Εγώ. Το παιχνίδι της ζωής (5)-επανάληψη

ΕΓΏ-Μέρος Πρώτο
Η βελτίωση της ζωής

Τέρας

Όλοι προβαίνουν σε λογικούς χειρισμούς, και ξαφνικά αναδύονται τέρατα

Τώρα πια εμφανίζονται παντού τέρατα. Από την εποχή των αλχημιστών ξέρουμε ότι τέρατα εμφανίζονται όποτε δημιουργούνται ρήγματα μεταξύ κοινωνίας και φύσεως. Από αυτά τα χάσματα αναδύονται.

Κάθε κοινωνία προσπαθεί να προωθήσει την κοινωνική της πραγματικότητα ως νόμο, είτε πρόκειται περί «θεϊκής» απολυταρχίας, είτε περί επιστημονικού διαφωτισμού. Και όταν η κοινωνική μεταβολή δεν γίνεται πια κατανοητή βάσει αυτών των νόμων, και όταν οι άνθρωποι που δεν μπορούν να εγκαταλείψουν το λογικό αυτό σύστημα αισθάνονται ότι θα τρελαθούν, τότε αυτοί οι φόβοι ενσαρκώνονται ως τέρατα.

Έρχονται και φεύγουν. Στις αρχές του 20^ου αιώνα εποικίζουν τις τέχνες, ιδιαιτέρως την λογοτεχνία, και με τον θρίαμβο των απολυταρχικών συστημάτων συντήκονται στο κράτος και την πολιτική, και τώρα εμφανίζονται στις αγορές.

Από τις πολλές εμφανίσεις εκείνου του «τέρατος», που «έφαγε την Wall Street», όπως έγραψε οNewsweek στις 6 Οκτωβρίου του 2008, θα αναφέρω μόνο τις τέσσερις, που προέρχονται από νηφάλιους και γι’ αυτό αξιόπιστους παρατηρητές:

Ο κάτοχος βραβείου Νόμπελ οικονομίας Joseph Stiglitz, αναφέρεται στα «εργαστήρια του Frankenstein στην Wall Street»: «Κατά τον μεσαίωνα, οι αλχημιστές προσπάθησαν να μεταμορφώσουν μη ευγενή μέταλλα σε χρυσό. Οι σύγχρονοι αλχημιστές μεταμόρφωσαν επικίνδυνες, δεύτερης κατηγορίας υποθήκες, σε πρωτοκλασάτα προϊόντα, που είχαν χαρακτηριστεί ως τόσο ασφαλή, ώστε αγοράστηκαν και από ταμεία συντάξεων... Στο τέλος, οι τράπεζες είχαν συμμετάσχει άμεσα στον τζόγο»³⁶.

«Οι διεθνείς αγορές εξελίχθηκαν σε ένα τέρας», ήταν η τελευταία σχετική με το θέμα πρόταση του πρώην προέδρου της Γερμανικής Ομοσπονδίας, Horst Köhler (οικονομολόγος), λίγο πριν παραιτηθεί του αξιώματος.

Ο ιστορικός της επιστήμης George Dyson, που γνωρίζει την ιστορία της τεχνητής νοημοσύνης όσο κανένας άλλος, περιγράφει την παρούσα συντριβή ως την απελευθέρωση ενός τεχνητού πλάσματος: «Η κατάσταση περιγράφεται από το ερώτημα, τι θα μπορούσε να συμβεί εάν απελευθερωνόταν στην φύση τεχνητό γενετικό υλικό : θα ήταν το τέλος του κόσμου έτσι όπως τον ξέρουμε, εάν απελευθερώνονταν αυτά τα αυτοαναπαραγώμενα αριθμητικά πλάσματα; Ζούμε όμως σε ένα κόσμο όπου αυτά έχουν πράγματι απελευθερωθεί. Αυτός είναι ένας κόσμος πού όλο και πιο συχνά κυριαρχείται από  αυτόν τον αυτοαναπαραγώμενο κωδικό»³⁷.

