Συνέχεια από Τετάρτη, 31 Αυγούστου 2016
Τον διάλογο για τη σωφροσύνη (Sophrosyne) τον διεξάγει με τους δυό εξαδέλφους Κριτία και Χαρμίδη ο Σωκράτης, δυό ανθρώπους που ανήκαν 25 χρόνια αργότερα στους «Τριάκοντα (τυράννους…)», θεωρούνται όμως εδώ, παρ’ όλην τη στενή τους συγγένεια και κοινή μοίρα, σε αντιπαράθεση ο ένας προς τον άλλον. Εμφανίζονται μαζί στην κατοικία τών σοφιστών ο ‘ωραίος’ Αλκιβιάδης και ο Κριτίας, ο γυιός τού ανθρώπου με το παράξενο όνομα ‘ομορφ-άσχημος’ (ο Καλλαίσχρου), στον διάλογο «Πρωταγόρας». Και δεν είναι ίσως αυτό παρά ένα ‘λογοπαίγνιο’, ίσως όμως και κάτι περισσότερο εκεί. Στον δικό μας τώρα εδώ διάλογο Ενώ συναντάμε τον γυιό τού Καλλαίσχρου, μ’ αυτόν τον χαρακτηρισμό και να προσφωνείται έτσι μερικές φορές, δίπλα στον Χαρμίδη στον δικό μας εδώ διάλογο, τον Χαρμίδη τού οποίου και αποτελεί τη διεγερτική δύναμη στην αρχή τού διαλόγου η ομορφιά του. Είναι δε ‘γεμάτος’ από έμφυτες ικανότητες ο Χαρμίδης: μοιάζει να αντιστοιχή δηλ. στην εξωτερική του εμφάνιση και το ‘εσωτερικό’ του, όντας φιλοσοφικά και ποιητικά ταυτόχρονα προικισμένος. Παρόμοιος ‘νέος’ πρέπει να υπήρξε και ο Πλάτων, που επιθυμεί να είναι από τέτοιο ‘υλικό’ ο κάθε άνθρωπος. Απέναντι σ’ αυτόν τον ‘καθαρό’, καθόλου ‘παραμορφωμένο’ και δοσμένον εντελώς στον δάσκαλο Χαρμίδη βρίσκεται ο Κριτίας, ως πιο ‘έμπειρος’, με έτοιμες ήδη διάφορες θέσεις και τοποθετήσεις, και έχοντας ήδη ολοκληρώσει μια σειρά σοφιστικών μαθημάτων, του Πρόδικου πιθανώς, περί ‘σημαντικής’ (Semantik), περί σημασίας δηλ. των λέξεων (163 C), που έχει μάθει τα διαλεκτικά ‘κόλπα’ τού Σωκράτη, στα οποία και ‘συλλαμβάνεται’ μεν ο Χαρμίδης, του οποίου όμως την ‘καθαρότητα’ δεν διαθέτει ο Κριτίας: κι όταν δεν έχη πια τί να απαντήση στον διαλεκτικόν αγώνα, δεν θέλει να παραδεχτή την αμηχανία του μπροστά στους παρόντες, για να μη διακινδυνεύση τη φήμη του (169 C). Μια τέτοια συμπεριφορά, καθώς και κάποια ‘βιασύνη’ απέναντι στον νεώτερον εξάδελφο αλλά και στον Σωκράτη (162 D, 166 C), μας επιτρέπουν να παρατηρήσουμε – και έβλεπε βέβαια εδώ τον μελλοντικό τύραννο (Tyrann) κάθε αθηναίος αναγνώστης - πόσο λίγο διαθέτει την αρετή τής σωφροσύνης – υγεία τής ψυχής, σύνεση, ευπρέπεια, μετριοφροσύνη, μέτρο, τάξη και κοσμιότητα - για την οποία και ‘μιλά’ ο διάλογος. Την οποίαν και φανερώνει, μ’ έναν φυσικόν τρόπο, ο νεαρός Χαρμίδης, τον οποίον και παρακινεί εύλογα να κοιτάξη στον εαυτό του ο Σωκράτης (160 D), όταν πρέπη να εκφράση με λόγια την ουσία τής σωφροσύνης. Την οποίαν και ‘φανερώνει’ πλήρως, ανυψωμένη σε αρετή δια της κρίσεως ο Σωκράτης. Απ’ αυτήν τη σωφροσύνη γεννιέται και κάθε του λόγος, τον οποίον και απευθύνει στους δυό ή και στους άλλους που είναι ακόμα παρόντες. Απ’ αυτήν την ομάδα τών ακροατών μιλά μόνον ένας, ο Χαιρεφών, ο φανατικός ακόλουθος του Σωκράτη (μανικός ών – 153 Β 2), κάποιες φορές στην αρχή: καλωσορίζει τον Σωκράτη, τον οδηγεί στη θέση του δίπλα στον Κριτία, και εκπροσωπεί όλους τούς θαυμαστές τής ομορφιάς τού Χαρμίδη όταν αυτός εισέρχεται στην ομήγυρη. Ενσαρκώνει εκείνην την ψυχική ‘αναστάτωση’ (‘ανασκαφή’…) ο Χαιρεφών, που δεν μπορεί ωστόσο να συμμετάσχη στον φιλοσοφικό διάλογο, - ένα προστάδιο τής «κατάληψης», που οι ανώτερες μορφές της επιβεβαιώνονται συνεχώς απ’ τον «Ίωνα» μέχρι και τους «Νόμους» (719 C).
