Περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος Λόγος Πρώτος - Αγ. Γρηγόριος Παλαμάς (11)

Συνέχεια από Παρασκευή, 20 Απριλίου 2018

30. Εάν δε το Πνεύμα στέλλεται παρ’ αυτού (του Πατρός) διά του Υιού ως έχον την ύπαρξιν εκ του Υιού, τότε και αυτό έχει αρχήν τον Υιόν και είναι ένα από τα γεγονότα (δημιουργήματα). Και ας είναι μάρτυς τούτου η φωνή του Γρηγορίου θεολόγου, η οποία λέγει· «πρέπει να τηρείται ότι, όπως είναι ο εμός λόγος (η διδαχή μου), ένας μεν Θεός, εις έν αίτιον και Υιού και Πνεύματος αναφερομένων (και να ανάγουμε σε ένα αίτιο τον Υιό και το Πνεύμα), και κατά το έν και ταυτόν της θεότητος (και να διατηρούμε την μία θεότητα), ούτως ειπείν, κατά το κίνημα και το βούλημα και κατά την ταυτότητα της ουσίας. Οι δε τρεις υποστάσεις (να νοούνται) έτσι ώστε να μην υπάρχει καμμία συγχώνευσις ή ανάλυσις ή σύγχυσις, αλλ’ ο μεν Πατήρ νοείται και λέγεται άναρχος και άρχη, αρχή δηλαδή ως αίτιος και ως πηγή και ως αΐδιον φως, ο δε Υιός ότι είναι όχι βεβαίως άναρχος (εάν εκλαμβάνεις τον Πατέρα ως αίτιον), αλλ’ αρχή των όλων». Εάν λοιπόν και του Πνεύματος ήταν αρχή ο Υιός, το Πνεύμα κατά την γνώμην σου θα είναι εν των όλων· διότι τούτων είναι αρχή και ο Υιός. Για να είπω λοιπόν πάλι το του Γρηγορίου θεολόγου, «απόδειξε ότι γέγονε (δημιουργήθηκε) το Πνεύμα και τότε απόδωσέ το εις τον Υιόν», ώστε να έχει αποκτήσει δι' αυτού και εξ αυτού την ύπαρξιν, -[επειδή και ο θείος Κύριλλος λέγει προς τους λέγοντες ότι, αν και το Πνεύμα είναι εκ του Θεού, όμως όχι κατά κυριολεξίαν και κατ’ εξοχήν, ώστε από αυτούς να νοείται ομοούσιον το εξ αυτού παραγόμενον, αφού άλλωστε είναι γραμμένον ότι και τα πάντα εκ του Θεού, λέγει λοιπόν προς αυτούς, «μένει στο άγιον Πνεύμα ως κυρία ιδιότης το εξ ου, καθ’ όσον εκ Θεού Πατρός ήλθον προς το είναι (την ύπαρξιν) τα ουκ όντα, αλλά δι’ Υιού»]- δείξε λοιπόν, για να είπω πάλι, ότι το θείον Πνεύμα είναι εκ μη όντων, και τότε πρόσφερε σε αυτό την υπόστασιν και από τον Υιόν, δηλαδή από αμφοτέρους. Όταν όμως το Πνεύμα υπάρχει και από τους δύο (εξ αμφοτέρων) δεν είναι δυνατόν να μην είναι εν εκ των δημιουργημάτων ή το φαινόμενον ως δήθεν μετριώτερον, να μην έχει το έν αιτίους αμφοτέρους αλλά αρχήν να έχει και τον έναν και τον άλλον. Όπως δηλαδή, αφού η κτίσις παρήχθη από αμφοτέρους (εξ αμφοτέρων), και ο ένας και ο άλλος είναι αρχή των όλων, έτσι, αφού το Πνεύμα εκπορεύεται από αμφοτέρους, κατά τους λατινικώς φρονούντες, και ο ένας και ο άλλος θα είναι αρχή του Πνεύματος, και με αυτό θα υπάρχουν δύο αρχές της μιας θεότητος. Διότι, εάν συντελεί κάτι και εδώ ο Υιός, όπως και εκεί βεβαίως συνδημιουργεί, είναι ομολογουμένως και αυτός αίτιος του Πνεύματος· εάν δε δεν συντελεί τίποτε, ματαίως λαμβάνεται και ως με γεωμετρικό πόρισμα οι λατίνοι θεολόγοι απεδείχθησαν πράγματι μάταιοι· διότι δεν δύνανται να ειπούν τοιαύτα πράγματα. Έτσι, καθώς επί των δημιουργημάτων, ενώ ο καθείς εκ των δύο είναι αρχή, παρά ταύτα μία είναι η αρχή, έτσι και εδώ μία θα είναι, ακόμη και αν λέγεται εξ αμφοτέρων. Διότι εκεί, καθώς είπαμε, είναι φυσική αλλ’ όχι υποστατική, δια τούτο η δημιουργική δύναμις είναι μία και στους δύο, εδώ δε το γόνιμον δεν ανήκει και στους δύο.

