ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (107)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Παρασκευή, 7 Ιανουαρίου 2022

                                         Jacob Burckhard

                                               ΤΟΜΟΣ 2^ος

                    ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ:  ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ

ΙΙΙ. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΩΝ ΗΡΩΩΝ – 8

     Η νεκρομαντεία υπήρξε μια αποφασιστικής σημασίας πρακτική, που δεν αποτελούσε εξαίρεση, και στην οποία κατέφευγε η οικογένεια του νεκρού, είτε από συμφέρον, είτε από θλίψη και νοσταλγία. Αξίζει να την εξετάσουμε και μόνον ως συνέπεια των προαναφερθέντων εμφανίσεων των νεκρών. Ο νικητής τών Πλαταιών Παυσανίας αποτελεί εδώ ένα διπλό παράδειγμα: η νεαρή κόρη που κατέσφαξε στο Βυζάντιο και τον τρομοκρατεί με την παρουσία της, τελικά εξορκίζεται (όπως θα δούμε σε άλλο κεφάλαιο), αλλά και ο ίδιος  επανεμφανίζεται μετά τον θάνατό του στον τόπο τού εγκλήματος, τον ναό τής Χαλκιοίκου Αθηνάς τής Σπάρτης, προκαλώντας τον τρόμο στους επισκέπτες, ώσπου να κληθούν τελικά νεκρομάντεις από την Ιταλία και τη Θεσσαλία, για να διευθετήσουν την κατάσταση. Οι περισσότερες νεκρομαντείες ήταν αποτέλεσμα αυτών τών εμφανίσεων, τουλάχιστον στα όνειρα· έπρεπε επομένως να εξαναγκαστεί ο νεκρός σε συγκεκριμένες αποκαλύψεις τών επιθυμιών και των προθέσεών του. Η φαντασία τών Ελλήνων ήταν ήδη εξοικειωμένη από την 4^η Ραψωδία τής Οδύσσειας με την ύπαρξη ενός βασιλείου τών σκιών, οι οποίες ήταν σε θέση να μιλούν και να επικοινωνούν με τους ζωντανούς. Η επίκληση των νεκρών ηρώων έμοιαζε αρκετά με εξορκισμό, όπως είπαμε και προηγουμένως· κάθε νεκρός, είτε βρισκόταν μέσα στο μνήμα του σε κατάσταση εγρήγορσης, είτε ήταν δυνατόν να αφυπνιστεί. Ενώ στον Όμηρο συναντάμε την κοινή, αντίθετα, «κατοικία τού Άδη», όπου και συνωστίζονται οι προερχόμενοι από το Έρεβος νεκροί.

     Στην ιστορική εποχή, οι νεκρομαντείες διεξάγονται σε συγκεκριμένες τοποθεσίες (νεκρομαντεία, ψυχομαντεία, ψυχοπομπεία) από τούς ψυχοπομπούς, χωρίς απόλυτη πάντοτε μυστικότητα. Μια θρησκεία χωρίς, θα μπορούσατε να πούμε, φραγμούς, όπως η ελληνική, ήταν σε θέση να ανέχεται, παράλληλα με τις θεαματικές εκδηλώσεις λατρείας, και ένα τελετουργικό όπως η νεκρομαντεία. Το ότι η νεκρομαντεία δεν ήταν παρά μια εγκληματική ενέργεια απατεώνων για τον Πλάτωνα, επειδή πιθανόν διέκρινε μόνο κακοποιούς μεταξύ τών νεκρομαντών, ή ψυχαγωγών (όπως τούς αποκαλούσε), δεν απαλείφει την παρηγορητική και ανακουφιστική πλευρά της· κανένας δεν ήταν άλλωστε υποχρεωμένος να καταφύγει σ’ αυτή την πρακτική, και υπήρξαν ελάχιστοι που ωφελήθηκαν. Η επίκληση των σκιών συναντάται και σε άλλους λαούς και φυλές, πέρα απ’ τους Έλληνες, και όχι μονάχα στην περίπτωση της μάγισσας του Έντορ, την οποία αναγκάστηκε να επικαλεστεί, αφού εκδίωξε ο ίδιος από τη χώρα του «όλους τούς πνευματιστές και τους νεκρομάντεις», ο Σαούλ. Διαβάζοντας κανείς προσεκτικά το Πρώτο βιβλίο τού Σαμουήλ, δεν μπορεί να συμμερίζεται πλέον απόλυτα την άποψη του Πλάτωνα, αλλά πρέπει να αναγνωρίσει ότι οι ψυχαγωγείς υπήρξαν πλήρως, τουλάχιστον, αφιερωμένοι άνθρωποι. Πρόκειται για γεγονότα, που θα πρέπει να αντιμετωπίζονται εξίσου σοβαρά με κείνα που κληθήκαμε να ζήσουμε στην εποχή μας, όταν οι διακυμάνσεις τού χρηματιστηρίου, οι πολιτικές συναλλαγές εντυπωσιασμού και τα ρομάντζα σε επιφυλλίδες εισέβαλαν στους κόλπους τών σεβαστών οικογενειών μας, και ο πνευματισμός κατέκλυσε πολλούς από τούς συμπατριώτες μας.

