Η εποχή των μάγων (16)

 Συνέχεια από: Πέμπτη 20 Ιανουαρίου 2022

Η ΝΕΩΤΕΡΗ ΔΥΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΟΙ ΤΗΣ

Η εποχή των  μάγων

Η μεγάλη δεκαετία της φιλοσοφίας

1919-1929

Wolfram Eilenberger

Εκδόσεις Klett-Cotta, 2018

ΙΙΙ. Γλωσσες γ

1919-1920

Ο Wittgenstein παρουσιάζεται μέσα στην καταιγίδα, ο Heidegger μαθαίνει όλη την αλήθεια, ο Cassirer αναζητά την φόρμα του και ο Benjamin μεταφράζει τον Θεό

Ενάντια στον κόσμο

Δίπλα στο Tractatus του Wittgenstein, οι δηκτικοί αφορισμοί του Karl Kraus αποτελούν μέχρι σήμερα χαρακτηριστικό παράδειγμα που παρουσιάζει τις διανοητικές ιδιαιτερότητες του πολιτισμικού αυτού περιβάλλοντος. Ως αδιαμφισβήτητος βασιλιάς, ήδη από τότε, του βιενέζικου μοντερνισμού, παραπονιόταν (ο Kraus) για παράδειγμα, πως η φροϋδική ψυχανάλυση «είναι στην πραγματικότητα η ασθένεια της οποίας παρουσιάζεται ως θεραπεία». Με τον παράδοξο αυτό τρόπο, εκφράζει ο Kraus την επιφυλακτικότητα του για μια νέα θεραπευτική μέθοδο, που στηρίζεται στην προσπάθεια, με τα μέσα της γλώσσας να επιφέρει σαφήνεια και αυτογνωσία, εκεί που μέχρι τώρα κυριαρχούσαν μια παραμορφωτική της ζωής σύγχυση και αδιέξοδο (μέσα στο πνεύμα δηλαδή του ασθενούς). Η επιφυλακτικότητα (Skepsis) του Kraus στοχεύει φυσικά και στην αμφίβολη υπεραξία της γλώσσας για τον άνθρωπο ως ον που χαρακτηριστικό του είναι η γνώση: Το πιο χαρακτηριστικό ερώτημα στους κύκλους της Βιέννης είναι το εξής: «Μήπως η γλώσσα είναι η ασθένεια που πρέπει εν τέλει να καταπολεμηθεί; Ή είναι μήπως η μοναδική θεραπεία που μπορούμε  να φανταστούμε; Παραμορφώνει τον δρόμο προς την αληθινή γνώση του κόσμου και του εαυτού; Ή αντιθέτως παρέχει, ως απαραίτητη προϋπόθεση, τη δυνατότητα προς αυτήν;»

Όταν ο Wittgenstein γράφει το 1918 στον πρόλογο του δοκιμίου του, πως η «αλήθεια των σκέψεων που ανακοινώνονται εδώ» του φαίνεται «αδιαμφισβήτητη και τελειωτική», και για τον λόγο αυτό πιστεύει, πως «έλυσε τελειωτικά τα προβλήματα», έχει υπόψιν του-αλλά σε καμιά περίπτωση σε πρώτη γραμμή-τόσο τα προβλήματα που αφήσαν ανοικτά ο Russell και ο Frege, περί της κατασκευής ενός καθαρού από αντιφάσεις λογικού λογισμού (Kalkül), όσο και τα κεντρικά προβλήματα και γλωσσικές αμφιβολίες των καλλιτεχνικών πρωταγωνιστών του βιεννέζικου κόσμου του. Αυτός ο βιεννέζικος κόσμος φάνηκε μετά τον χαμένο πόλεμο, επίσης τελειωτικά χαμένος, όπως και η αυτοκρατορία, της οποίας υπήρξε πνευματικό κέντρο. Αυτό που το 1919 είχε από αυτόν (τον κόσμο) παραμείνει, το έργο του Wittgenstein το αντιμετωπίζει όχι μόνο με πλήρη ακατανοησία, αλλά ακόμη χειρότερα, με ολοκληρωτική αδιαφορία.

Η λίστα των απορρίψεων από τους εκδοτικούς οίκους, που ο επαναπατρισθείς προκάλεσε με το έργο του, μέχρι τα τέλη του Φθινοπώρου του1919, διαβάζεται σαν ένα Who is Who της αλλοτινής βιεννέζικης πρωτοπορίας: Κατ’ αρχάς απευθύνθηκε στον Ernst Jahoda, εκδότη των έργων του Karl Kraus, κατόπιν στον Wilhelm Braumüller, που κάποτε είχε εκδώσει το έργο «Φύλο και Χαρακτήρας του Otto Weininger, που ο Wittgenstein εκτιμούσε σε ύψιστο βαθμό. Τέλος, πήγε στον Ludwig von Ficker, εκδότη του περιοδικού «Der Brenner», που ήταν η φωνή της βιεννέζικης πρωτοπορίας, έκδοση την οποία πριν τον πόλεμο ο Wittgenstein είχε στηρίξει οικονομικά. Απευθύνθηκε επίσης στον ποιητή Rainer Maria Rilke. Με την στήριξη του Rilke, o von Ficker προώθησε την υπόθεση στον εκδοτικό οίκο Insel-Verlag, και πάλι χωρίς θετικό αποτέλεσμα.

