ΠΑΥΛΟΣ ΤΟΜΕΣ ΣΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ - ΠΕΤΡΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ (16)

  Συνέχεια από: Τρίτη 14 Ιουνίου 2022

ΠΕΤΡΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ

ΠΑΥΛΟΣ (ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ)

ΤΟΜΕΣ ΣΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ

Μέρος Πρώτο

ΤΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΥΛΕΙΑ ΣΩΤΗΡΙΟΛΟΓΙΑ

Κεφάλαιο 4

Η ΠΑΥΛΕΙΑ ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΣΩΤΗΡΙΟΛΟΓΙΑ

4.1. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ

4.1.1. Η χριστοκεντρική θεώρηση της παύλειας σωτηριολογίας

Το κεντρικό πρόσωπο γύρω από το οποίο περιστρέφεται ολόκληρη η θεολογική σκέψη του αποστόλου Παύλου είναι ο Χριστός. Γι' αυτό ακριβώς είναι αδιανόητο να μιλούμε με τα αυστηρά δεδομένα της κριτικής επιστήμης για παύλεια θεολογία με την κλασική έννοια του όρου, αλλά μόνο για παύλεια χριστολογία1[Ο Θεός λοιπόν διάβασε προσεχτικά τους φόβους του Ντεκάρτ και την ανασφάλειά του μπρος στην παντοδυναμία του, άκουσε με υπευθυνότητα τις προτροπές του Kant, να εμφανιστεί μόνον μέσα στα όρια της καθαρής νοήσεως και συγκατένευσε. Πρόσφερε λοιπόν στους Γερμανούς φίλους, μια δεύτερη Αποκάλυψη: Ο άνθρωπος μπορεί να σωθεί καί σαν συνδημιουργός. Αυτή την Αποκάλυψη μάς διδάσκουν σιγά – σιγά οι πνευματικοί μας αρχηγοί, και ο κ. Ζηζιούλας προσφέρει επιπλέον μια πλήρως επεξεργασμένη μορφή λατρείας και πίστης, η οποία οδηγεί κατευθείαν στα έσχατα! Τι να πούμε! ΣΑΝ ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑ ΜΟΙΑΖΕΙ]. Το πολύ-πολύ μπορεί να γίνει λόγος για «χριστοκεντρική» θεολογία[ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥΜΕ], μια και οι ρόλοι του Θεού-πατέρα και του Χριστού-υιού, παρά το σαφή διαχωρισμό τους, μερικές φορές διαχέονται ακόμη και στις αδιαφιλονίκητα παύλειες επιστολές2. Αλλά και η παύλεια χριστολογία δεν έχει οντολογικό χαρακτήρα, αλλά καθαρά λειτουργικό (functional)3. Δεν ασχολείται δηλαδή με την ουσία του προσώπου του Ιησού, αλλά με το έργο του και τις επιπτώσεις αυτού του έργου για την ανθρωπότητα. Μ' αυτές τις προϋποθέσεις μπορούμε να μιλούμε μόνο για παύλεια σωτηριολογία4. Αν μάλιστα θέλουμε να ακριβολογήσουμε, είναι απαραίτητο να προσδιορίσουμε το χαρακτήρα αυτής της σωτηριολογίας· κι ο χαρακτήρας της παύλειας σωτηριολογίας είναι καθαρά χριστοκεντρικός. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει με κανένα τρόπο ότι παραθεωρούμε κατά την ανάλυση της σκέψης του Παύλου έναν άλλο πολύ ουσιαστικό παράγοντα στο έργο της σωτηρίας, τον παράγοντα άνθρωπο· δεν αποκλείουμε δηλαδή την ιδέα της «συνεργίας» του ανθρώπου, όπως θα γίνει αντιληπτό από τα συμπεράσματα αυτής της μελέτης. Απλώς είμαστε υποχρεωμένοι από πλευράς μεθόδου να τονίσουμε ότι σημείο εκκίνησης και κέντρο, γύρω από το οποίο οφείλει να περιστρέφεται οποιαδήποτε έρευνα για την παύλεια σωτηριολογία, είναι ο Χριστός5.[Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΘΕΑΝΘΡΩΠΟΣ;]