     Υπάρχουν πολλές τοποθεσίες, γνωστές ως πύλες τού Άδη στον αρχαίο κόσμο, όπως το Ταίναρο, η Ποντική Ηράκλεια, και το ιερό στην ακτή τού Αχέροντα, στη χώρα τών Θεσπρωτέων· αναζητώντας το περίφημο Νεκρομαντείο στην αρχαιότατη Κύμη, στη Μεγάλη Ελλάδα, καλείται κανείς να επιλέξει ανάμεσα στην Αχερουσία Λίμνη και τη Λίμνη τής Αβέρνης. Σε άλλες ωστόσο εισόδους τού Κάτω Κόσμου, αποκαλούμενες Σπήλαια του Πλούτωνα και του Χάροντα, δεν αναφέρονται καθόλου (άραγε κατά τύχη;) νεκρομαντείες, ενώ ορισμένες απ’ αυτές μετατράπηκαν αργότερα σε κέντρα θεραπείας.

     Ένα αρχαιότερο παράδειγμα, μεταφερόμενο με σχετική έστω ακρίβεια, αυτό τού Περίανδρου, που έστειλε αγγελιοφόρους στους Θεσπρωτείς, στον τόπο που επικαλούνταν τούς νεκρούς, ζητώντας πληροφορίες από τη σύζυγό του Μέλισσα, είναι μάλιστα εξαιρετικά διδακτικό, διότι αναδεικνύει τη γενική αντίληψη που επικρατούσε στα τέλη τού 7^ου και τις αρχές τού 6^ου π.Χ. αιώνα. Η διήγηση είναι, μ’ αυτήν την έννοια,  κατά το μεγαλύτερο μέρος της αληθινή, συνοψίζοντας σε απόλυτο σχεδόν βαθμό όλα όσα η αχαλίνωτη φαντασία τών Κορινθίων, αλλά και το μίσος τους για τους τυράννους μπορούν να εκφράσουν μέσα απ’ αυτή τη νεκρομαντεία, στην οποία και κατέφυγε κατά πάσα πιθανότητα ο δυνάστης τους· το στοιχείο που επινοείται εδώ είναι ότι ο Περίανδρος δολοφόνησε τη σύζυγό του και συνευρέθηκε με το πτώμα της (παρότι αυτή η τελευταία λεπτομέρεια μπορεί να φωτίσει μιαν επιπλέον όψη τής δεισιδαιμονίας που υπήρξε  άλλοτε). Είναι όμως εντυπωσιακή η σκληρότητα που του αποδίδουν: αντί να καθησυχάσει τη σύζυγό του, εξασφαλίζοντας ότι η σκιά της δεν θα τον καταδιώκει, αυτός την ανακρίνει, μέσω τών αγγελιοφόρων του, σχετικά με μιαν υπόθεση εξασφάλισης χρημάτων, και η Μέλισσα αποκαλύπτει αποτρόπαιες πράξεις στους αγγελιοφόρους, για να έρθει μια δεύτερη, αργότερα, αντιπροσωπεία και να αποκαταστήσει την οριστική αλήθεια.