Ακούσαμε πράγματι λίγο παραπάνω τον επώνυμο της θεολογίας Γρηγόριο να λέγει τον μεν Πατέρα πηγήν και αρχήν αϊδίου φωτός, τον δε Υιόν καθόλου άναρχον αλλ’ αρχήν των όλων. Γι’ αυτό και «μόνη πηγή της υπερουσίου θεότητος είναι ο Πατήρ», είπε ο μέγας Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης· και πάλι· «ο Πατήρ είναι πηγαία θεότης, ο δε Υιός και το Πνεύμα είναι, εάν είναι δυνατόν να είπουμε, βλαστοί θεόφυτοι της θεογόνου θεότητος και ωσάν άνθη και υπερούσια φώτα»· και πάλι· «είναι διακεκριμένα το υπερούσιον όνομα και η οντότης του Πατρός και του Υιού και του Πνεύματος, καθ’ όσον δεν εμφιλοχωρεί σε αυτούς καμμιά αντιστροφή ή οποιαδήποτε κοινότης». Και στο τρίτον κεφάλαιο Περί μυστικής θεολογίας λέγει, «τα εγκάρδια φώτα της αγαθότητος (δηλ. Υιός και Πνεύμα) εξεφύτρωσαν από το άυλον και αμερές αγαθόν (Πατήρ), και πως δια της αναβλαστήσεώς τουςπαρέμειναν και τα δύο ανεκφοίτητα (αχώριστα, ακοινώνητα) από την συναΐδια μονή εν αυτώ (σ' αυτόν) και εν εαυτοίς (το καθένα στον εαυτό του) και εν αλλήλοις (το ένα στο άλλο), πως δηλ. ο Πατήρ και τα άλλα πρόσωπα καθαυτά και μεταξύ τους παραμένουν παντοτινά αχώριστα και αμετάβλητα»· και πάλι, «τα ανήκοντα στην υπερούσιον θεογονία δεν αντιστρέφονται προς άλληλα».

31. Εάν λοιπόν ειπείς τον Υιόν προβολέα, o Πατήρ δεν θα είναι ποτέ προβολεύς· διότι έτσι θα κοινωνήσει με τον Υιόν κατά το θεογόνον, αλλ’ αυτό αποκλείεται. Εάν δε ειπείς τον Πατέρα, όπως και είναι, ο Υιός δεν δύναται να είναι προβολεύς, άρα το Πνεύμα δεν είναι εξ αυτού· διότι μόνος θεότης θεογόνος (είναι) ο μόνος γεννήτωρ και προβολεύς· και κατά τούτο άλλωστε είναι και θεογόνος. Αυτήν την κοινωνίαν απαγορεύει και ο μέγας Βασίλειος, γράφων προς τον αδελφό του· «το Πνεύμα το άγιον εξαρτάται μεν από τον Υιόν, στον οποίον αδιαστάτως συγκαταλαμβάνεται, έχει δε την ύπαρξιν από την αιτίαν του Πατρός, από τον οποίον και εκπορεύεται, έχον τούτο ως γνωριστικόν σημείον της κατά την υπόστασιν ιδιότητος, το ότι γνωρίζεται μετά τον Υιόν και μαζί με αυτόν, υφίσταται δε εκ του Πατρός. Ο δε Υιός, γνωρίζων το εκ του Πατρός εκπορευόμενον Πνεύμα δι’ εαυτού και μεθ’ εαυτού, εκλάμψας μόνος μονογενώς εκ του αγεννήτου φωτός, δεν έχει καμμίαν κοινωνίαν κατά το ιδιάζον των υποστατικών γνωρισμάτων προς τον Πατέρα ή το άγιον Πνεύμα».