Η παύλεια, εντούτοις, σωτηριολογία δεν είναι αποκομμένη από την αρχέγονη πρωτοχριστιανική παράδοση.[ΔΕΝ ΤΗΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΕ Ο ΧΡΙΣΤΟΣ;] Όσο κι αν δεχτούμε ότι η πεμπτουσία της χριστιανικής διδασκαλίας δόθηκε στον κορυφαίο απόστολο των εθνών «δι' ἀποκαλύψεως Ἰησοῦ Χριστοῦ»6, όσο κι αν αναγνωρίζουμε ότι το όραμα της Δαμασκού7 έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αποκρυστάλλωση της θεολογικής του σκέψης, δεν μπορούμε πια να διανοηθούμε ότι το θεολογικό οικοδόμημά του είναι αποκομμένο από την προ αυτού εκκλησιαστική παράδοση. Η διαπραγμάτευση του πρώτου μέρους πρέπει να έχει παρουσιάσει αρκετά στοιχεία, που να συνηγορούν για μια τέτοια άποψη. Επιγραμματικά μπορούμε να πούμε, πως σήμερα γίνεται όλο και περισσότερο αποδεκτό, ότι η παύλεια θεολογία οφείλει να αναλυθεί μέσα από το πρίσμα της παράδοσης μάλλον παρά με βάση την εμπειρία της μεταστροφής ή τα (βιογραφικά;) δεδομένα του έβδομου κεφαλαίου της προς Ρωμαίους. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο πιστεύουμε πως μπορούμε να μιλούμε μόνο για συμβολή του Παύλου στην πρωτοχριστιανική σωτηριολογία, θέλουμε δηλαδή μ' αυτό τον τρόπο να τονίσουμε τόσο τη συνέχεια (continuity) της παύλειας σωτηριολογίας με την προπαύλεια παράδοση, όσο και την παραπέρα ανάπτυξή της (development)8.

4.1.2 Κριτήρια ανακάλυψης της παύλειας ερμηνείας του θανάτου του Ιησού

Για να εκτιμήσουμε σωστά τη συμβολή του αποστόλου Παύλου στη διατύπωση και παραπέρα ανάπτυξη της πρωτοχριστιανικής σωτηριολογίας, είμαστε υποχρεωμένοι να αναλύσουμε βαθύτερα τα συμπεράσματα του πρώτου μέρους, και συγκεκριμένα εκείνα που απορρέουν από τη διαπίστωση της πολυμορφίας της αρχέγονης χριστιανικής ερμηνείας του θανάτου του Ιησού. Τα γνήσια παύλεια έργα, όπως διαπιστώθηκε, διασώζουν όλες σχεδόν τις πρωτοχριστιανικές απόπειρες ερμηνείας του σταυρικού θανάτου του Ιησού. Το ότι, βέβαια, δεν μνημονεύεται ρητά η «αποκαλυπτική» ή «εσχατολογική» ερμηνεία είναι ένα πρόβλημα. Η παράλειψη όμως αυτή μπορεί κάλλιστα να εξηγηθεί από την ιδιομορφία και τις ιδιαιτερότητες του ακροατηρίου και γενικότερα των αποδεκτών της παύλειας διδασκαλίας. Είναι φυσικό οι τελευταίοι, όντας κατά τεκμήριο εθνικοί ή εθνικο-χριστιανοί, να μην ενδιαφέρονταν και τόσο πολύ για την αναγκαιότητα, αλλά και την πειστικότητα του εσχατολογικού «δεῖ». Εξάλλου, η καθαρά ιουδαϊκή αυτή ερμηνεία του θανάτου του Ιησού δεν απουσιάζει εντελώς από τα παύλεια κείμενα, όπως σαφέστατα υπαινίσσεται η χρήση του «κατά τάς γραφάς» (Α´Κορ 15,3)9.[ΠΡΟΣΑΡΜΟΣΤΗΚΕ ΣΤΟΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΓΥΡΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΛΑΤΡΕΙΑΣ. ΜΠΡΑΒΟ ΤΟΥ. ΣΑΝ ΤΟΝ ΓΙΑΝΝΑΡΑ, ΤΟΝ ΣΤΑΜΟΥΛΗ, ΤΟΥΣ ΒΟΛΙΩΤΕΣ]