     Μαρτυρείται επίσης, σε μιαν ακόμα αρχαιότερη εποχή, κατά το πρώτο ήμισυ του 7^ου αιώνα, η αποκατάσταση της «ψυχής» τού Αρχίλοχου, δημιουργού τού Ιαμβικού μέτρου, με σημαντικό εδώ στοιχείο το ότι ο χρησμός τών Δελφών αποκαλύπτει τον δολοφόνο τού Αρχίλοχου στη μάχη, τον Καλλώνδα, τον επονομαζόμενο και Κόρακα· μια αποκατάσταση, που θα ήταν πραγματικά αδύνατη χωρίς την εμφάνιση της σκιάς τού ποιητή. Ο τόπος δε που υπέδειξε η Πυθία γι’ αυτήν την εμφάνιση δεν ήταν ο τάφος του, όπου η συνήθης προσφορά θυσιών θα ήταν, όπως για όλους τούς ήρωες, αρκετή, αλλά η Ταίναρος, όπου δεν υπήρχε απλώς μια είσοδος στον Κάτω Κόσμο, όπως αναφέραμε, αλλά και ένα ψυχοπομπείο, κοντά στο οποίο είχε αποβιβαστεί άλλοτε ο ιδρυτής τής πόλης, Τέττιξ. Το γεγονός αυτό μάς πληροφορεί, ότι η νεκρομαντεία γινόταν, σε ορισμένες τουλάχιστον περιπτώσεις, αποδεκτή από το Μαντείο τών Δελφών. Κατά τη ρωμαϊκή εποχή έγινε ωστόσο γνωστό, ότι το σπήλαιο του Ταινάρου δεν οδηγούσε σε κάποιο πέρασμα, όπου θα μπορούσε ενδεχομένως να εντοπιστεί μια υπόγεια κατοικία θεών και ένας τόπος συγκέντρωσης των ψυχών.

     Το τελετουργικό τής νεκρομαντείας μάς είναι στην πραγματικότητα εντελώς άγνωστο, δεδομένου ότι όσοι το γνώριζαν, παρέμεναν στην αφάνεια. Μερικοί μπορεί να ανέμεναν τη σκιά, μένοντας σε εγρήγορση· κάποιοι άλλοι, σε κατάσταση έκστασης ή αποχαύνωσης· και άλλοι σε μιαν εναλλασσόμενη με συγκεκριμένου τύπου θυσίες ονειρική κατάσταση έτσι, ώστε η όλη ατμόσφαιρα στον ναό να αποπνέει μια κατάσταση ύπνωσης· υπεύθυνο για την τέλεση της νεκρομαντείας ήταν πάντως το προσωπικό, κατά κάποιον τρόπο, του ιερού, με τη βοήθεια κάποιου είδους μαγνητικού πιθανότατα χειρισμού. Υπάρχει μια περιγραφή μάλιστα αυτού τού είδους, που παραμένει μεν αχρονολόγητη, αλλά περιλαμβάνει τη λεπτομερέστερη, γνωστή καταγραφή τής νεκρομαντείας, με τη γενική της έννοια. Στην ελληνική πόλη Τερίνα, στις δυτικές ακτές τού Βρουττίου στη Νότια Ιταλία, ο πλούσιος Ελύσιος έχασε ξαφνικά, και χωρίς κανέναν προφανή λόγο, τον πολλά υποσχόμενο γιό του Ευθύνοο· φοβούμενος ότι ο θάνατός του υπήρξε αποτέλεσμα δηλητηρίασης ή μαγείας, ο Ελύσιος πήγε σ’ ένα ψυχομαντείο, πρόσφερε τις ανάλογες θυσίες και, αφού αποκοιμήθηκε, είχε το ακόλουθο όραμα: εμφανίστηκε ο ίδιος ο πατέρας του, τον οποίον και παρακάλεσε να του αποκαλύψει τον υπεύθυνο του θανάτου τού γιου του. Ο πατέρας απάντησε ότι: «Έρχομαι γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο! Αλλά δέξου από τα χέρια αυτού που με συνοδεύει εκείνο που σου φέρνει. Και θα μάθεις έτσι τα πάντα !», δείχνοντάς του έναν νεαρόν άνδρα που τον ακολουθούσε, και που έμοιαζε να έχει την ίδιαν ακριβώς ηλικία με τον εγγονό του. Ο Ελύσιος τον ρώτησε τότε ποιος είναι, και εκείνος απάντησε πως: «Είμαι το πνεύμα του γιου σου», παρουσιάζοντάς του ταυτόχρονα έναν μικρό πίνακα, πάνω στον οποίον ήταν γραμμένα τα εξής: «Η ερώτηση που μου έκανες σχετίζεται δυστυχώς με την παράνοια των ανθρώπων. Ο Ευθύνοος υπέκυψε στον θάνατο ακολουθώντας τούς νόμους τού πεπρωμένου, διότι δεν ήταν πρέπον, ούτε για τον ίδιον ούτε για τους γονείς του, να ζήσει».