Βλέπεις όπως έχει προς τον Πατέρα και προς τον Υιόν το άγιον Πνεύμα και ποιά είναι του Υιού και του Πνεύματος τα γνωρίσματα; «Ο μονογενής λοιπόν Υιός του Θεού, λέγει, γνωρίζει σε εμάς και φανερώνει το άγιον Πνεύμα δι’ εαυτού και μεθ’ εαυτού, αλλά δεν το εκπορεύει επίσης, για να μην συμμερίζεται την υποστατικήν ιδιότητα με τον Πατέρα. Διότι, λέγει, το άγιον Πνεύμα έχει το είναι (την ύπαρξιν) εξαρτημένη από την αιτίαν του Πατρός, η οποία είναι ιδιότης μόνον του Πατρός· «διότι όλα, λέγει ο Γρηγόριος θεολόγος, όσα έχει ο Πατήρ, είναι του Υιού, χωρίς την αιτίαν». Ποιός λοιπόν από τους ένθεους θεολόγους καθ’ όλους τους αιώνες ηκούσθη να απονέμει τις ιδιότητες εκάστου των τριών προσώπων της μιας θεότητος εις τα δύο και να μην τα φυλάττει ασύγχυτα; Ότι δε ιδιότης του Πατρός είναι το εκπορεύειν είναι φανερόν· διότι από την αιτίαν αυτού, λέγει, εξαρτάται το Πνεύμα, από τον οποίον και εκπορεύεται, από τον οποίον και έλαβεν ύπαρξιν, μολονότι γνωρίζεται μετά τον Υιόν και μαζί με τον Υιόν.

(Συνεχίζεται)

Αρχαίο κείμενο

30. Εἰ δ᾿ ὡς τήν ὕπαρξιν ἔχον ἐκ τοῦ Υἱοῦ, ὡς δι᾿ Υἱοῦ παρ᾿ αὐτοῦ τό Πνεῦμα πέμπεται, ἀρχήν οὐκοῦν ἔχει καί τοῦτο τόν Υἱόν καί τῶν γεγονότων ἐστίν ἕν. Καί μαρτυρείτω πάλιν ἡ θεολόγος φωνή˙ «τηροῖτο γάρ», φησίν, «ὡς ὁ ἐμός λόγος, εἷς μέν Θεός, εἰς ἕν αἴτιον καί Υἱοῦ καί Πνεύματος ἀναφερομένων, καί κατά τό ἕν καί ταὐτόν τῆς θεότητος, ἵν᾿ οὕτως εἴπω, κίνημά τε καί βούλημα καί τήν τῆς οὐσίας ταυτότητα. Αἱ δέ τρεῖε ὑποστάσεις μηδεμιᾶς ἐπινοουμένης συναλοιφῆς ἤ ἀναλύσεως ἤ συγχύσεως, Πατρός μέν ὡς ἀνάρχου καί ἀρχῆς ἐπινοουμένου καί λεγομένου, ἀρχῆς δέ ὡς αἰτίου καί ὡς πηγῆς καί ὡς ἀϊδίου φωτός, Υἱοῦ δέ ἀνάρχου μέν οὐδαμῶς, ἀρχῆς δέ τῶν ὅλων». Εἰ οὖν καί τοῦ Πνεύματος εἴη ἀρχή ὁ Υἱός, ἕν τῶν ὅλων ἔσται κατά σέ τό Πνεῦμα˙ τούτων γάρ ἀρχή καί ὁ Υἱός. Ἵν᾿ οὖν αὖθις εἴπω τό τοῦ θεολόγου, «δεῖξον ὅτι γέγονε τό Πνεῦμα καί τότε τῷ Υἱῷ δός», ὥστε δι᾿ αὐτοῦ ἤ καί ἐξ αὐτοῦ τήν ὕπαρξιν κεκτῆσθαι, - ἐπεί καί ὁ θεῖος Κύριλλος πρός τούς λέγοντας ὡς, εἰ καί ἐκ τοῦ Θεοῦ τό Πνεῦμα, ἀλλ᾿ οὐ κυρίως οὐδ᾿ ἐξῃρημένως, ἵν᾿ ἐντεῦθεν ὁμοούσιον νοῆται τό ἐξ οὗ, γέγραπται γάρ ὅτι καί τά πάντα ἐκ Θεοῦ «μένει», φησί, «τῷ ἁγίῳ Πνεύματι κυρίως τό ἐξ οὗ, διά τό ἐκ Θεοῦ Πατρός πρός τό εἶναι τά οὐκ ὄντα δραμεῖν, δι᾿ Υἱοῦ δέ» - δεῖξον οὖν, ἵνα πάλιν εἴπω, τό θεῖον Πνεῦμα ἐκ μή ὄντων, καί τότε καί ἐκ τοῦ Υἱοῦ τήν ὑπόσταστιν αὐτῷ παράσχου, ταὐτό δ᾿ εἰπεῖν παρ᾿ ἀμφοτέρων. Ἐξ ἀμφοτέρων οὖν ὑπάρχον τό Πνεῦμα οὐκ ἔστι μή ἕν τῶν πάντων εἶναι ἤ τό τάχα μετριώτερον δοκοῦν, μή καί ἀμφοτέρους τό ἕν αἰτίους ἔχειν καί ἀρχήν ἑκάτερον. Ὡς γάρ ἐξ ἀμφοτέρων τῆς κτίσεως ἁπάσης προηγμένης ἑκάτερός ἐστιν ἀρχή τῶν ὅλων, οὕτως ἐξ ἀμφοτέρων τοῦ Πνεύματος ἐκπορευομένου, κατά τούς λατινικῶς φρονοῦντας, ἑκάτερος ἔσται τοῦ πνεύματος ἀρχή, καί δύο κἀντεῦθεν ἔσονται ἀρχαί τῆς μιᾶς θεότητος. Εἰ γάρ συντελεῖ τι, μάτην εἴληπται καί ὡς ἐκ γεωμετρικοῦ πορίσματος μάταιοι ὄντως ἀνεφάνησαν οἱ λατῖνοι θεολόγοι˙ οὐ γάρ ταῦτ᾿ ἔχουσι λέγειν. Ὡς, καθάπερ ἐπί τῶν δημιουργημάτων ἑκατέρου ὑπάρχοντος ἀρχῆς, μία οὐδέν ἧττόν ἐστιν ἀρχή, οὕτω δή κἀνταῦθα μία ἔσται, κἄν ἐξ ἀμφοτέρων λέγηται. Ἐκεῖ μέν γάρ, καθάπερ ἔφημεν, φυσική ἐστιν, ἀλλ᾿ οὐχ ὑποστατική, διά τοῦτο ἡ δημιουργική δύναμις μία καί ἀμφοῖν˙ ἐνταῦθα δέ οὐχί τό γόνιμον ἀμφοῖν.

Ἠκούσαμεν γάρ μικρόν ἀνωτέρω τοῦ τῆς θεολογίας ἐπωνύμου, τόν μέν Πατέρα πηγήν καί ἀρχήν εἰπόντος ἀϊδίου φωτός, τόν δέ Υἱόν ἄναρχον μέν οὐδαμῶς ἀρχήν δέ τῶν ὅλων. Διό καί «μόνη πηγή τῆς ὑπερουσίου θεότητος ὁ Πατήρ», ὁ μέγας εἶπε Διονύσιος ὁ Ἀρεοπαγίτης˙ καί αὖθις «ἔστι πηγαία θεότης ὁ Πατήρ, ὁ δέ Υἱός καί τό Πνεῦμα τῆς θεογόνου θεότητος, εἰ οὕτω χρή φάναι, βλαστοί θεόφυτοι καί οἷον ἄνθη καί ὑπερούσια φῶτα»˙ καί πάλιν˙ «διακεκριμένα δέ ἐστι τό Πατρός ὑπερούσιον ὄνομα καί χρῆμα καί Υἱοῦ καί Πνεύματος, οὐδεμιᾶς ἐν τούτοις ἀντιστροφῆς ἤ ὅλως κοινότητος ἐπεισαγομένης». Κἀν τῷ Περί μυστικῆς θεολογίας τρίτῳ, «ἐκ τοῦ ἀΰλου», φησί, «καί ἀμεροῦς ἀγαθοῦ τά ἐγκάρδια τῆς ἀγαθότητος ἐξέφυ φῶτα, καί τῆς ἐν αὐτῷ καί ἐν ἑαυτοῖς καί ἐν ἀλλήλοις συναϊδίου τῇ ἀναβλαστήσει μονῆς ἀπομεμένηκε ἀνεκφοίτητα»˙ καί αὖθις˙ «τά τῆς ὑπερουσίου θεογονίας οὐκ ἀντιστρέφει πρός ἄλληλα».