Ως συνέχεια της παραπάνω διαπίστωσης είναι το πρόβλημα, που αναφέρεται στην προτίμηση του αποστόλου Παύλου για κάποια συγκεκριμένη ερμηνεία, και ειδικότερα τη σωτηριολογική, που όπως είδαμε φαίνεται να υπερισχύει ποσοτικά στα κείμενα του παύλειου και μεταπαύλειου κύκλου[ΠΕΡΙ ΟΡΕΞΕΩΣ...ΚΟΛΟΚΥΘΟΠΙΤΑ. ΤΑ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΠΑΙΔΙΑ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗ ΣΗΜΕΡΑ ΘΕΟΛΟΓΟΥΝ]. Και πρώτα-πρώτα είναι πρωταρχικής σημασίας το γεγονός, ότι πουθενά στις γνήσιες επιστολές του Παύλου δεν εκφράζει ο απόστολος άμεσα ή έμμεσα την αντίθεσή του για κάποια από τις πρωτοχριστιανικές ερμηνείες του θανάτου του Ιησού. Κι όχι μόνον αυτό· πουθενά δεν εμφανίζεται να προτιμάει τη σωτηριολογική ερμηνεία σε βάρος κάποιας άλλης. Κατά περίπτωση αντλεί από το θεολογικό οπλοστάσιο της αρχέγονης χριστιανικής κοινότητας για να αντιμετωπίσει συγκεκριμένες καταστάσεις. Έτσι π.χ. για την αντιμετώπιση του προβλήματος της δημιουργίας μερίδων στην Κόρινθο αντλεί από τη σωτηριολογική ερμηνεία («μή Παῦλος ἐσταυρώθῃ ὑπέρ ὑμῶν...;» Α´ Κορ 1,13), την οποία όμως, όπως με σαφήνεια αναφέρει παρακάτω, «παρέλαβε» από την αρχική χριστιανική κοινότητα (Α´ Κορ 15,3), και την οποία στη συνέχεια (Α´ Κορ 1,18εξ) αναπτύσσει κάτω από ένα εντελώς διαφορετικό πρίσμα.10 Το ίδιο συμβαίνει και στις περιπτώσεις, που χρησιμοποιεί την προφητική (Α´ Θεσ 2,15), τη διαλεκτική (Ρωμ 8,34· 14,9· Β´ Κορ 13,4· Α´ Θεσ 4,14), ή τη διαθηκική ερμηνεία (Α´ Κορ 10,16· 11,25εξ). Εκεί όμως που φαίνεται ξεκάθαρα ο τρόπος, με τον οποίο χρησιμοποιεί ο Απόστολος τις παραδοσιακές ομολογίες, είναι η περίπτωση του χωρίου Β´ Κορ 5,14-15. Στο χωρίο αυτό ο Παύλος δεν κάνει τίποτε άλλο από το να σχολιάζει κατά το γνωστό ραββινικό τρόπο την παραδοσιακή σωτηριολογική ερμηνεία «εἷς ὑπέρ πάντων ἀπέθανεν» (5,14β). Και το σχόλιό του στο «εἷς... (ἀπέθανεν)» είναι το «ἀρᾷ οἱ πάντες ἀπέθαναν» (5,14γ), ενώ στο «...ὑπέρ πάντων ἀπέθανεν» είναι το «ἵνα οἱ ζῶντες μηκέτι ἑαυτοῖς ζῶσιν ἀλλά τῷ ὑπέρ αὐτῶν ἀποθανόντι καί ἐγερθέντι» (5,15β)11.

