Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΒΑΘΟΥΣ ΚΑΙ ΜΙΑ ΝΕΑ ΗΘΙΚΗ του ERICH NEUMANN(1)

Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΒΑΘΟΥΣ ΚΑΙ ΜΙΑ ΝΕΑ ΗΘΙΚΗ

του ERICH NEUMANN

Αγγλική μετάφραση από τον Eugene Rolfe

Εκδόθηκε από τους G.P.Putnam’ s sons, Νέα Υόρκη για το Ίδρυμα Αναλυτική Ψυχολογίας C. G. Jung

Copyright αυτής της μετάφρασης: Hodder και Stoughton L.t.d. και το Ίδρυμα Αναλυτικής Ψυχολογίας C. G. Jung, εκδόθηκε στην Μ. Βρετανία

Πρώτη έκδοση στα Γερμανικά με τον τίτλο Tiefenpsygologie und neue Ethik από τον εκδοτικό οίκο Rascher Verlag, Ζυρίχη

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος στην παρούσα έκδοση από τον Gerhard Adler

Πρόλογος από τον C. G. Jung.  

Πρόλογος του συγγραφέα

Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Η αποσύνθεση των αξιών στον σύγχρονο κόσμο, και το πρόβλημα του κακού.

ΙΙ. Η ΠΑΛΙΑ ΗΘΙΚΗ: Η απόρριψη του αρνητικού στοιχείου – Καταπίεση και απώθηση –Persona και σκιά – Διόγκωση του εγώ και «δίκαιη» συνείδηση – Η βασική δυαλιστική αντίληψη – Ανοχή και καταπίεση – Αισθήματα ενοχής, προβολή της σκιάς και η ψυχολογία του αποδιοπομπαίου – Θύματα, μορφές και συνέπειες της ψυχολογίας του αποδιοπομπαίου.

ΙΙΙ. ΣΤΑΔΙΑ ΗΘΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ: Η ανάπτυξη της συνείδησης, και η ηθική ανάπτυξη – Η ηθική της ομάδας – Το δημιουργικό άτομο, η ελίτ και το συλλογικό στοιχείο – Η «Φωνή» και η συνείδηση – Η θετική σημασία της παλιάς ηθικής – Η σύγκριση ανάμεσα στην ελίτ και στην μάζα – Το σχίσμα που προήλθε από την επανασυλλογικοποίηση στον σύγχρονο κόσμο – Υπερβολικές ηθικές απαιτήσεις, ψευδο-ηθικές λύσεις, και αποκλεισμός της πλευράς της σκιάς – Βασικές αρχές και συνέπειες της παλιάς ηθικής.

IV. Η ΝΕΑ ΗΘΙΚΗ: Η εμπειρία της σκιάς στην ψυχολογία του Βάθους – Ο εκθρονισμός του εγώ και του συστήματος αξιών του – Η αποδοχή του κακού – Η εισβολή της σκοτεινής πλευράς στην Δύση και οι συνέπειές της – Η υπονόμευση του συλλογικού συστήματος αξιών και οι αντιδράσεις φυγής – Η νέα ηθικά σαν μια συνολική ηθική – Η αποδοχή της σκιάς και η σχέση με την πρωτόγονη πλευρά.

V. ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΑΞΙΕΣ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΗΘΙΚΗΣ: Η ολοκλήρωση και η δομή της ολότητας της προσωπικότητας σαν ένας στόχος της νέας ηθικής – Η ιεραρχική αρχή της νέας ηθικής – Η αρχή της συνειδητότητας στην νέα ηθική – Το Ταυτό και η Φωνή σε αντίθεση με το Υπερ-εγώ κι την συνείδηση – Η μεταμόρφωση του αρνητικού στοιχείου – Η συλλογική σημασία της ατομικής ηθικής – Αντιπροσωπευτικό πάθος και θρησκευτική εμπειρία – Η νέα όψη της θεότητας.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Σκέψεις επάνω στην σκιά.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΑ ΕΚΔΟΣΗ από τον Dr. Gerhard Adler

Όταν το βιβλίο του Dr. Neumann  «Η ψυχολογία του βάθους και μια νέα ηθική» τυπώθηκε για πρώτη φορά στα γερμανικά το 1949, ξεσηκώθηκαν αρκετές αντιδράσεις. Ήταν ίσως ατυχής σύμπτωση που αυτό ήταν το πρώτο του βιβλίο που δημοσιεύθηκε, επειδή γι’ αυτόν τον λόγο του έλειπε η γερή βάση της σκέψης και η θεμελίωση που θα μπορούσε να είχε δώσει στην προσέγγισή του στο πρόβλημα της ηθικής το σπουδαίο βιβλίο του για την «Καταγωγή και Ιστορία του συνειδητού», που τυπώθηκε λίγους μήνες μετά την νέα ηθική.