Και τέλος, ο κοινωνιολόγος Manuel Castells, ο πνευματικός υπέρ-πατέρας τής «κοινωνίας των δικτύων» γράφει: «έχουμε δημιουργήσει ένα αυτόματο στον πυρήνα τής οικονομίας μας, το οποίο είναι αποφασισμένο να καθορίσει την ζωή μας. Ο εφιάλτης της ανθρωπότητας, ότι οι μηχανές θα αναλάβουν τον έλεγχο του κόσμου μας, φαίνεται πως πραγματοποιείται. Δεν πραγματοποιείται με την μορφή των ρομπότ, που καθιστούν περιττά επαγγέλματα ή κυβερνήσεις, και τα οποία παρακολουθούν την ζωή μας, αλλά μέσω ενός ηλεκτρονικού συστήματος συναλλαγών.³⁸»

Αυτές είναι ακραίες δηλώσεις, και όλοι διερωτώντο από το 2008 και μετά, πως θα αντιμετώπιζε η οικονομική επιστήμη την καταστροφή που προκάλεσαν οι εσφαλμένες προβλέψεις της. Η ολοκληρωτική απώλεια ελέγχου εντός ενός συστήματος που μέχρι προσφάτως διαφημιζόταν ως σταθερό σαν το Βατικανό και λογικό σαν τον Mr. Spock, είναι πολύ χειρότερη από την απώλεια ελέγχου σε ένα έτσι κι’ αλλιώς εύθραυστο σύστημα.

Όλα, μα κυριολεκτικά όλα όσα πυροδότησε η κρίση που άρχισε με την χρεοκοπία της Lehmanκαι καί κατέληξε στην κρίση του ευρώ, είχαν σχεδιαστεί ως στρατηγική προς αποφυγή του κινδύνου (κρίσης). Όλα βασίζονταν στην πεποίθηση, πως το μεγάλο αυτόματο των αγορών, είχε τροφοδοτηθεί με τα καλύτερα μαθηματικά μοντέλα του ανθρώπου και των αγορών, έτσι ώστε να αποκλείεται να επέλθει οποιαδήποτε «τήξη πυρήνα», «μαζική καταστροφή», και να αποφευχθούν όλα τα τέρατα. Και επειδή όλα αυτά ήταν εσφαλμένα, ήταν φανερό εκ των υστερών ότι μερικοί τύποι, όχι μόνο στο Αμερικάνικο Κογκρέσο, έπρεπε να απαντήσουν σε μερικά ερωτήματα³⁹.

Αυτά τα ερωτήματα δεν απαντήθηκαν ποτέ, όπως το έχουν στο μεταξύ καταδείξει λεπτομερώς μερικοί οικονομολόγοι με ευθιξία. Και όλα τα σημάδια συνηγορούν στο ότι το σύστημα, μετά από ένα νανοδευτερόλεπτο τρόμου, έχει γίνει ακόμα πιο κλειστό⁴⁰.

Υποτιμά κανείς την κρίση εάν νομίζει πως το μοναδικό αντικείμενο της ήταν ο πρόεδρος της εκδοτικής τράπεζας Alan Greenspan ή η φιλόσοφος Ayn Rand, η οποία στα βιβλία της που έχουν μεγαλύτερη επιτυχία από την Βίβλο, κηρύττει τον εγωισμό. Το θέμα επίσης δεν είναι αποκλειστικά ούτε οι οικονομολόγοι όπως ο Friedrich Hayek ή ο διευθυντής της Lehman, ούτε και το να καταγγελθεί η «απληστία» και η «φιλαυτία». Κανένας δεν μπορεί να κλέψει την παράσταση, όταν πρόκειται περί ηθικής καταδίκης των πρωταγωνιστών, ούτε και από τους υπέρ-ορθόδοξους οικονομολόγους του πανεπιστημίου του Σικάγο, που λέγονται νεοκλασικοί και νεοφιλελεύθεροι.