Ένα δεύτερο στοιχείο, που πρέπει οπωσδήποτε να συνεκτιμηθεί κατά τη διερεύνηση της ουσιαστικής σωτηριολογικής συμβολής του αποστόλου, είναι η παντελής σχεδόν έλλειψη «σταυρικής» ορολογίας και προβληματικής στις προπαύλειες προσπάθειες θεολογικής ανάλυσης του θανάτου του Ιησού. Οι ρηματικοί τύποι «ἀποκτείνειν», «ἀναιρεῖν», «κρεμᾶσθαι», «ἀποθνῄσκειν», «παραδίδοσθαι», «παθεῖν» και τα παράγωγά τους, που κατά κύριο λόγο χρησιμοποίησε η προπαύλεια αρχέγονη χριστιανική παράδοση για την περιγραφή, αλλά συγχρόνως και έμμεση ερμηνεία του μυστηρίου του θανάτου του Ιησού, δεν φαίνεται να σχετίζονταν με τη ρωμαϊκή ποινή της σταύρωσης. Ούτε φαίνεται να έδιναν έμφαση στις συνέπειες, που απορρέουν από αυτό το γεγονός. Δεν πρέπει να είναι τυχαίο το γεγονός, ότι στην «προφητική» π.χ. ερμηνεία πλεονάζουν οι ρηματικές παραλλαγές του «ἀποκτείνειν», ενώ στους ομολογιακούς τύπους της σωτηριολογικής ερμηνείας υπερισχύουν οι όροι «(παρά)δίδοσθαι» και «ἀποθνήσκειν» και τα παράγωγά τους.

Η μόνη περίπτωση, στην οποία υπεισέρχεται κάπως η «σταυρική» ορολογία, είναι στη «διαλεκτική» ερμηνεία. Στα χωρία Πράξ 2,36 και 4,10, όπου επαναλαμβάνεται στερεότυπα η φράση «ὅν ὑμεῖς ἐσταυρώσατε», η χρήση του ρήματος «σταυροῦν» εναλλάσσεται με εκείνη των ρημάτων «ἀναιρεῖν» και «κρεμάσθαι»12. Η εξαίρεση αυτή, που ασφαλώς μπορεί και να επιβεβαιώνει τον κανόνα, δικαιολογείται απόλυτα από το είδος αυτής της ερμηνείας. Στην προκειμένη, δηλαδή, περίπτωση έχουμε έντονη αντιπαράθεση ανάμεσα στον ταπεινωτικό θάνατο του Ιησού απ' τη μια, και τη δικαίωση και εξύψωσή του από τον Θεό απ' την άλλη[Η ΕΝΤΟΝΗ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗ ΕΙΝΑΙ Η ΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΣΗΜΕΡΙΝΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗΣ, ΟΠΩΣ ΤΗΝ ΔΙΔΑΞΕ Ο ΜΑΝΙΧΑΙΣΜΟΣ. ΚΑΙ ΕΜΕΙΣ ΨΑΧΝΑΜΕ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ. ΧΑΜΕΝΟΣ ΧΡΟΝΟΣ]. Και κάτι τέτοιο, νομίζουμε, μπορεί κάλλιστα να δικαιολογήσει κάποια έμμεση αναφορά στη ρωμαϊκή ποινή της σταύρωσης, μια και η έμφαση είναι σαφέστατα στη δικαίωση του Κυρίου13.

Είναι φανερό, λοιπόν, ότι οποιαδήποτε θεώρηση της πρωτοχριστιανικής σωτηριολογίας από τον απόστολο Παύλο μπορεί να γίνει αντιληπτή από τους ειδικούς όρους, με τους οποίους επιχειρεί ο απόστολος των εθνών να εκφράσει το μυστήριο του σταυρικού θανάτου του Ιησού. Πριν όμως προσπαθήσουμε να αναλύσουμε την ιδιαιτερότητα της παύλειας ορολογίας είναι απαραίτητο να δούμε το γενικότερο θεολογικό πλαίσιο της πρωτοχριστιανικής σωτηριολογίας.

ΟΥ-ΚΡΑΝΙΟΥ ΤΟΠΟΣ.ΟΙ ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ ΟΠΛΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΥΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΟΡΘΗΣ ΜΑΣ ΠΙΣΤΗΣ ΠΡΟΚΑΛΩΝΤΑΣ ΕΝΑΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΕΝΟ ΕΜΦΥΛΙΟ, ΜΕΤΡOYN ΗΔΗ ΑΙΩΝΕΣ  ΚΑΙ ΑΠΟΤΕΛΟΥΝ ΤΗΝ ΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΤΗΤΟΣ, ΤΟΝ ΕΠΙΝΟΗΜΕΝΟ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟ ΤΟΥ ΔΥΤΙΚΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ. ΝΑ ΜΠΟΥΜΕ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ. ΣΚΟΤΩΝΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΠΟΥ ΤΟΝ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΕΙ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΟΧΙΑΚΟΥΣ ΣΦΕΤΕΡΙΣΤΕΣ ΤΟΥ. Ο ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ ANTE PORTAS!!!!

