Χάιντεγκερ και Βουδισμός β

Συνέχεια από: Πέμπτη 27 Σεπτεμβρίου 2018

Heidegger and Buddhism

Takeshi Umehara

Philosophy East and West Vol. 20:3

July 1970

p.271-281

Η έκφραση «τόπος για τον νέο θεό», ότι και να σημαίνει, είναι φυσικό να την έχει σκεφτεί ένας Ευρωπαίος μέσα στα πλαίσια τού κόσμου του. Αν ασχολούμαστε όμως με το προκείμενο θέμα εκτός των ορίων τού ευρωπαϊκού κόσμου, πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν το δεδομένο πως υπήρξαν πολλές θρησκείες και πολλοί θεοί. Υπήρξαν όχι μόνο μονοθεϊστικές, αλλά και πολυθεϊστικές θρησκείες. Σε αντίθεση προς τον μονοθεϊσμό τής Ευρώπης, οι  τοπικές θρησκείες της Ιαπωνίας θεωρούνται πολυθεϊστικές. Ο πολυθεϊσμός ίσως υποστεί την κριτική από πλευράς του Χριστιανισμού, χαρακτηριζόμενος ως μη αληθινή θρησκεία, αυτό όμως δεν σημαίνει πως ο Βουδισμός ή ο Κομφουκιανισμός δεν είναι σε θέση να ασχοληθεί με τον τόπο για τον νέο θεό.

Μπορούμε να σκεφτούμε πάνω στο πρόβλημα που πρότεινε ο Heidegger, πέραν των ορίων τού ευρωπαϊκού πολιτισμού, αναπτύσσοντας τις παραπάνω ερωτήσεις που προκύπτουν από την φιλοσοφία του, ως εξής: μήπως ο τόπος για τον θεό περί του οποίου μιλά ο Heidegger δεν είναι κατάλληλος μόνο για τον Χριστιανισμό, αλλά για τον θεό οποιασδήποτε θρησκείας; Στο παρόν κείμενο θα απευθύνω την ερώτηση αυτή μόνο  στον Βουδισμό. Η ερώτηση μας λοιπόν είναι, εάν ο τόπος για τον θεό περί του οποίου στοχάζεται ο Heidegger μπορεί να είναι ο σωστός τόπος και από την οπτική γωνία τού Βουδισμού.

Δεν προτίθεμαι να εκθέσω λεπτομερώς την φιλοσοφία τού Heidegger. Πιο κατάλληλος θα ήταν για το εγχείρημα αυτό ένας άνθρωπος που έχει παρόμοιο πολιτισμικό υπόβαθρο με τον Heidegger. Είναι αμφίβολο αν ένας άνθρωπος με διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο μπορεί να συλλάβει επακριβώς την φιλοσοφία τού Heidegger. Είναι πιθανόν να καταλαβαίνω εσφαλμένα την φιλοσοφία του. αυτό όμως που προτίθεμαι να κάνω, δεν είναι να συζητήσω άμεσα την φιλοσοφία του, αλλά να συζητήσω την δική μου σκέψη, όπως αυτή εμπνεύστηκε από τον  Heidegger.

Το κεντρικό θέμα της φιλοσοφίας του Heidegger ήταν ανέκαθεν το «τι είναι το είναι;»...

Σύμφωνα με τον Heidegger «χρόνος» σημαίνει «πεπερασμένο». «Πεπερασμένο» σημαίνει «είναι προς θάνατον». Αυτό σημαίνει πως το Dasein είναι χρονικό και ο άνθρωπος, καθώς είναι χρονικός, είναι πεπερασμένος, δηλαδή είναι προς θάνατον. Η κριτική που ασκεί στην οντολογία, από την εποχή του Πλάτωνα, γίνεται με θεμέλιο την σύλληψη τού ανθρώπου ως ύπαρξης με όρους χρονικότητος, δηλαδή θανάτου. Στην παράδοση της ευρωπαϊκής οντολογίας, το είναι αναζητείται δι’ αυτού που υπάρχει (das Seiende) και όχι δια της ύπαρξης του ανθρώπου (Dasein). Τα πράγματα που υπάρχουν προβάλλονται με τέτοιο τρόπο, που απλώς κοιτάζονται από τον άνθρωπο (begafft). Όταν ο άνθρωπος γίνει ένα υποκείμενο που σαν με το πνεύμα του απόν κοιτάζει απλώς τον κόσμο, τότε τα πράγματα απλώς υπάρχουν ενώπιον μας. Ο Heidegger αποκαλεί μια τέτοια ύπαρξη Vorhandensein.

O Heidegger θεωρεί πως αυτός ο τρόπος σύλληψης των πραγμάτων οφείλεται στην κοινοτοπία του Dasein. Ο άνθρωπος συνήθως ξεχνά τον θάνατο που είναι η ουσία του και ζει με το ένα ή το άλλο πράγμα. Ζώντας με το τρόπο αυτό, συλλαμβάνει την ύπαρξη με όρους λειτουργίας (λειτουργικότητας) των πραγμάτων.

Σε αντίθεση προς αυτή την αντίληψη περί ύπαρξης, ο Heidegger ανοίγει ένα νέο δρόμο προς την υπαρξιακή αντίληψη τού Είναι. Είναι ο δρόμος τής αντίληψης που καταλήγει στο Είναι δια του Dasein ως πεπερασμένου είναι, δηλαδή ως είναι προς θάνατον. Στο «Είναι και Χρόνος», ο Heidegger αναφέρεται στην κατανόηση αυτή ως θεμελιώδη οντολογία (fundamental ontology). Προσπάθησε να αναπτύξει τήν οντολογία αυτή υιοθετώντας τήν μεθοδολογία τής φαινομενολογίας του Husserl, κατάληξε όμως στο συμπέρασμα πως ήταν αδύνατο να αναπτύξει τον νέο του τρόπο (δρόμο) κατανόησης τού Είναι εντός της φαινομενολογίας, το θέμα της οποίας ήταν η συνείδηση τού υποκειμένου. Η στροφή (Kehre) στην σκέψη του φαίνεται πως ξεκινά από την διαπίστωση αυτή, αλλά δε θα εμβαθύνω στο σημείο αυτό.

Αυτό που επιθυμώ να ρωτήσω είναι το εξής: Ποια είναι η σημασία της φιλοσοφίας του Heidegger περί του Eίναι για την σημερινή ιστορική κατάσταση τού ανατολικού αλλά και του δυτικού κόσμου; Πρέπει πρώτα να τονιστεί πως η οντολογία, στην οποία αναζητείται το Είναι όχι δια των πραγμάτων αλλά δια τής πεπερασμένης ανθρώπινης ύπαρξης, δεν είναι οικεία μόνο στον δυτικό κόσμο, αλλά και στον ανατολικό, ιδιαίτερα στους Βουδιστές. Εμείς οι Ιάπωνες μεγαλώνουμε με τους εξής λόγους τού Βουδισμού: «όλα τα ζωντανά όντα είναι θνητά και όλες οι μορφές πρόκειται να εξαφανιστούν». Αυτή είναι μια οντολογική οπτική που δεν συλλαμβάνει μόνο την ανθρώπινη ύπαρξη, αλλά και όλα τα ζωντανά όντα με όρους θανάτου. Με όρους τού Heidegger, θα μπορούσαμε να πούμε πως αυτή είναι μια οντολογική οπτική που συλλαμβάνει το Είναι δια τής ανθρώπινης ύπαρξης  που είναι πεπερασμένη, που σημαίνει είναι προς θάνατον. Επιπλέον, η ερώτησή μας σχετίζεται με την κριτική που άσκησε ο Heidegger στην ευρωπαϊκή οντολογία, κατηγορώντας την για έλλειψη τής έννοιας τού θανάτου. Ως μη Ευρωπαίος, δεν μπορώ παρά να παρατηρήσω, πως ένα χαρακτηριστικό στην ευρωπαϊκή ιστορία της σκέψης είναι η ενασχόληση της με τον θάνατο. Σημειώνω τους δυο θανάτους που έχουν την ύψιστη σημασία. Οι δύο αυτοί θάνατοι, αχρείαστο να το αναφέρουμε, είναι φυσικά του Σωκράτη και του Χριστού. Παρά την κριτική τού Heidegger, αυτοί οι θάνατοι ήταν οπωσδήποτε τα σημαντικότερα γεγονότα τής ευρωπαϊκής ιστορίας τής σκέψης.

Τι σημαίνει όμως, πως οι δυο αυτοί θάνατοι συνιστούν τα πιο σημαντικά γεγονότα  τού ευρωπαϊκού πνευματικού πολιτισμού; Στην ιστορία τής Ανατολής δεν υπάρχουν θάνατοι με ύψιστη πνευματική σημασία. Στον Βουδισμό ο θάνατος του Βούδα έχει ύψιστη σημασία, αλλά στον Κομφουκιανισμό δεν υπάρχει τέτοια ενασχόληση με τον θάνατο. Ο Κομφούκιος είπε: «Ακόμα δεν γνώρισα την ζωή, πως μπορώ να γνωρίζω τον θάνατο;». Βλέπουμε την αποφασιστική σημασία στους θανάτους του Ιησού, του Σωκράτη, του  Βούδα, αλλά την σημασία αυτή δεν την βλέπουμε στον θάνατο του Κομφούκιου. Ο θάνατος δεν έχει την ύψιστη σημασία σε κάθε πνευματικό πολιτισμό. Μπορούμε λοιπόν να πούμε, σε αντίθεση με την εκτίμηση του Heidegger, πως ο πολιτισμός που έχει τους μεγάλους θανάτους ως φάρους του, έχει και τις ρίζες του βαθιά στον θάνατο;

Τα παραπάνω δεν είναι το μόνο στοιχείο που θαυμάζουμε στην ευρωπαϊκή ιστορία. Αυτό που θαυμάζουμε ακόμα περισσότερο, είναι πως οι θάνατοι αυτοί ήταν είτε φόνος είτε ένα είδος αυτοκτονίας. Για τους Ανατολίτες, μόνο ο φυσικός θάνατος είναι ιδανικός. Ο άνθρωπος γεννήθηκε από την φύση και επιστρέφει στην φύση. Το ιδανικό της Ανατολής είναι επιστροφή στο σπίτι, στην μητρική γη. Ο θάνατος πρέπει να είναι ανώδυνος. Ο Βούδας Σακυαμούνι επιστρέφει εν ειρήνη στην φύση, αφού έζησε ογδόντα χρόνια. Στην Ανατολή, ο άνθρωπος του οποίου ο θάνατος δεν είναι φυσικός, δεν έχει το προσόν να είναι άγιος. Η πνευματική παράδοση της Δύσεως διαφέρει ως προς το σημείο αυτό από την παράδοση της Ανατολής. Εδώ ανακύπτει το ερώτημα, γιατί ένας άνθρωπος που δολοφονήθηκε μπορεί να είναι ο πιο ιδανικός άνθρωπος στην Δύση.

Εδώ ανακύπτει ένα άλλο πρόβλημα. Τι σημαίνει ο θάνατος τού Σωκράτη ή τού Ιησού στην πνευματική ιστορία τής Δύσης; Ο θάνατος τού Σωκράτη δεν σημαίνει ούτε το απλό τέλος της ζωής του ούτε την επιστροφή του στο τίποτα, με την έννοια τού Βουδισμού. Ο Σωκράτης απέδειξε την αθανασία της ψυχής αντιμετωπίζοντας τον θάνατο. Πέθανε χωρίς φόβο, σαν να πήγαινε σε ένα άλλο θαυμαστό κόσμο. Η ψυχή που γνωρίζει το αιώνιο είναι αιώνια όπως και η αιώνια ιδέα. Αν η ψυχή είναι αθάνατη δεν εξαφανίζεται με τον θάνατο. Ενώπιον του θανάτου, ο Σωκράτης βλέπει την πραγματικότητα που περιμένει την ψυχή του. Ο θάνατος δεν σημαίνει την επιστροφή στο τίποτα όπως στην περίπτωση του Βούδα. Ο θάνατος για τον Σωκράτη είναι μια διαβεβαίωση περί της αιώνιας ζωής τού ανθρώπου.

Αλλά και στην περίπτωση του Ιησού Χριστού, ο θάνατος δεν σημαίνει επιστροφή στο τίποτα. Ο Ιησούς ήταν υιός Θεού. Ως υιός του Θεού είναι ουσιαστικά αθάνατος. Η σταύρωση Του σκοπό είχε νά  ξεπληρώσει την αμαρτία τού ανθρώπου. Αναστήθηκε όμως από τους νεκρούς και θα ξανάρθει για να φέρει την Βασιλεία του Θεού. Ένας τέτοιος θάνατος δεν μπορεί να σημαίνει αυτό που ο θάνατος αληθινά σημαίνει. Ο θάνατός Του σημαίνει την απόδειξη τής αιώνιας ζωής και είναι πολύ πιο αποφασιστική η απόδειξη από αυτήν που προσφέρει ο θάνατος του Σωκράτη. Με τον θάνατο Του υπόσχεται συγχώρηση των αμαρτιών τού ανθρώπου και αθανασία τής ψυχής. Μέσω Αυτού ο άνθρωπος μπορεί να ανέβει στον αιώνιο ουρανό. Ο θάνατος του Ιησού υπόσχεται πολύ περισσότερα από τον θάνατο του Σωκράτη.

Αν έχουν έτσι τα πράγματα, σκεφτόμαστε τα εξής: οι δυο θάνατοι ως εξαίρετα γεγονότα της ευρωπαϊκής παράδοσης δεν είναι θάνατος όπως τον αντιλαμβανόμαστε. Είναι φαινομενικά θάνατος, αλλά στην ουσία είναι απόδειξη της αιώνιας ζωής. Μέσω αυτών των δυο θανάτων εισήλθε η αιωνιότητα στον ευρωπαϊκό κόσμο.

Όταν θεωρούμε τον θάνατο με τον τρόπο αυτό, πρέπει να αποσύρουμε την προηγούμενη ερώτηση μας, περί της οπτικής τού Heidegger, ότι δηλαδή δεν υπάρχει η έννοια τού θανάτου στην παραδοσιακή οντολογία της Δύσεως. Η οπτική του φαίνεται πως συλλαμβάνει ορθά την πνευματική παράδοση της Δύσεως, καθώς αναγνωρίζουμε τους θανάτους αυτούς ως αποδείξεις τής αιωνιότητας. Οι θάνατοι αυτοί δεν ήταν θάνατος τού πεπερασμένου όντος όπως το εννοεί ο Heidegger.

Συνεχίζεται