PAUL FRIEDLȀNDER
ΠΛΑΤΩΝ
ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΤΟΜΟΣ
ΤΑ ΠΛΑΤΩΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Πρώτη περίοδος
4. Χ Α Ρ Μ Ι Δ Η Σ
Ο χώρος είναι μια παλαίστρα (Palȁstra). Κι εκείνη η εντελώς κατευθυνόμενη στη σωματική δύναμη και ωραιότητα ενασχόληση, αποτελεί το υπόβαθρο αυτής τής πνευματικής πάλης. Όπως διεξάγεται δε στα αποδυτήρια ενός Γυμνασίου (Gymnasium) ο διάλογος «Λύσις», έτσι λέγεται κι εδώ, ότι θα μπορούσε να γδυθή για τη (σωματική…) πάλη ο Χαρμίδης, την ώρα που επιχειρεί να απεκδύση το εσωτερικό του ο Σωκράτης (154 DE). Προχωρά δε βαθειά μέσα στον διάλογο αυτός ο παραλληλισμός (Parallelismus) τής σωματικής με την ψυχικήν ύπαρξη, περιέχοντας και την ενότητά τους.
Παίζεται το έτος 342, λίγον καιρό μετά την απωλεσθείσα μάχη τής Ποτείδαιας, στην οποία πήρε μέρος κι ο Σωκράτης, το μικρό αυτό δράμα (Drama). Ο οποίος και πηγαίνει, την επόμενη ακριβώς μέρα που γύρισε απ’ τη μάχη, στον ‘τόπο τής συνάντησης’. Όπου και λέει λίγα μόλις πράγματα, τα αναγκαία, για τον πόλεμο, και ρωτά αμέσως για όσα ‘συμβαίνουν’ με τη «φιλοσοφία» και τους νέους που μεγαλώνουν εδώ στην πατρίδα. Τόσο πολύ ‘χάνονται’ πίσω απ’ αυτό το ένα, το απαραίτητο, όλα τα ‘εξωτερικά’ άλλα, ώστε δεν ακούγεται ούτε μια λέξη πια γι’ αυτά. Είναι καλό όμως να συλλογισθή για μιαν ακόμα φορά ο αναγνώστης: το γνώριζε βέβαια ο καθένας ήδη τότε, και το μαθαίνουμε και μεις σήμερα απ’ την «Απολογία» και το «Συμπόσιο», πως είχε ‘πιστοποιήσει’ ακριβώς πριν απ’ την Ποτείδαια το ποιος ήταν ο Σωκράτης. Ο ίδιος, «ανδρείος» εκεί, και «μετρημένος» εδώ. Και δεν υπάρχει άραγες μια ‘αντίθεση’ ανάμεσα στα δυό; Και δεν ‘κοπιάζει’ πράγματι γύρω απ’ το ερώτημα, αν ανήκη αναγκαίως μαζί με τις άλλες «αρετές» η ανδρεία, ο διάλογος «Πρωταγόρας»; Και δεν φανερώνει ακόμα, στο τέλος, την ‘εχθρότητα’ ανάμεσα στην ανδρεία και τη σωφροσύνη ο διάλογος «Πολιτικός» (306 Β κ.ε.); Πρόκειται ασφαλώς για αντιτιθέμενες φυσικές κλίσεις εκεί. Για τις οποίες και διδασκόμαστε όμως, το πώς μπορούν να εξισορροπηθούν με μιαν εξίσου ‘μουσική’ (musisch) και γυμναστική διαπαιδαγώγηση στην ανώτερη ενότητα της αρετής στην «Πολιτεία» (410 D κ.ε.). Ενώ ‘θεωρεί’ και ο νεαρός Θεαίτητος, που μοιάζει ακόμα και εξωτερικά στον Σωκράτη, ζωντανά αυτήν την ‘εξισορρόπηση’ στον ομώνυμο διάλογο. Πρόκειται για συγκεκριμένη λοιπόν βούληση (του Πλάτωνα…), το ότι φανερώνεται ακριβώς εδώ, όπου είναι για τη σωφροσύνη ο λόγος, ενωμένη με τη φαινομενικά αντίθετή της ανδρεία στο ενιαίο πρόσωπο του Σωκράτη η σωφροσύνη. Θα κινείται δε πάντα στον κενό χώρο, αν δεν θεμελιώνεται στην «ύπαρξη» η εννοιολογική έρευνα, κι αν δεν θεμελιώνεται στην ζωντανή πραγματικότητα του ανθρώπου Σωκράτη η έρευνα για την ουσία τής σωφροσύνης, του Σωκράτη που είναι σωφροσύνη, ενώ είναι ταυτόχρονα και κάτι ‘περισσότερο’ από «μόνο» σωφροσύνη (( μετέχοντας στις αρετές… )) .