Το θέμα είναι μάλλον να εξετάσουμε το ερώτημα: μήπως η διδασκαλία της «λογικής ιδιοτέλειας», δηλαδή του σώφρονος εγωισμού, παράγει καθαρή παράνοια;

Σε ένα συναρπαστικό διάλογο μεταξύ του Henry Waxman (μέλος του κογκρέσου) και του Alan Greenspan, ενώπιον του Αμερικάνικου κογκρέσου, ο δημοκρατικός Waxman τον ρώτησε: «Έχετε το αίσθημα ότι η ιδεολογία σας, σας παρέσυρε να πάρετε αποφάσεις, τις οποίες θα προτιμούσατε να μην είχατε πάρει;»

Ο Greenspan απάντησε: «Για να υπάρξει κανείς χρειάζεται μια ιδεολογία. Το ερώτημα είναι εάν η ιδεολογία είναι ορθή ή εσφαλμένη. Και σήμερα σας λέω: ναι, έχω βρει ένα λάθος.»

Ο Waxman ρώτησε: «Βρήκατε ένα λάθος που αφορά την πραγματικότητα;»

«Ένα λάθος στο μοντέλο που καθορίζει αποφασιστικά το πως λειτουργεί ο κόσμος.⁴¹»

Κανείς σχεδόν δεν είχε προσέξει ότι ο Greenspan αναφερόταν σε ένα τέρας. Δεν μίλησε απλά για μερικά λάθη στην πολιτική περί τόκων ή ελέγχου. Όπως το παρουσίασε ο Αμερικανός δημοσιογράφος Scott Patterson: ο άνδρας αυτός, σε μια στιγμή διαύγειας, δεν αμφισβήτησε μόνο την λογική ενός συστήματος που ισχυριζόταν πως τα προσωπικά συμφέροντα των «οικονομικών πρακτόρων θα δημιουργούσαν τον καλύτερο δυνατό κόσμο. Αρνήθηκε επίσης την πίστη (τουλάχιστον σε αυτήν την σκοτεινότερη στιγμή της καριέρας του), πως είναι δυνατόν να κατασκευαστεί  μια «αποτελεσματική μηχανή των αγορών», εάν οι υπολογισμοί των computer βασίζονται αποκλειστικά στον εγωισμό των ατόμων⁴².

Δεν χρειάζεται να είναι κανείς μαθηματικός για το καταλάβει αυτό. Ο καθένας αισθάνεται πως τα μοντέλα των αγορών και του εγώ, αυτοαναιρούνται διαρκώς, και την ίδια στιγμή απαιτούν από τους ανθρώπους «λογική» συμπεριφορά.

Σε τι συνίσταται για παράδειγμα η διαφορά μεταξύ της συμβουλής: σε περίπτωση επίθεσης με πυρηνικά όπλα, να κρυφτεί κανείς κάτω από το τραπέζι, (την οποία παρουσίαζαν τα σινεμά των ΗΠΑ κατά την δεκαετία του ’50), και της συμβουλής: να εξασφαλίσει κανείς την σύνταξη του στις αγορές, οι οποίες καταστρέφουν ακριβώς αυτή την εξασφάλιση;

Και έτσι βρισκόμαστε για μια ακόμη φορά στα πλαίσια της δεκαετίας του ’50, κατά την οποία μια αντικειμενικά παράλογη κατάσταση (πως να φερθείς λογικά προς την παράνοια μιας επίθεσης με πυρηνικά;) οδήγησε στην μαζική παραγωγή ενός νέου είδους (Genre).

Συνεχίζεται

Αμέθυστος

Σημειώσεις

36. Joseph Stiglitz, Freefall – America, Free markets, and the Sinking of the World Economy, σ. 6.
37. George Dyson, ‘Conversation: Technology: A Universe of Self-Replicating Code’.
38. Manuel Castells, ‘Information Technology and Global Capitalism’, σ. 56.

39. Το πιο εκτεταμένο και περιεκτικό υλικό διατίθεται ηλεκτρονικά στην τεκμηρίωση των ακροάσεων της Αμερικανικής Γερουσίας: http://www.hsgac.senate.gov.

40. Ευχαριστώ τον Philip Mirowski που μου επέτρεψε μια προεπισκόπηση του βιβλίου του Never Let a Serious Crisis Go to Waste: How Neoliberalism Survived the Financial Meltdown.

41. Scott Patterson, The Quants: How a Small Band of Maths Wizards Took Over Wall Street and Nearly Destroyed It, σ. 263–4.

42. Scott Patterson, The Quants: How a Small Band of Maths Wizards Took Over Wall Street and Nearly Destroyed It, σ. 264–5.