Δεν υπάρχει αυτή η δυσκολία στην περίπτωση της αγγλικής μετάφρασης. Το έργο τουDr. Neumann αντιπροσωπεύεται αυτή την στιγμή καλά στο χώρο των αγγλικών μεταφράσεων: εκτός από την «Καταγωγή και Ιστορία του Συνειδητού», που δημιουργήθηκε το 1954, υπάρχει η κλασσική του μονογραφία για την «Μεγάλη Μητέρα» (1955), τα σχόλια του επάνω στον μύθο του Έρωτα και της Ψυχής (1956), η «Τέχνη και το δημιουργικό ασυνείδητο» (1959), και «Ο αρχετυπικός κόσμος του Henry Moore», (1959). Με αυτά τα βιβλία το έργο του Neumann – που από πολλούς θεωρείται η πιο αυθεντική και εξέχουσα συμβολή στην Γιουγκιανή σκέψη – και η θέση του στον χώρο της αναλυτικής ψυχολογίας έχουν καθιερωθή σταθερά.

Ανάμεσα σε όλα του τα βιβλία η «Νέα ηθική» έχει μια ιδιαίτερη θέση. Είναι μια έντονη έκκληση στην συνείδηση και την συνειδητότητα του καιρού μας, μια βαθειά προσωπική δήλωση πίστης στο μέλλον του σύγχρονου ανθρώπου, ένα μέλλον βασισμένο στην συνεχώς αναπτυσσόμενη συνείδηση των ψυχολογικών του προβλημάτων και των λύσεών τους.

Για τον Neumann το βασικό πρόβλημα του σύγχρονου ανθρώπου είναι το πρόβλημα του κακού: η συμβατική ηθική έχει αποδειχθή ανίκανη να περιλάβη ή να μεταμορφώση τις καταστρεπτικές του δυνάμεις. Αλλά η «σκοτεινή» πλευρά έχει εισχωρήσει στην εικόνα του σύγχρονου ανθρώπου για τον κόσμο εκδικητικά, και αυτός δεν είναι πια σίγουρος για την θέση του σε σχέση με το καλό και το κακό.

Έτσι, αυτό που χρειάζεται περισσότερο ο σύγχρονος άνθρωπος είναι μια συνείδηση του κακού, και πρώτα απ’ όλα του κακού μέσα στον ίδιο: της δικής του «σκοτεινής» κατώτερης προσωπικότητας, της σκιάς του. Αυτή η πλευρά πάρα πολύ συχνά και πάρα πολύ εύκολα γίνεται ορατή και προβάλλεται στον άλλο άνθρωπο – ένας τρόπος που ικανοποιεί την γνωστή ανάγκη εύρεσης ενός αποδιοπομπαίου τράγου για τις ίδιες τις ελλείψεις κάποιου. Κατά συνέπεια έχουμε χωρίσει τον κόσμο σε «καλό» και «κακό», ανώτερα και κατώτερα έθνη, φυλές και άτομα, με καταστρεπτικά επακόλουθα.

Η συνείδηση του κακού είναι μια πρόκληση για κάθε άτομο: πρέπει να μάθη να αντιλαμβάνεται, να αναγνωρίζη και να ζη με την σκοτεινή πλευρά του. Αντί να καταπιέζη ή να απωθή την σκιά και συνεπώς να την προβάλλη προς τα έξω, πρέπει να την αφομοιώση. Μόνο με αυτόν τον τρόπο μπορεί ο σύγχρονος άνθρωπος να επιτύχη μεγαλύτερη συνειδητότητα και έναν υψηλότερο βαθμό ολοκλήρωσης· η διττότητα της ύπαρξης ενός ανθρώπου, η συνείδηση και των θετικών και των αρνητικών δυνάμεων στο ατομικό και το συλλογικό επίπεδο, γίνεται το σημείο εκκίνησης για μια νέα ηθική στάση. Όπως λέει ο Neumann: «Η αποδοχή της σκιάς είναι η ουσιαστική βάση για την πραγματική επίτευξη μιας ηθικής στάσης απέναντι στο “Εσύ” που είναι έξω από μένα». 