Ο οποίος και αποδεικνύει αμέσως τη σωφροσύνη του, μιλώντας με συντομία για τις εμπειρίες και τις πράξεις του (στον πόλεμο…), και αποσιωπώντας τες εντελώς στη συνέχεια. Ενώ ‘αναδύεται’ παράλληλα, με ολοένα και μεγαλύτερη ισχύ η εικόνα τού νεαρού Χαρμίδη, που τον εγκωμιάζουν όλοι οι άλλοι, καθώς τον βλέπουν να εισέρχεται και να παίρνη τη θέση του ανάμεσα στον Σωκράτη και τον Κριτία. Παρέχοντάς του έτσι εκείνην τη θέση ο Πλάτων, ανάμεσα στον άνθρωπο στον οποίον και φαίνεται να ‘παραδίδεται’ εντελώς τώρα, και εκείνον τον οποίον και ακολούθησε – όπως το γνώριζαν όλοι – , προς την εντελώς αντίθετη πλευρά αργότερα. Δεν μπόρεσε να καταστή λοιπόν η σωφροσύνη, την οποίαν και φανερώνει εδώ σε μιαν πρώιμή της μορφή ως νέος, αρετή στην ‘ωριμότητά’ του.
Αφορά τώρα στον (πραγματικό…) πονοκέφαλο του νεαρού άνδρα το προοίμιο. Και γνωρίζει όντως ένα φάρμακο ο Σωκράτης! Ο οποίος γνωρίζει όμως επίσης – και τό ’μαθε στη Θράκη αυτό -, ότι δεν μπορεί να θεραπεύση κανείς χωρίς ολόκληρο το σώμα το κεφάλι, ούτε και χωρίς την ψυχή το σώμα (( Σημ. τ. μετ.: Πόσο ανόητος φαίνεται κι απ’ αυτήν εδώ τη ‘μακρινή’ άποψη ο ανεκδιήγητος εκείνος Ζηζ., που υποστήριζε με τον στόμφο ενός φαντασιωδώς ‘διαβασμένου’ μπροστά σε ανίδεους και δειλούς, ότι «πάντως το κεφάλι δεν μπορεί να είναι σαν το πόδι, είναι σαφώς ανώτερο – έχει πρωτείο – το κεφάλι!»… )) . Όπως αντιστοιχούν συνήθως μεταξύ τους η ωραιότητα του σώματος και η σωφροσύνη τής ψυχής (157 D, 158 A κ.ε.), το ίδιο συμβαίνει και με την υγεία, που ενυπάρχει εξάλλου στην πρώτη συλλαβή τής λέξης σω-φροσύνη. ‘Διαβάζουμε’ δε στον «Γοργία» (504 B – D), ότι επηρεάζεται απ’ την υγεία η τάξη (τάξις καί κόσμος) στο σώμα, κι απ’ τη δικαιοσύνη και τη σωφροσύνη η ‘τάξη’ στην ψυχή. Eίναι ζωντανός παντού λοιπόν εδώ αυτός ο παραλληλισμός, και είναι μάλιστα ακόμα πιο ισχυρή η ενότητα εδώ στον «Χαρμίδη». Γιατί είναι η σωφροσύνη τής ψυχής, που βοηθά να επενεργή η υγεία και στο σώμα, κι αυτό είναι το λάθος που κάνουν οι άνθρωποι, επιζητώντας να τα κρατήσουν χωρισμένα αυτά τα δυό (157 Β). Διευθύνεται έτσι προς την ενότητα σώματος και πνεύματος το παιδαγωγικό έργο τού πλατωνικού Σωκράτη.