     Μια απλούστερη διαδικασία ήταν το να ρωτά κανείς τούς νεκρούς κοιμώμενος πάνω στους τάφους τους η στην γύρω περιοχή. Ο Κύρσας ο Χίος, που θέλησε να επισκεφτεί τον Σωκράτη στην Αθήνα, δεν τον πρόλαβε εν ζωή, οπότε επισκέφτηκε τον τάφο του, όπου και αποκοιμήθηκε· ο Σωκράτης τού εμφανίστηκε σε όνειρο και συνομίλησε μαζί του, αλλά και μόνο το γεγονός ότι ο φιλόσοφος ανταποκρίθηκε στο αίτημά του, ήταν για τον Κύρσα αρκετό, οπότε και επέστρεψε οίκαδε.  Οι Πυθαγόρειοι αντίθετα, για τους οποίους οι δεσμοί φιλίας επεκτείνονταν και πέραν τού θανάτου, όχι μόνο προσέφεραν στον τάφο τών συντρόφων τους σπονδές (ή ακόμη και ολοκαυτώματα), αλλά επιδίδονταν και σε πραγματικές νεκρομαντείες, ώσπου να αποσπάσουν μιαν απάντηση. Σ’ αυτές τις προϋποθέσεις βασίζεται εξάλλου και η κάπως αυθαίρετα αποκαλούμενη Περί τού Σωκράτους δαιμονίου πραγματεία του Πλουτάρχου · τα αποθανόντα μέλη τής πυθαγόρειας σχολής επικοινωνούν μεταξύ τους μέσα από όνειρα, ή ακόμη και με πραγματικές εμφανίσεις, κατά τις οποίες ζητούν την πραγματοποίηση συγκεκριμένων τελετουργικών στους τόπους τής ταφής τους, ή ακόμη και τη μετακομιδή τών οστών τους, κι αυτός που βλέπει το όνειρο αναγνωρίζει μέσα από συγκεκριμένα σημεία, αν ο εμφανιζόμενος είναι ζωντανός ή νεκρός. Μια τέτοια προειδοποίηση, να μεταβεί στη Θήβα, δέχτηκε κάποια φορά και ο Κροτωνιάτης Θεάνωρ· ο οποίος κάλεσε, αφού πρόσφερε πρώτα σπονδές τη νύχτα στον τάφο τού Λύση, την ψυχή τού Λύση να τον πληροφορήσει, τί έπρεπε να κάνει. «Καθώς έπεφτε η νύχτα, δεν διέκρινα τίποτε, νόμισα όμως ότι άκουσα μια φωνή που έλεγε, ότι δεν έπρεπε να μετακινηθεί ο νεκρός ! Διότι το μεν σώμα τού Λύση κηδεύτηκε από τούς φίλους του με τις πρέπουσες τιμές, αλλά η ψυχή του είχε ήδη αποχωρήσει, για να μεταβεί σε μια νέα γέννηση, όπου θα είχε έναν νέο δαίμονα ως συνοδό». Την επομένη ο Θεάνωρ συνάντησε τον Επαμεινώνδα, μαθητή τού Λύση, από τον οποίον πληροφορήθηκε τον τρόπο με τον οποίον εκείνος είχε θάψει τον Λύση, και γνώρισε έτσι, ότι ο μαθητής εκείνος είχε μυηθεί  ακόμη και στα πλέον απόρρητα δόγματα από τον διδάσκαλο.

(συνεχίζεται)

EN ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΣΟΛΙΨΙΣΜΟΥ ΠΟΥ ΖΟΥΜΕ, ΤΗΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΜΑΣ ΑΠΟΜΟΝΩΣΕΩΣ ΣΕ ΓΥΑΛΙΝΟΥΣ ΠΥΡΓΟΥΣ, ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΙ ΣΕ ΕΦΙΑΛΤΙΚΗ ΔΙΚΗ ΧΩΡΙΣ ΚΑΤΗΓΟΡΗΤΗΡΙΟ ΚΑΙ ΜΕΤΑΛΛΑΣΣΟΜΕΝΟΙ ΣΤΙΣ ΚΑΤΣΑΡΙΔΕΣ ΤΟΥ ΚΑΦΚΑ, ΣΤΟΥΣ ΠΡΩΤΑΘΛΗΤΕΣ ΤΗΣ ΕΠΙΒΙΩΣΗΣ, Η ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΣΗΜΕΡΙΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ Η ΟΠΟΙΑ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΙ ΤΟ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟ ΜΑΣ ΣΑΝ ΤΡΟΠΟ ΖΩΗΣ, Η ΑΝΑΓΚΗ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΓΙΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΟΠΩΣ ΚΑΘΙΕΡΩΘΗΚΕ ΣΤΗΝ ΝΕΚΡΟΜΑΝΤΙΑ, ΜΑΣ ΔΙΝΕΙ ΚΑΙ ΤΗΝ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΜΑΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΣΑΝ ΖΩΝΤΑΝΩΝ ΝΕΚΡΩΝ.