Αλλά αυτό μπορεί να οδηγήση σε σύγκρουση με τις συλλογικές αξίες: η αποφασιστική ηθική αυθεντία δεν βρίσκεται πια στις συλλογικές αξίες του καλού και του κακού καθώς και μιας συμβατικής «συνείδησης», αλλά στηρίζεται σε μια εσωτερική «Φωνή» - μια διαρκή πρόκληση για ατομική απόφαση και ευθύνη, ακόμη και όταν αυτό μπορεί να οδηγήση σε μια απόρριψη της συλλογικής ηθικής.

Είναι μια ριζοσπαστική ηθική, που βασίζεται στην πιο αυστηρή απαίτηση για ατομική εκλογή και θάρρος. Συνεπάγεται μια συνεχή αντιμετώπιση από τον άνθρωπο του προβλήματος του καλού και του κακού, όπως αυτό προκύπτει από την ειλικρινή αποδοχή της ανθρώπινης ολότητας – της ολότητας του ατόμου και της ολότητας του ανθρώπινου γένους. Να αναφέρουμε πάλι τις λέξεις του Neumann: «Το άτομο πρέπει να εργασθή μέσα από τα δικά του βασικά ηθικά προβλήματα, προτού να είναι σε θέση να παίξη έναν υπεύθυνο ρόλο στο συλλογικό επίπεδο».

Εξ αιτίας αυτής της ριζοσπαστικής απαίτησης για ατομική εκλογή και για υπακοή στην εσωτερική φωνή, η θέση του Neumann μερικές φορές παρανοήθηκε με χονδροειδή τρόπο. (Σημ.: Ο Dr Neumann ανησυχούσε σχετικά με αυτήν την παρανόηση, και γι’ αυτόν τον λόγο έγραψε έναν ειδικό πρόλογο για την ισπανική έκδοση το 1959, που περιλήφθηκε και σε αυτήν εδώ την μετάφραση). Ένας καλοπροαίρετος κριτικός έφθασε να σκεφθή ότι σε αυτήν την περίπτωση ο κάθε τρελλός που ακούει φωνές θα μπορούσε να ισχυρισθή ότι είναι μια ηθική ιδιοφυία. Αυτό είναι ακριβώς το αντίθετο από την πραγματική σκέψη του Neumann, η οποία περιλαμβάνει την πιο αυστηρή και βαθειά ηθική απαίτηση για διαρκή αυτοεξέταση και συνεχή επαγρύπνηση όσο αφορά τα κίνητρα ενός ανθρώπου.

Αν μη τι άλλο, οι ηθικές απαιτήσεις του Neumann κάνουν το ατομικό φορτίο σχεδόν υπερβολικά βαρύ για να το αντέξη κανείς· αλλά σε αυτήν την περίπτωση η πρόκλησή του απευθύνεται στον άνθρωπο, στη συνεχή πορεία της ανάπτυξής του, και πρέπει να κατανοηθή σαν ένα ορόσημο που δείχνει προς το μέλλον.

Θα ήθελα να τελειώσω με μερικές φράσεις από ένα γράμμα που έγραψε ο C.G.Jung στον Neumann τον Δεκέμβριο του 1948, όταν οι πρώτες αντιδράσεις στην «Νέα ηθική» είχαν αρχίσει να γίνονται αισθητές: (Σημ.: Ο Jung και μερικοί από τους συναδέλφους του συγγραφέα είδαν το χειρόγραφο πρίν από την δημοσίευσή του) «… Διάβασα το βιβλίο σας άλλη μια φορά. Ξανά μου έκανε πολύ μεγάλη εντύπωση, και συγχρόνως μου έδωσε την βεβαιότητα ότι η επίδρασή του θα είναι σαν αυτή μιας βόμβας. Οι διατυπώσεις σας είναι λαμπρές και έχουν διαπεραστική ακρίβεια· είναι προκλητικές και επιθετικές, μια προφυλακή στο ανοιχτό έδαφος, όπου, δυστυχώς, τίποτε δεν ήταν ορατό πριν. Φυσικά ο εχθρός συγκεντρώνει τα πυρά του ενάντια σε αυτό το ακάλυπτο στράτευμα. Είναι απολύτως πειστικά σαφές, επειδή είναι μονοσήμαντο, και γι’ αυτό έχει εκτεθειμένες τις πλευρές. Κανένας πόλεμος δεν γίνεται χωρίς απώλειες, και μια στάσιμη ισορροπία δεν οδηγεί πουθενά. Ήδη ο τίτλος «Νέα ηθική» είναι ένα σάλπισμα: “Στα όπλα, πολίτες…” Το βιβλίο σας θα είναι μια “πέτρα σκανδάλου”, αλλά και η πιο ισχυρή ώθηση για μελλοντικές εξελίξεις. Γι’ αυτό σας είμαι βαθειά ευγνώμων…». Ελπίζω το βιβλίο τουNeumann να διαβασθή και να κατανοηθή με το πνεύμα που εκφράζεται στην επιστολή του Jung.