Σημειώσεις

1. Το θεμελιώδες αυτό αξίωμα αποδέχονται ως προϋπόθεση όλοι σχεδόν οι σύγχρονοι ερμηνευτές οποιασδήποτε ομολογιακής απόχρωσης. Πρβλ. αντιπροσωπευτικά Σ. Αγουρίδη, Παύλος, σελ. 39εξ. J. A. Fitzmyer, “Pauline Theology,” Jerome II 800-27, σελ. 805· R. Schackenburg Neutestamentliche Theologie, München 1963, σελ. 84εξ· Ε. Lohse, Επίτομη θεολογία της Καινής Διαθήκης, σελ. 108εξ· Ρ. Feine, Die Theologie des Neuen Testaments, Berlin 19538, σελ. 145εξ· για να μην αναφέρουμε τις γνωστές θέσεις του R. Bultmann, Theologie Ι, σελ. 191εξ. και της σχολής του.
2. Πρβλ. το πρόβλημα της στίξης στο Ρωμ 9,5 και την όλη προβληματική που ξεκινάει από κει βλ. Β. Μ. Metzger, A Textual Commentary on the Greek New Testament, Stuttgart 1971, σελ. 520εξ. και “The Panctuation of Rom 9,5,” B. Lindars-S. Smalley (εκδ.), Christ and Spirit in the New Testament. Studies in Honour of C.F.D.Moule, Cambridge 1973, σελ. 112εξ.
3. Στο ίδιο σελ. 112, παραθέτοντας την άποψη του O.Cullmann.
4. Στο σημείο αυτό βρίσκεται και η θεμελιακή διαφορά μας με την ανάλυση του R. Bultmann (Theologie Ι σελ. 185εξ), ο οποίος θέτει το κέντρο βάρους στην ανθρωπολογία. Βλ. και J. A. Fitzmyer, “Pauline Theology,” σελ. 805.
5. Κατά τον L. Ε. Keck, Paul and his Letters, Philadelphia 1979, «στο ευαγγέλιο του Παύλου το μήνυμα για τον Χριστό ήταν το ένα κέντρο μιας έλλειψης· το άλλο κέντρο ήταν οι ακροατές του» (σελ. 49).
6. Γαλ 1,12. Βλ. και πιο πάνω σελ. 41 εξ.
7. Για τη θεολογική διάσταση της διήγησης της Δαμασκού βλ. πιο κάτω την ενότητα «Παράδοση και Ελευθερία», σελ. 234.
8. Για τη διάκριση ανάμεσα στην εξέλιξη (evolution) και την ανάπτυξη (development) της πρωτοχριστιανικής διδασκαλίας περισσότερα στο G. F. D. Moule, The Origins of Christology, Cambridge 1977, σελ. 2.
9. Βλ. ακόμη Ρωμ 1,2 «ὅ προεπηγγείλατο διά τῶν προφητῶν αὐτοῦ ἐν γραφαῖς ἁγίαις» (πρβλ. και Ρωμ 16,26).
10. Το πρίσμα αυτό είναι η θεολογία του σταυρού, η οποία αποτελεί, όπως θα δούμε παρακάτω, και το κριτήριο της σωτηριολογίας του.
11. Η περίπτωση αυτή είναι ενδεικτική και για τον τρόπο, με τον οποίο συνδέει ο απόστολος τις πρωτοχριστιανικές ερμηνείες του θανάτου του Ιησού. Έτσι η διαλεκτική ερμηνεία («ἀποθανόντι καί ἐγερθέντι») ενσωματώνεται στη σωτηριολογική («εἷς ὑπέρ πάντων ἀπέθανεν»).
12. Η άλλη περίπτωση του Β´ Κορ 13,4 («ἐσταυρώθη ἐξ ἀσθενείας, ἀλλά ζῇ ἐκ δυνάμεως Θεοῦ») απλώς υπαινίσσεται το διαλεκτικό τύπο. Εδώ η ορολογία είναι καθαρά παύλεια, και ο απόστολος έχει να κάνει με τους αντιπάλους του για το βασικό πρόβλημα της φύσης της χριστιανικής αποστολής.
13. Βλ. πιο πάνω.