Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΛΟΓΙΚΗΣ ΨΥΧΗΣ (1)

Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΛΟΓΙΚΗΣ ΨΥΧΗΣ 

Στον Αριστοτέλη και στην Χριστιανική σκέψη.

Με αφορμή ένα νέο κείμενο του ΑΡΕΘΑ.

Του ΛΙΝΟΥ Γ. ΜΠΕΝΑΚΗ.

       

Σχόλιο τού Αρέθα στόν Λουκιανό, στο οποίο αναφέρει τα «εἰς ἑαυτόν» του Μάρκου Αυρηλίου. Οι πρώτες άμεσες αναφορές στο έργο αυτό είναι οι δικές του.

Η πρόσφατη πρώτη κριτική έκδοση των μικρών κειμένων του Αρέθα (850-944) μας κάνει προσιτή και την προς Νικήταν επιστολήν του βυζαντινού σοφού. Θέμα τής επιστολής είναι το πρόβλημα τής ενανθρωπήσεως τού “λόγου του Θεού”. Θέση τού Αρέθα ότι η ανθρώπινη φύση του Χριστού υπήρξε εξ αρχής τελεία και κύριο επιχείρημα του : ότι τελεία ταίς των ανθρώπων γενέσεσιν η λογική ψυχή παραγόμενη υπό θεού τω διαπλασσομένω εισκρίνεται, και ούχ ώς αριστοτέλει δοκεί. Δυστυχώς τα χάσματα του κώδικα μάς στερούν ακριβώς τα τμήματα τής επιστολής όπου διατυπώνεται η κριτική τής Αριστοτελικής διδασκαλίας. Διαθέτουμε μόνον τους τίτλους τών κεφαλαίων, εν είδει περιεχομένων:  ε’ προς Αριστοτέλη και τους λέγοντας φυτική δυνάμει το έμβρυον εν τη μήτρα διοικείσθαι και θ. Ότι τελεία η λογική ψυχή εν τη συλλήψει δίδοται και ουδέν η του οργάνου ατέλεια ταύτην παραβλάπτει!

          Η διδασκαλία του Αριστοτέλη που κρίνεται εδώ απολήγει στην πολυσυζητημένη λύση τού θύραθεν νού. Ειδικότερα η κριτική εντοπίζεται στο θέμα του χρόνου εισόδου της λογικής ψυχής στο σώμα κατά την γένεση τού νέου ανθρώπου. Η αριστοτελική διδασκαλία στο περί ζώων γενέσεως συνοψίζεται στο ότι για την δημιουργία τού νέου ανθρώπου ο Πατέρας προσφέρει την μορφή και η μητέρα την ύλη. Εφ’όσον η μορφή είναι η ψυχή, πρέπει οι ψυχικές ιδιότητες να προέρχονται από τον Πατέρα. Αυτές περιέχονται στο σπέρμα και γίνονται στο έμβρυο η κινητική δύναμη που τού χαρίζει τελικά την μορφή τού νέου ανθρώπου. Εξ άλλου εφ’όσον γίνεται δεκτό ότι η ψυχή ή τουλάχιστον ένα τμήμα της προϋπάρχει, πρέπει το τμήμα αυτό τής ψυχής-το λογικό τμήμα, ο νούς- να εισέρχεται στο έμβρυο από έξω και μάλιστα σε χρόνο δύσκολα προσδιορίσιμο. Οπωσδήποτε η διαδικασία τής αυξήσεως τού εμβρύου και τής γενέσεως τού ανθρώπου (φυτική-αισθητική-λογική ψυχή) είναι βραδεία και ο νούς μένει για πολύ αδρανής (είναι παρών δυνάμει) (τον προσδιορισμό του χρόνου εισόδου τής λογικής ψυχής κατά την αριστοτελική διδασκαλία πιστεύει ότι μπορεί να κάνει ο Franz Brentano, ο οποίος χρησιμοποιεί το χωρίο 737 b 10, τέλειον δ’ήδη τοτ’εστίν το (ζώον) όταν το μέν άρρεν ή το δε θηλύ των κυημάτων. Στον χρόνο δηλαδή τής διακρίσεως τού φύλου του εμβρύου συντελείται χάρις στην ιδιαίτερη συνέργεια τού Θεού η θύραθεν είσοδος της λογικής ψυχής, που ολοκληρώνει την μορφοποίηση τού νέου ανθρώπου. Ο Brentano πολέμησε και την άποψη τού Zeller, ότι κατά τον Αριστοτέλη ο Νους υπάρχει στο σπέρμα τού Πατέρα ήδη πρίν από την γονιμοποίηση).