Gerhard Adler, 1968

ΠΡΟΛΟΓΟΣ του καθηγητή C. G. Jung (μετάφραση από τον R.F.C.Hull)

(Σημ.: Αυτός ο πρόλογος γράφτηκε από τον Jung το 1949 για μια αγγλική έκδοση αυτού του βιβλίου, η οποία όμως δεν ολοκληρώθηκε ποτέ).

Ο συγγραφέας μου ζήτησε, εάν θα μπορούσα, να γράψω έναν πρόλογο σ’ αυτό το βιβλίο. Με χαρά ανταποκρίνομαι σε αυτήν την αίτηση, αν και η απασχόλησή μου με την ψυχολογία του βάθους ήταν μέχρι τώρα μόνο εμπειρική και ποτέ φιλοσοφική, και δεν μπορώ να καυχηθώ ότι έχω δοκιμάσει να διατυπώσω ηθικές αρχές. Η επαγγελματική μου εργασία μου έχει δώσει σίγουρα πολλές ευκαιρίες να το κάνω αυτό, επειδή οι κύριες αιτίες μιας νεύρωσης είναι συνειδησιακές συγκρούσεις και  δύσκολα ηθικά προβλήματα που ζητούν μια απάντηση. Ο ψυχοθεραπευτής βρίσκεται έτσι σε μια εξαιρετικά περίεργη θέση. Έχοντας μάθει από μακρά και συχνά οδυνηρή εμπειρία την σχετική αναποτελεσματικότητα της προσπάθειας να εμπεδώση τους ηθικούς κανόνες, θα πρέπει να εγκαταλείψη όλες τις νουθεσίες και τις παραινέσεις που αρχίζουν με το «οφείλεις» και το «πρέπει». Επιπλέον, με την αυξανόμενη πείρα μας και την γνώση των ψυχικών σχέσεων, ελαττώνεται η πεποίθηση ότι ο ψυχοθεραπευτής ξέρει ακριβώς τι είναι καλό και τι κακό σε κάθε ατομική περίπτωση. Ο απέναντι του, το άλλο πρόσωπο, είναι πραγματικά ένας «άλλος», ένας εντελώς ξένος, εάν ποτέ η συζήτηση διεισδύση στον πυρήνα του προβλήματος, δηλαδή στην μοναδική ατομικότητα του ασθενούς. Τι σημαίνει τότε «καλό»; Καλό γι’ αυτόν; Καλό για μένα; Καλό για τους συγγενείς του; Καλό για την κοινωνία; Η κρίση μας εμπλέκεται τόσο απελπιστικά σε ένα δίχτυ από εκτιμήσεις και σχέσεις, ώστε, εάν οι περιστάσεις δεν μας αναγκάσουν να κόψουμε τον  Γόρδιο δεσμό, θα κάναμε καλύτερα να τον αφήσουμε όπως είναι, ή να αρκεσθούμε στο να προσφέρουμε στον άρρωστο την μικρή βοήθεια που μπορούμε ξεμπερδεύοντας τις κλωστές.

Γι’ αυτούς τους λόγους, είναι εξαιρετικά δύσκολο για τον γιατρό-ψυχολόγο να διατυπώση οποιεσδήποτε ηθικές αρχές. Δεν εννοώ ότι δεν υπάρχει ένα τέτοιο καθήκον, ή ότι η λύση σε αυτό το πρόβλημα είναι εντελώς αδύνατη. Αναγνωρίζω πλήρως ότι υπάρχει σήμερα μια επείγουσα ανάγκη να διατυπωθή το ηθικό πρόβλημα από την αρχή, επειδή, όπως παρατηρεί σωστά ο συγγραφέας μια καινούργια κατάσταση έχει δημιουργηθή από τότε που η σύγχρονη ψυχολογία διεύρυνε το φάσμα της με την μελέτη των διεργασιών του ασυνειδήτου. Συγχρόνως με αυτό, στην Ευρώπη συνέβησαν και συνεχίζουν να συμβαίνουν γεγονότα που έχουν αποκαλύψει αμείλικτα την αδυναμία ολόκληρου του συστήματος της ηθικής μας.