Ο οποίος και εξετάζει με τον πιο ‘αστείον’ τρόπο, αν διαθέτη πράγματι σωφροσύνη ο Χαρμίδης· ρωτώντας δηλ. τον ίδιον γι’ αυτό, αφού έχει επαινέσει προηγουμένως όλα του τα προτερήματα, και έχει θέσει έτσι στην πιο μεγάλη δοκιμασία την ίδια του τη μετριοφροσύνη. ‘Υφίσταται’ δε με τον πιο ‘χαριτωμένο’ τρόπο τον έλεγχο αυτόν ο Χαρμίδης, που δεν τολμά ούτε να αποδεχθή, ούτε όμως και να απορρίψη απ’ τον εαυτό του την ‘αρετή’. Κι ‘ανοίγει’ έτσι ένας δρόμος, καθώς τη βλέπουμε να ‘επενεργή’ σ’ έναν ζωντανόν άνθρωπο, και καθώς ‘διδασκόμαστε’, ότι δεν ανταποκρίνεται μόνο στην υγεία τού σώματος, αλλά βοηθά τελικά και την υγεία να επενεργήση, ένας δρόμος για να προσεγγίσουμε και με τη ‘σκέψη’ τη σωφροσύνη. Περί τίνος δηλ. πρόκειται (ό τι εστίν καί οποίον)… Χωρίς να ελπίζεται ωστόσο πως θα μπορέσουμε και να τη ‘γνωρίσουμε’. Αν «μετέχη» (μετέχειν – 158 C 4) όμως στη σωφροσύνη ο Χαρμίδης, ή αν ενυπάρχη (ένεστιν – 159 Α 2) αυτή σ’ αυτόν, τότε πρέπει να είναι και «αντιληπτή», και θα μπορέση να σχηματισθή έτσι μια «άποψη» (δόξα), για το τί και το τί είδους είναι. Μιλάμε λοιπόν για τη φύση της, χωρίς να μας ‘επιτρέπεται’ ωστόσο και η μεγάλη προσδοκία, ότι θα αντιληφθούμε πράγματι με τη γνώση αυτήν τη φύση.
Διεξάγεται σε δυό επίπεδα η συζήτηση, διακρινόμενα απ’ το ότι απαντά στο μεν πρώτο ο Χαρμίδης, στο δε δεύτερο ο Κριτίας, ‘επίπεδα’ που δεν διαχωρίζονται πάλι, όπως θα δούμε, απόλυτα μεταξύ τους, καθώς παρουσιάζει τελευταίον έναν ορισμό τού μεγαλύτερου εξαδέλφου του ο νεαρός Χαρμίδης, τον οποίον και θα υποστηρίξη κατόπιν καλύτερα ο ίδιος ο Κριτίας. Εκφέρει ωστόσο κατ’ αρχάς δυό ορισμούς, που ‘αντιστοιχούν’ στο δικό του Είναι, στη δική του ‘ύπαρξη’ ο Χαρμίδης. Παρουσιάζοντας στην αρχή, και σαν μάλιστα να τις ‘ψηλαφά’, διάφορες ενασχολήσεις. Είναι ο ίδιος τρόπος με τον οποίον ξεκινά και στον «Λάχη», στον «Θρασύμαχο», στον «Ευθύφρονα» και στον «Ιππία μείζονα» η συζήτηση. Με τη μόνη διαφορά ότι είναι ο Σωκράτης που θα οδηγήση εκεί στο πιο σωστό, ενώ συμπεριλαμβάνει με μεγάλη ‘λεπτότητα’ τα πάντα σε μια λέξη ο ίδιος εδώ ο Χαρμίδης: Είναι λοιπόν «μια ορισμένη ησυχία και αταραξία» (ησυχιότης τις) η σωφροσύνη. Κι όταν το αναιρή αυτό ο Σωκράτης, ‘επιχειρεί’ έναν δεύτερο ορισμό ο Χαρμίδης: Είναι «συστολή» (αιδημοσύνη, σεβασμός – αιδώς) η σωφροσύνη. Και γίνεται φανερό, ότι αντιλαμβανόμαστε ορισμένες μόνον πλευρές τής ζητουμένης φύσεως μ’ αυτούς τούς ορισμούς. Ενώ είναι επίσης σαφές, πως ‘επιδιώκεται’ μια πρόοδος, απ’ το εξωτερικότερο στο εσωτερικότερο, εκ μέρους τού Πλάτωνα. ‘Φανερώνει’ λοιπόν και τις δυό φορές, ότι είναι ‘αδιάφορες’ αξιολογικά τόσο η «ησυχιότης» όσο και η «αιδώς», η κριτική τού Σωκράτη, τη στιγμή που ‘πρέπει’ να είναι κάτι το «ωραίο», όπως λέγεται εξάλλου την πρώτη φορά, και κάτι το «καλό», όπως τη δεύτερη, η σωφροσύνη, και να ‘αξίζη’ καθ’ εαυτή, είτε την παρατηρούμε καθώς αυτή εμφανίζεται, είτε και κατά την εσωτερική της φύση.