Η μόνη προσφορά που δίνεται στον Wittgenstein τους μήνες εκείνους, έχει ως προϋπόθεση να αναλάβει αυτός τα έξοδα εκτύπωσης και μεταφοράς του βιβλίου, πράγμα που απορρίπτει απερίφραστα. Κατά πρώτον, ο ίδιος δεν έχει ούτε λεπτό. Κατά δεύτερον, που ήταν και πιο σημαντικός λόγος, θεωρεί πως είναι «αστικά αναξιοπρεπές, να επιβάλει στον κόσμο ένα έργο με τέτοιο τρόπο», όπως το εκφράζει σε μια επιστολή προς τον Ludwig von Ficker, τον Οκτώβριο του 1919: «Το γράψιμο ήταν δική μου δουλειά. Ο κόσμος πρέπει να το αποδεχθεί με τον κανονικό τρόπο». Ο κόσμος όμως δεν το θέλει, πάντως όχι στην Βιέννη. Και αλλού όμως δεν του προσφέρθηκε κάποια δυνατότητα. Δεν είναι λοιπόν θαυμαστό, πως μέσα στον Wittgenstein μαίνονταν φθινοπωρινές καταιγίδες απελπισίας, ενώ ταυτόχρονα παρακολουθούσε μαθήματα στο ίδρυμα εκπαίδευσης δασκάλων, στην Kundmanngasse, μαζί με ανθρώπους που ήταν τουλάχιστο δέκα χρόνια νεότεροι από αυτόν, και με τους οποίους δεν μοιραζόταν κανένα άλλο στοιχείο του περιβάλλοντος της ζωής τους.

Με το Φθινόπωρο του 1919 συνδέονται και επεισόδια, που ακόμα μέχρι σήμερα θεωρούνται τα πιο επίμαχα μέσα στη βιογραφία του. Γιατί υπάρχουν (ή υπήρξαν) καταχωρήσεις στα ημερολόγια του, που υποδεικνύουν, πως ο Wittgenstein αναζητούσε και βρήκε περιστασιακές επαφές, σε ένα πάρκο της Βιέννης, στην περιοχή Praterwiesen, όπου συναντιόντουσαν ομοφυλόφιλοι⁵⁴. Η εγκυρότητα των επεισοδίων αυτών είναι αμφίβολη-οι εν λόγω καταχωρήσεις ήταν διαθέσιμες σε ένα βιογράφο του, αλλά ακόμα είτε δεν είναι δημόσια προσβάσιμες είτε δεν μπορούν να βρεθούν. Αυτό που δεν είναι αμφισβητήσιμο, είναι οι ομοφυλοφιλικές τάσεις του Wittgenstein, τις οποίες κράτησαν για δεκαετίες σκόπιμα κρυφές οι διαχειριστές της κληρονομιάς του. Μεταγενέστερες καταχωρήσεις καθιστούν σαφές, πως ο Wittgenstein είχε για όλη του τη ζωή μια ηθικά πολύ τεταμένη σχέση με την σεξουαλικότητα του, και θεωρούσε αυτόν τον τομέα διεφθαρμένο και βρώμικο. Αυτό θα ίσχυε ιδιαιτέρως για τα επεισόδια στην περιοχή Praterwiesen. Οι υποτιθέμενες συναντήσεις στο πάρκο είναι πάντως ψυχολογικά πιθανές, καθώς ταιριάζουν με την κατάσταση του Wittgenstein, που τον οδήγησε το Φθινόπωρο του 1919 σε ένα νέο χαμηλότερο, αυτοκαταστροφικό, σημείο της ύπαρξης του.

Η τελευταία του ελπίδα, τουλάχιστο να γίνει κατανοητός ως φιλόσοφος, βρίσκεται τους μήνες αυτούς στον Bertrand Russell. Για μια ακόμη φορά, τον πιέζει στις επιστολές του για μια συνάντηση, όσο πιο γρήγορα γίνεται, για να του εξηγήσει μέσα από την συνομιλία τα ουσιαστικά συμπεράσματα του έργου του. Η ήπειρος βρίσκεται ακόμα σε συντρίμμια. Ο Wittgenstein δεν έχει καθόλου χρήματα, και ο Russell-που ως ειρηνιστής πήγε κατά τη διάρκεια του πολέμου στη φυλακή-δεν έχει διαβατήριο. Στα μέσα Δεκεμβρίου του 1919 καταφέρνουν να συναντηθούν. Συναντήθηκαν στα μισά του δρόμου μεταξύ Αυστρίας και Αγγλίας, στην Ολλανδία. Όπου είχε καταφύγει την περίοδο αυτή και ο Wilhelm II., πρώην αυτοκράτορας της Γερμανίας, και έτρεμε μέρα με τη μέρα μην τον εκδώσει η ολλανδική κυβέρνηση στις συμμαχικές δυνάμεις.

Τρεις τελείες στη Χάγη

Οι τέσσερις μέρες που πέρασαν μαζί σε ένα ξενοδοχείο της Χάγης έχουν το εξής πρόγραμμα: ο Wittgenstein χτυπά νωρίς το πρωί την πόρτα του Russell, και από εκείνη την ώρα, για ολόκληρη την ημέρα τον κρατάει με συνομιλίες και αναλύσεις του βιβλίου του. Οι αντιπαραθέσεις φτάνουν την κορύφωση τους, όταν ο Russell -στην προσπάθεια του να καταλάβει την διαφορά μεταξύ «λέω» και «δείχνω», που σύμφωνα με τον Wittgenstein ήταν το αποφασιστικό σημείο για την κατανόηση του έργου του- πήρε ένα φύλλο χαρτί και ζωγράφισε τρεις τελείες. Με αυτό πήγε στον Wittgenstein και απαίτησε από αυτόν την παραδοχή, πως η δήλωση «Στον κόσμο υπάρχουν τουλάχιστο τρία πράγματα» είναι αληθής και έχει νόημα, καθώς στο φύλλο αυτό βρίσκονταν αδιαμφισβήτητα τρεις τελείες⁵⁵.  Πράγμα που Wittgenstein απορρίπτει με κάθε βεβαιότητα! Γιατί σύμφωνα με την πιο βαθιά φιλοσοφική του πεποίθηση, δεν μπορεί να ειπωθεί κάτι που να έχει νόημα για τη δομή του κόσμου ως ολότητας.

Σύμφωνα με τον Wittgenstein, αυτό που μπορεί να ειπωθεί για το συγκεκριμένο φύλλο με τις τρεις τελείες, και να έχει νόημα, είναι το εξής: «Πάνω στο φύλλο αυτό βρίσκονται τρεις τελείες.» Γιατί αυτή είναι μια πρόταση που αναφέρεται στην ύπαρξη μιας κατάστασης μέσα στον κόσμο. Η πρόταση αυτή δεν έχει απλώς νόημα, αλλά ως προς το φύλλο που κρατούσε ο Russell στο χέρι, είναι και αληθής.

Εικόνες καταστάσεων

Προτάσεις με νόημα -και κατά συνέπεια ενδεχομένως αληθείς- μπορούν σύμφωνα με το δοκίμιο του Wittgenstein να κατανοηθούν ως εικόνες των καταστάσεων/δεδομένων, το περιεχόμενο των οποίων, εφόσον οι εικόνες/προτάσεις κατανοούνται γλωσσικά, δίνει μια ακριβή αναπαράσταση περί του τι είδους κατάσταση/δεδομένο πρέπει να υπάρχει στον κόσμο, ώστε να  μπορούν να είναι αληθείς προτάσεις/εικόνες.

2.221 Αυτό που παριστάνει η εικόνα, είναι το νόημα της.

2.222 Μέσα στη συμφωνία ή την ασυμφωνία του νοήματος της (της πρότασης) με την πραγματικότητα έγκειται η αλήθεια ή το ψέμα της.

4.016 Για να κατανοήσουμε την ουσία της πρότασης, θυμόμαστε την ιερογλυφική γραφή, που απεικονίζει τις καταστάσεις/δεδομένα τα οποία περιγράφει.

Η αλήθεια μιας πρότασης αναδεικνύεται, όταν βρίσκει κανείς πραγματικά μέσα στον κόσμο την εικόνα των δεδομένων, την ύπαρξη των οποίων ισχυρίζεται. Ή αλλιώς: Όταν αυτό που ισχυρίζεται η πρόταση, είναι και συμβάντα. Σύμφωνα με τις πρώτες δυο προτάσεις στο Tractatus του Wittgenstein:

1. Ο κόσμος είναι όλα, όσα συμβαίνουν.

1.1 Ο κόσμος είναι το σύνολο των καταστάσεων, όχι των πραγμάτων. 

Συνεχίζεται

ΜΑΣ ΔΙΝΕΤΑΙ Η ΕΥΚΑΙΡΙΑ ΝΑ ΔΟΥΜΕ ΤΙΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΤΩΝ ΔΥΟ ΚΟΣΜΩΝ ΜΕΣΑ ΣΤΟΥΣ ΟΠΟΙΟΥΣ ΟΙ ΔΥΟ ΝΕΟΙ, Ο ΒΙΤΓΚΕΝΣΤΑΙΝ ΚΑΙ Ο ΜΕΤΕΠΕΙΤΑ ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΜΕΓΑΣ, ΠΡΟΣΠΑΘΗΣΑΝ ΝΑ ΒΡΟΥΝ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΤΩΝ ΚΟΣΜΩΝ ΤΟΥΣ. Ο ΕΝΑΣ ΠΕΤΥΧΕ Ο ΑΛΛΟΣ ΑΠΕΤΥΧΕ.

ΣΗΜΕΡΑ ΥΙΟΘΕΤΟΥΜΕ ΔΥΣΤΥΧΩΣ, ΓΙΑ ΠΟΛΛΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ, ΤΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΤΗΣ ΑΠΟΤΥΧΙΑΣ.