Ηθικές αρχές που φαίνονται σαφείς και αναντίρρητες από την άποψη της εγωικής συνείδησης χάνουν την πειστική τους δύναμη, και επομένως την ικανότητα εφαρμογής τους, όταν σκεφθούμε  τ η ν  α ν τ ι σ τ α θ μ ι σ τ ι κ ή  σ η μ α σ ί α  τ η ς  σ κ ι ά ς  στο φως της ηθικής ευθύνης. Κανένας άνθρωπος που διαθέτει κάποια αίσθηση της ηθικής δεν μπορεί να αποφύγη να το κάνη αυτό. Μόνο κάποιος που είναι καταπιεσμένος ή ηθικά ηλίθιος θα μπορέση να παραμελήση αυτό το έργο, παρόλο που δεν θα είναι ικανός να γλυτώση από τις κακές συνέπειες μια τέτοιας συμπεριφοράς. (Σχετικά με αυτό το θέμα ο συγγραφέας αναφέρει μερικές ενθαρρυντικές αλήθειες).

Η τρομακτική επανάσταση των αξιών που προκλήθηκε από την ανακάλυψη του ασυνειδήτου, που μερικές από τις συνέπειές της ακόμη αναμένεται να έρθουν, είναι σήμερα ελάχιστα κατανοητή ή και αντιληπτή. Η ψυχολογική θεμελίωση όλων των φιλοσοφικών ισχυρισμών, για παράδειγμα, ακόμη παραμελείται ή ηθελημένα σκοτίζεται, τόσο πολύ ώστε μερικά σύγχρονα φιλοσοφικά συστήματα ασυνείδητα εκθέτουν τον εαυτό τους σε επίθεση εκ μέρους της ψυχολογίας. Το ίδιο ισχύει και για την ηθική.

Όπως είναι φυσικό, ο γιατρός-ψυχολόγος είναι ο πρώτος που εντυπωσιάζεται από τα μειονεκτήματα ή τα κακά της εποχής, επειδή είναι ο πρώτος που έχει να αντιμετωπίση τα θύματά τους. Η θεραπεία της νεύρωσης δεν είναι, σε τελευταία ανάλυση, ένα τεχνικό, αλλά ένα ηθικό πρόβλημα. Υπάρχουν, ομολογουμένως, ενδιάμεσες λύσεις που είναι τεχνικής φύσης, αλλά δεν καταλήγουν ποτέ σε αυτό το είδος της ηθικής στάσης που θα μπορούσε να περιγραφή σαν πραγματική θεραπεία. Παρόλο που κάθε πράξη συνειδητής κατανόησης είναι τουλάχιστον ένα βήμα μπροστά στον δρόμο προς την εξατομίκευση, την ολοκλήρωση του ατόμου, η αφομοίωση της προσωπικότητας είναι κάτι που δεν μπορεί να το συλλάβη κανείς χωρίς την υπεύθυνη, πράγμα που σημαίνει ηθική, σχέση των διαφόρων μερών μεταξύ τους, ακριβώς όπως η ίδρυση μιας πολιτείας είναι αδύνατη χωρίς αμοιβαίες σχέσεις ανάμεσα στα μέλη της. Το ηθικό πρόβλημα έτσι τίθεται μπροστά μας, και είναι κυρίως έργο του ψυχολόγου να δώση μια απάντηση ή να βοηθήση τον ασθενή του να την βρη. Πολλές φορές αυτή η δουλειά είναι κουραστική και δύσκολη, επειδή δεν μπορεί να γίνη με διανοητικά σχήματα ή ηθικές συνταγές, αλλά μόνο με προσεκτική παρατήρηση των εσωτερικών και εξωτερικών συνθηκών. Χρειάζεται υπομονή και χρόνος για την βαθμιαία κρυστάλλωση ενός στόχου και μιας κατεύθυνσης, για τα οποία ο ασθενής μπορεί να αναλάβη την ευθύνη. Ο αναλυτής μαθαίνει ότι τα ηθικά προβλήματα είναι πάντα έντονα προσωπικά, και μπορεί πάλι και πάλι να επιβεβαιώση στον εαυτό του ότι οι συλλογικοί κανόνες συμπεριφοράς προσφέρουν στην καλύτερη περίπτωση προσωρινές λύσεις, αλλά ποτέ δεν οδηγούν σε εκείνες τι καίριες αποφάσεις που αποτελούν καμπές στην ζωή ενός ανθρώπου. Όπως λέει ορθά ο συγγραφέας: «Η ποικιλία και η πολυπλοκότητα των καταστάσεων κάνουν αδύνατον για μας να καταθέσουμε οποιοδήποτε θεωρητικό κανόνα ηθικής συμπεριφοράς».