31. Εἰ τοίνυν εἴποις προβολέα τόν Υἱόν ὁ Πατήρ οὐδέποτ᾿ ἄν εἴη προβολεύς˙ κοινωνήσει γάρ κατά τό θεογόνον τῷ Υἱῷ˙ ἀλλά τοῦτ᾿ ἀπείρηται. Εἰ δέ τόν Πατέρα φαίης, ὥσπερ οὖν ἐστιν, ὁ Υἱός οὐκ ἄν εἴη προβολεύς, οὐκ ἄρα ἐξ αὐτοῦ τό Πνεῦμα˙ μόνος γάρ θεότης θεογόνος ὁ μόνος γεννήτωρ καί προβολεύς˙ κατά ταῦτα γάρ καί θεογόνος. Ταύτην δή τήν κοινωνίαν καί ὁ μέγας Βασίλειος ἀπαγορεύων πρός τόν ἑαυτοῦ γράφων ἀδελφόν, «τό Πνεῦμα», φησί, «τό ἅγιον τοῦ Υἱοῦ μέν ἤρτηται, ᾧ ἀδιαστάτως συγκαταλαμβάνεται˙ τῆς δέ τοῦ Πατρός αἰτίας ἐξημμένον ἔχει τό εἶναι, ὅθεν καί ἐκπορεύεται, τοῦτο γνωριστικόν τῆς κατά τήν ὑπόστασιν ἰδιότητος σημεῖον ἔχον, τό μετά τόν Υἱόν καί σύν αὐτῷ γνωρίζεσθαι καί ἐκ τοῦ Πατρός ὑφεστάναι. Ὁ δέ Υἱός τό ἐκ τοῦ Πατρός ἐκπορευόμενον Πνεῦμα δι᾿ ἑαυτόῦ καί μεθ᾿ ἑαυτοῦ γνωρίζων, μόνος μονογενῶς ἐκ τοῦ ἀγεννήτου φωτός ἐκλάμψας, οὐδεμίαν κατά τό ἰδιάζον τῶν γνωρισμάτων τήν κοινωνίαν ἔχει πρός τόν Πατέρα ἤ τό Πνεῦμα τό ἅγιον».


Ὁρᾷς ὅπως ἔχει πρός τε τόν Πατέρα καί τόν Υἱόν τό Πνεῦμα τό ἅγιον καί τίνα Υἱοῦ καί Πνεύματος τά γνωρίσματα; «Γνωρίζει τοίνυν ἡμῖν», φησί, «καί φανεροῖ τό Πνεῦμα τό ἅγιον, δι᾿ ἑαυτοῦ καί μεθ᾿ ἑαυτοῦ ὁ τοῦ Θεοῦ μονογενής Υἱός, ἀλλ᾿ οὐχί καί ἐκπορεύει, ἵνα μή κοινωνίαν ἔχῃ κατά τό ἰδιάζον τῷ Πατρί. Τῆς γάρ τοῦ Πατρός, φησίν, αἰτίας ἐξημμένον ἔχει τό εἶναι τό Πνεῦμα τό ἅγιον, ἥτις ἰδιότης μόνου τοῦ Πατρός ἐστι˙ «Πάντα γάρ», φησίν ὁ θεολόγος, «ὅσα ἔχει ὁ Πατήρ, τοῦ Υἱοῦ ἐστιν, ἄνευ τῆς αἰτίας». Τίς οὖν ἐκ τοῦ παντός αἰῶνος τῶν ἐνθέων θεολόγων τά ἴδια ἑκάστου τῶν τριῶν τῆς μιᾶς θεότητος προσώπων τοῖς δυσίν ἤκουσται προσνείμας, ἀλλά μή ἀσύγχυτα φυλάξας; Ὅτι δέ τοῦ Πατρός ἴδιον τό ἐκπορεύειν δῆλον˙ Τῆς γάρ αὐτοῦ, φησίν, αἰτίας ἐξῆπται τό Πνεῦμα, ὅθεν καί ἐκπορεύεται, παρ᾿ οὗ καί ὑφέστηκεν˙ εἰ καί μετά τόν Υἱόν καί σύν αὐτῷ γνωρίζεται.