          Από το κείμενο του Αρέθα προκύπτει πρώτα έμμεσα, σε απόλυτη συμφωνία στο σημείο αυτό με όλη την Πατερική και την μεταγενέστερη βυζαντινή σκέψη-η απόκρουση τής θύραθεν εισόδου τής λογικής ψυχής (σε χρόνο, όπως πιστεύεται ότι δέχεται η εθνική φιλοσοφία γενικά μεταγενέστερο τής διαμορφώσεως του σώματος): Μιχαήλ Ψελλός, Διδασκαλία παντοδαπή 59: τών Ελλήνων οι πρόκριτοι μετά την τελείωσιν του φυσικού οργάνου και την αποκύησιν τούτου ενσπείρουσι ταύτην (την ψυχήν) τω σώματι πλήν ότε μέν έσωθεν ή κατερριζωμένον το έμβρυον την φυσικήν ψυχήν τούτω διδόασιν, εξελθόντι δε την λογική, και προϊόντι την νοεράν. Γεώργιος Γεννάδιος Σχολάριος, περί της λογικής και ανθρώπινης ψυχής, δεύτερον : αλλά και τών υστέραν του σώματος την ψυχήν δοξασάντων ποτέ και θύραθεν εισιούσαν… κακείνων το ψεύδος η σοφωτάτη των διδασκάλων θέσις εκπέφευγε. Deuvres completes 1, 489, 13-16!

          Εφ’ όσον λοιπόν η θύραθεν αυτή είσοδος τής ψυχής συνδέεται με την προϋπαρξή της (Ας δούμε τον τίτλο του κεφ. ‘ε: Προς τους λέγοντας, εί τελεία η λογική τή κυήσει καταπέμπτεται, ανάγκη προϋπαρξιν ψυχών πρεσβεύειν, 343,26 και την φράση: επάν γάρ τίνες… ενδιαβάλλειν πειρρώνται τήν της ψυχής τελειότητα, επί προϋπαρξιν αυτήν αναφέρειν αδολεσχούντες τους εντελή δογματίζοντας ταύτη την εις γένεσιν προόδου… 351,8…). Η κυρίως όμως κριτική και άμεση θέση τού Αρέθα αναφέρεται στον χρόνο εισόδου τής λογικής ψυχής στο σώμα του νέου ανθρώπου. Και εδώ ο Αρέθας δεν ακολουθεί την κοινή πατερική παράδοση και την επίσημη διδασκαλία τής Εκκλησίας, αλλά την διδασκαλία τού Γρηγορίου Νύσσης, που απετέλεσε εξαίρεση και προβλημάτισε πολύ και τους πλησιέστερους και τους απώτερους μεταγενέστερους του. [Είναι ιδιαιτέρως διαφωτιστική η ανταλλαγή σχετικών με το θέμα κειμένων μεταξύ του Θεοφανούς Μηδείας και του Σχολάριου. Ο πρώτος (λόγος αποδεικνύων ότι του ανθρωπίνου σπέρματος αψύχου καταβληθέντος, τη δε σπερματική αυτού δυνάμει συμπήξαντος εν τη μήτρα το έμβρυον, ενοήσιν αυτώ την ψυχήν ο Θεός, αφού ρητά δηλώσει ότι η παρά του αγιοίς πατρός Γρηγορίου του Νύσσης εισαγομένη περί τούτου του ζητήματος γνώμη απηγορεύεται παρά της Εκκλησίας, ως συμβαίνουσα τή ωριγενιακή φλυαρία τη προΰπαρξιν υποτιθεμένη της ψυχής τω φασκειν έμψυχον είναι το σπέρμα και την ψυχήν εκ των άνω του γένους έλκειν προγόνων, εκθέτει την προσπάθεια του Αγίου Μαξίμου του Ομολογητού να ερμηνεύση συμβιβαστικά την διδασκαλία του Γρηγορίου : Ο δε γε τα Θεία σοφός Μάξιμος, δεινόν ηγησάμενος υπάγεσθαι τη ώριγενειακή αιρέσει τον ενδοξότατον εν θεολογία…. Ευγνωμόνως τα του Γρηγορίου εις την ευσεβή βιαζόμενος δόξαν… αλλ’ούκ εξεγένετο αυτώ ικανώς τούτο ποιήσας… Ο Σχολάριος στις απαντήσεις του χαρακτηρίζει μετριωτέρους περί το ψεύδος τους την ψυχήν συγκαταβάλλεσθαι τω σπέρμα τι πεφρονηκότας, επειδή ούτε το σπέρμα της λογική ψυχής αίτιον εδόκουν ούτε τον σπείραντα (εκείνο γάρ από του ανδρός ταύτην δε από Θεού), περί τον της παραγωγής χρόνον τε και τρόπον σφαλλόμενοι… και βρίσκει τρόπους να δικαιολογήση την ασύμφωνη προς την “κοινήν και αληθή γνώμην των διδασκάλων της πίστεως” διδασκαλία του Γρηγορίου εν ώ μέν ούν λόγω δοκεί τουναντίον λέγειν ο Θείος Γρηγόριος τούτον ένιοι τη προς εκείνον αίδοι ψευδεπίγραφον είναι λέγουσιν… ούκ εμφαινομένην έχει καθαρώς τα των λόγων ρήματα την ευσεβή του Μαξίμου διανοίαν, ή αυτοίς επιτίθησιν, αλλ’εί και αληθώς ην αυτή δόξα του Ιερού Γρηγορίου, θαυμάζειν ού χρή… έλεγε γάρ, ιδία γνώμη στοιχών, πρίν εξετασθήναι ταύτην εν ταις μετά ταύτα συνόδοις. Και φανερώς αποδοκιμασθήνας. Ακόμη πιο θερμά υπερασπίζεται η γενική διδασκαλία του Γρηγορίου στο δεύτερο λόγο (486, 6 -504,37), όπου και η εξής συμβιβαστική κρίση του Γενναδίου: Εί δε που και δόξειαν ούτοι (οι πατέρες) προς τον μέγαν εκείνον διίστασθαι των διδασκάλων χορόν, πρώτον μέν, ει και καθάπαξ διίσταντο, θαυμαστόν ουδέν αν ήν… ούτε δόγμα της Ιεράς τούτο πίστεως, ζήτημα δε φιλοσοφία και Θεολογία προσήκον, κάν τοις τοιούτοις οικείως τη δυνάμει κρίνουσιν έκαστοι….!

Συνεχίζεται

Γιά διευκρίνηση ίσως μπορούμε νά κάνουμε χρήση τού λόγου τού Αγίου Ιωάννου τού Δαμασκηνού, ο οποίος μάς λέει ότι ο Θεός δέν εγκατέλειψε τόν άνθρωπο στήν πτώση του καί φύτεψε μέσα στόν άνθρωπο τήν βεβαιότητα τής ύπαρξής Του. Τό θείο στοιχείο μέσα μας, τόν Νού. Τό οποίο  ενσπείρεται ταυτόχρονα μέ τήν σύλληψη καί είναι η ψυχή τής ψυχής. Οπως λέει ο Αγιος Μάξιμος : η ψυχή γεννητή αγέννητος, νούς υπάρχουσα κατά τήν δύναμιν αυτής. Ωστε ο νούς νά δίνεται ταυτόχρονα καί νά βρίσκεται εν δυνάμει.

Αμέθυστος.