Τον τρίτον ορισμό τον αναφέρει σαν να τον άκουσε από κάποιον άλλον, και μάλιστα απ’ τον Κριτία, ο Χαρμίδης. Είναι ένας ορισμός που ξεπερνά την εμπειρία του. Ένα «αίνιγμα», όπως λέγεται επανειλημμένα (161 C 9, 162 A 10, 162 B 4), ένας παραδεδομένος προφανώς ‘τύπος’, απ’ τον οποίον και μπορεί να αποκομίση την οποιαδήποτε έννοια κανείς. Και τί λέει αυτός ‘τύπος’ ή η διατύπωση; «Να κάνης αυτό που είναι το ‘δικό’ σου», κάτι που θεωρείται ως αντίθεση, προφανώς, απέναντι στο γνήσια αθηναϊκό ελάττωμα της «πολυπραγμοσύνης» (πολυπραγμονείν – 161 D 11). Αρχίζει να ‘φανερώνη’ λοιπόν το νόημα αυτής τής διατύπωσης ο Σωκράτης, συσκοτίζοντάς την φαινομενικά, και παραποιώντας με σοφιστικό τρόπο τη λέξη «κάνω», «ποιώ» στην έννοια του «πράττω» και «παράγω» (εργάζεσθαί τε καί πράττειν – 162 Α 2). Το πού οδηγεί δε όλο αυτό, μας το δείχνει το τέλος: επινοεί μιαν πόλη ο Σωκράτης, όπου και «φτιάχνει» ο καθένας τα ενδύματά του, τα υποδήματά του, τα βαζάκια με τις αλοιφές, τα έλαια καθαρισμού, άρα «τα δικά του» ο ίδιος, και ρωτά, αν είναι πράγματι ‘εν τάξει’ μια τέτοια πόλη. Kαι σκεφτόμαστε εμείς αμέσως, ότι παρασκευάζει πράγματι στον «Ιππία ελάσσονα» (368 C) όλα τα παραπάνω πράγματα για τον εαυτό του ο ομώνυμος ήρωας, κάτι το οποίο και ‘θαυμάζει’ με ανυπόκριτο χλευασμό εκεί ο Σωκράτης. Με τον ίδιον ωστόσο τρόπο απαντά κι εδώ αρνητικά στην ερώτηση του Σωκράτη ο Χαρμίδης: όχι, δεν θα δήλωνε πράγματι καμμιάν καλή ‘τάξη’ κάτι τέτοιο. Χωρίς να είναι βέβαια αρκετά εκπαιδευμένος, ώστε να ανακαλύψη και με ποιο ‘κόλπο’ μετέστρεψε την έννοια της θέσης (These) στο αντίθετό της ο Σωκράτης. Φωτίζεται ωστόσο και το ‘αντίθετο’ στο αντίθετό του, και φθάνουμε έτσι στην «πολιτική» σφαίρα, και στην «Πολιτεία» τού Πλάτωνα συγκεκριμένα, όπου και προσδιορίζει τη δομή τής πόλης εκείνη η διατύπωση («να κάνης αυτό που είναι ‘δικό’ σου, αυτό που σου ανήκει, το ‘ίδιον’»…). Όπου και αποκαλείται «δικαιοσύνη» αυτή η ‘πράξη’. Συνδέονται όμως συχνά και βρίσκονται πολύ κοντά η μια στην άλλη η δικαιοσύνη κι η σωφροσύνη. Ενώ έχει αποκαλέσει κι αλλού ως ένα επιμέρους πεδίο τής σωφροσύνης «το να κάνης αυτό που είναι το ‘δικό’ σου» ο Πλάτων (Τίμ. 72 Α), οδηγώντας μας έτσι να πιστέψουμε πως δεν την παρουσίασε απλώς εδώ, για να την αφήση και πάλι να καταρριφθή, τη διατύπωση αυτή. Σκοπεύοντας στην πολιτική μάλλον έννοια της ζητούμενης αρετής, στο οποίο συναινεί και η προέλευση της διατύπωσης εκ μέρους τού Κριτία.
( συνεχίζεται )
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου