Η εποχή των μάγων (15)

 Συνέχεια από: Tετάρτη 12 Ιανουαρίου 2022

Η ΝΕΩΤΕΡΗ ΔΥΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΟΙ ΤΗΣ

Η εποχή των  μάγων

Η μεγάλη δεκαετία της φιλοσοφίας

1919-1929

Wolfram Eilenberger

Εκδόσεις Klett-Cotta, 2018

ΙΙΙ. Γλωσσες β

1919-1920

Ο Wittgenstein παρουσιάζεται μέσα στην καταιγίδα, ο Heidegger μαθαίνει όλη την αλήθεια, ο Cassirer αναζητά την φόρμα του και ο Benjamin μεταφράζει τον Θεό

Οι γέφυρες της Βιέννης

Με την απάντηση του στην Hermine, o Wittgenstein ενεργοποιεί μια από τις πιο αξιοσέβαστες φιλοσοφικές εικόνες που αφορούν το θεμελιώδες πρόβλημα της γνωσιολογίας: κατά πόσο είναι δυνατόν για κάποιον, που είναι ένα ον εξ ολοκλήρου εγκλωβισμένο στον εσωτερικό χώρο της εμπειρικής του υποκειμενικότητας, να αποκτήσει αξιόπιστη γνώση του κόσμου εκεί έξω ή και των εσωτερικών χώρων εμπειρίας των άλλων ανθρώπων. Όπως είπαμε, έχουμε να κάνουμε με ένα ερώτημα, που για τον Wittgenstein σήμαινε πολύ περισσότερα από μια άσκηση στον σκεπτικισμό μέσα από την πολυθρόνα. Η αμφιβολία αυτή παριστάνει μάλιστα ένα διαρκές και καυτό πρόβλημα των καθημερινών του πράξεων, αλληλεπιδράσεων, αλλά και ολόκληρης της σχέσης του προς τον κόσμο. Εδώ έχουμε να κάνουμε με έναν που επέστρεψε από τον πόλεμο, και ο οποίος τα τελευταία εφτά χρόνια έθεσε ολόκληρη την πνευματική του ενέργεια στην υπηρεσία της προσπάθειας, να δώσει στις σκέψεις του, ακόμα και περί αυτού του προβλήματος, μια όσο το δυνατόν σαφή και αδιαμφισβήτητη μορφή: τη μορφή της λογικο-φιλοσοφικής πραγματείας του.

Το Φθινόπωρο του 1919, ο Wittgenstein πρέπει να παραδεχτεί τελειωτικά την αποτυχία της προσπάθειας αυτής. Ακόμα και για τους καλύτερους και πιο μορφωμένους φίλους του-Gottlob Frege, Bertrand Russell και τον αρχιτέκτονα Paul Engelmann- στους οποίους ο Wittgenstein είχε αποστείλει ένα αντίτυπο, το έργο παραμένει ως επί το πλείστον ακατανόητο.

Από την άλλη, στην εικόνα την οποία θυμάται η Hermine αποκαλύπτεται όχι μόνο η θεμελιώδης υπαρξιακή προβληματική, με την οποία ο Wittgenstein καταπιάστηκε σε όλη τη διάρκεια της εσωτερικής του ζωής, αλλά και η θεραπεία η οποία θα μπορούσε να είναι επιτυχημένη για την περίπτωση. Γιατί με την ύψιστης ακρίβειας γλωσσική εικόνα περί του άνδρα που τον στριμώχνει η καταιγίδα «μπρος στο κλειστό παράθυρο», ο Wittgenstein κατάφερε να «ανοίξει το παράθυρο του», δηλαδή να ρίξει με επιτυχία μια γέφυρα προς το άλλο εσύ, και με τον τρόπο αυτό να βρει ένα δρόμο από την πνευματική του απομόνωση προς την ελευθερία του να γίνει κατανοητός.

Ακόμα και οι σημερινοί αναγνώστες γνωρίζουν, από την ανταπόκριση του Wittgenstein, σε τι κατάσταση βρισκόταν η εσωτερική του ζωή, και το γνωρίζουν μάλιστα με την ίδια ακρίβεια και σαφήνεια, με την οποία θα το γνώριζε ο Wittgenstein τη στιγμή εκείνη του 1919. Αυτό δεν είναι πια-χάριν στο θαύμα της γλώσσας-μια διαχωριστική πλάκα. Ούτε γι’ αυτόν. Ούτε για μας.

Αν προσέξουμε καλά, θα δούμε, πως ολόκληρο το φιλοσοφικό έργο του Wittgenstein, ιδιαιτέρως το ύστερο, είναι διαποτισμένο από μεταφορές και αλληγορίες της απελευθέρωσης, του  διεξόδου και της διαφυγής που επέδειξε. Όχι μόνο στον ύστερο, διάσημο προορισμό του: «Ποιος είναι ο σκοπός της φιλοσοφίας σου;» «Να δείξω στη μύγα το δρόμο για να βγει από την μυγοπαγίδα»⁵².

Η πράξη του φιλοσοφείν, που ήταν η δια βίου ελπίδα του Wittgenstein, ανοίγει το παράθυρο προς την ελευθερία του δρώντος, αναζητούντος άμεσα το νόημα τού Είναι μαζί με τους άλλους, προς αυτό δηλαδή που στο «Tractatus» ονομάζει ευτυχία. Ανοίγει το παράθυρο προς ένα «άλλο κόσμο», καθώς: «Ο κόσμος του ευτυχισμένου είναι ένας άλλος από εκείνον του δυστυχισμένου» (Τ 6.43)

Η δραστηριότητα δείχνει αυτόν τον δρόμο προς ένα άλλο κόσμο με ακριβώς εκείνο το μέσο, χωρίς να απειλεί να κλείσει, να θολώσει, να παραμορφώσει, να αποκλείσει την διαφωτιστική των σκέψεων δραστηριότητα του φιλοσοφείν: με το μέσο της γλώσσας.

Ποιητική ακριβολογία

Αυτό που καθιστούσε την λογική πραγματεία του Wittgenstein τόσο τρομερά δυσνόητη για τους πρώτους αναγνώστες (αλλά και στις επόμενες δεκαετίες) της, ήταν η απόφαση του Wittgenstein να προσφέρει την τελειωτική εξήγηση των σκέψεων του με δυο τρόπους χρήσης της γλώσσας, που φαινομενικά αλληλοαποκλείονται: Από την μια ο τρόπος της γλώσσας που βασίζεται στην απόλυτη μονοσημαντότητα και σαφήνεια (που είναι αδύνατο να προκαλέσει οποιαδήποτε παρεξήγηση) της μαθηματικής λογικής και των εντελώς αφηρημένων συμβόλων της. Από την άλλη μέσω μιας πλούσιας σε εικόνες, ποιητικής γλώσσας των εικόνων της σκέψης, της αλληγορίας και του παράδοξου αφορισμού. Η στιλιστική αυτή ιδιαιτερότητα εξηγείται με την μοναδική δομή του οργάνου ακριβείας, που ήταν η φιλοσοφική λογική του Wittgenstein. Γιατί ως συγγραφέας-με τις σπουδές των επιστημών της μηχανικής στο Βερολίνο και το Manchester, και ιδιαιτέρως τις σπουδές του στο Cambridge δίπλα στον Russell-ήταν βαθιά εκπαιδευμένος στη δομή λογικών υπολογισμών και αφηρημένων συσχετίσεων μεταξύ συμβόλων. Το πνεύμα του όμως αναδεικνύεται επίσης στον ίδιο βαθμό, οι αναμνήσεις της Hermine αφήνουν να εννοηθεί, με την οξυμένη από την κυρίαρχη στην οικογένεια Wittgenstein ιδιαιτερότητα, να συνεννοούνται «με παρομοιώσεις»: μέσω της ποιητικής διαδικασίας της μεταφοράς, της γλώσσας των εικόνων και της αλληγορίας.

Ακριβώς αυτή η δεύτερη ιδιαιτερότητα είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια ενδοοικογενειακή ιδιαιτερότητα του οίκου Wittgenstein. Αν στην Ευρώπη, την εποχή πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, υπήρχε ένα πολιτισμικό περιβάλλον, όπου η προσπάθεια για λογική-αναλυτική ακρίβεια και η προσπάθεια για ποιητική απεικόνιση μέσα στη γλώσσα, κατανοούνταν ως δυο διαφορετικές αλλά αλληλοεξαρτώμενες εκδηλώσεις της μιας απαίτησης για σαφήνεια μέσα στην αισθητική της ζωής, τότε αυτό ήταν ο μοντερνισμός της Βιέννης στο μεταίχμιο του αιώνα⁵³. Επρόκειτο για μια κουλτούρα, η θεμελιώδης παραδοχή της οποίας ήταν πως, υπήρχε μια εσωτερική σύνδεση μεταξύ του βαθμού της σαφήνειας της προσωπικής χρήσης της γλώσσας και της κατάστασης του εαυτού και της οικείας κουλτούρας. Και εδώ βρίσκεται ο σιωπηρός συνδετήρας, που συνδέει μεταξύ τους έργα με τόσο διαφορετικές κατευθύνσεις, όπως η μουσική του Mahler, η ποίηση του Hugo von Hofmannsthal, Robert Musil και Karl Kraus, οι φιλοσοφίες του Ernst Mach και Fritz Mauthner, και φυσικά η ψυχανάλυση του Sigmund Freud. Αυτό δεν συμβαίνει τυχαία σε μια εποχή, όπου το χάσμα μεταξύ αυτού που βγαίνει προς τα έξω από τον εσωτερικό χώρο της μοναρχίας, και αυτού που πραγματικά συμβαίνει στον εξωτερικό χώρο της καθημερινής ζωής τής αυτοκρατορίας των πολλών λαών, καταλήγει σε μια αληθινή άβυσσο της ανωμαλίας. Το παλάτι των Wittgenstein, όπου ο Ludwig μεγαλώνει κατά τα πρώτα 14 χρόνια της ζωής του, και διδάσκεται από ιδιαίτερους δασκάλους, με τις συχνές καλλιτεχνικές βραδιές, επισκέψεις καλλιτεχνών, και συνεδριάσεις διαφόρων ιδρυμάτων, αποτελούσε ένα από τα κέντρα αυτού του πολιτισμικού περιβάλλοντος. Ο νεαρός Wittgenstein το βυζαίνει μαζί με το μητρικό γάλα.

Συνεχίζεται