Η διατύπωση ηθικών κανόνων δεν είναι μόνο δύσκολη, αλλά πρακτικά αδύνατη, επειδή κανείς σχεδόν δεν μπορεί να σκεφθή έναν μοναδικό κανόνα που δεν θα έπρεπε να αντιστραφή κάτω από ορισμένες συνθήκες. Ακόμη και η απλή πρόταση «Η συνειδητή κατανόηση είναι καλή» έχει μόνο περιορισμένη ισχύ, επειδή όχι σπάνια συναντάμε περιπτώσεις, στις οποίες η συνειδητή κατανόηση θα είχε τα χειρότερα δυνατά αποτελέσματα. Επομένως το έχω σαν κανόνα να χρησιμοποιώ την «παλιά ηθική» σαν στήριγμα, μόνο εφ’ όσον δεν υπάρχει ένδειξη για τις βλαβερές της συνέπειες. Αλλά εάν απειλούνται επικίνδυνα επακόλουθα, τότε βρίσκεται κανείς μπροστά σε ένα πρόβλημα πρώτου μεγέθους (Σημ.: «Οι πιο άθλιοι από τους εφευρέτες είναι αυτοί που εφευρίσκουν μια νέα ηθική: είναι πάντα αμοραλιστές» λέει ένας γαλλικός αφορισμός), η λύση του οποίου είναι μια πρόκληση για την προσωπικότητα να φθάση ως το οριακό της σημείο, και απαιτεί στον ύψιστο βαθμό προσοχή ,υπομονή και χρόνο. Η λύση, σύμφωνα με την πείρα μου, είναι πάντα ατομική και έχει μόνο υποκειμενική ισχύ. Σε μια τέτοια κατάσταση όλες οι σκέψεις που κάνει ο συγγραφέας πρέπει να εξετασθούν πολύ σοβαρά. Παρά τον υποκειμενικό τους χαρακτήρα, δεν μπορούν να διατυπωθούν ικανοποιητικά παρά μόνο σαν συλλογικές αντιλήψεις. Αλλά δεδομένου ότι τέτοιες σκέψεις διαρκώς επανέρχονται στην πράξη – επειδή η αφομοίωση των περιεχομένων του ασυνειδήτου θέτει συνεχώς τέτοιες ερωτήσεις – έρχεται σαν αναγκαία συνέπεια το ότι, παρά την ατομική τους δυσκολία, παρουσιάζουν ορισμένα ατομικά χαρακτηριστικά, που κάνουν να φαίνεται δυνατή η εξαγωγή ενός περιορισμένου αριθμού κανόνων. Δεν νομίζω ο ίδιος ότι οποιοσδήποτε από αυτούς τους κανόνες έχει απόλυτη ισχύ, επειδή κατά περιπτώσεις το αντίθετο μπορεί να είναι εξίσου σωστό. Αυτό είναι που κάνει την αφομοίωση του ασυνειδήτου τόσο δύσκολη: θα πρέπει να μάθουμε να σκεπτώμαστε με αντινομίες, έχοντας διαρκώς στο μυαλό ότι κάθε μια αλήθεια μετατρέπεται σε αντινομία εάν την σκεφθούμε ως τα άκρα. Όλες οι δηλώσεις μας σχετικά με το ασυνείδητο είναι «εσχατολογικές» αλήθειες, δηλαδή οριακές αντιλήψεις που διατυπώνουν ένα μερικά κατανοητό γεγονός ή κατάσταση, και επομένως έχουν ισχύ μόνο κάτω από ορισμένους όρους.

Συνεχίζεται

Αμέθυστος