Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΙΩΑΝΝΗ – Ignace de la Potterie (42)

Συνέχεια από Παρασκευή, 10 Φεβρουαρίου 2017

            

           IGNACE  DE LA POTTERIE, S. J.

           Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΙΩΑΝΝΗ

                            ΤΟΜΟΣ  1^ος

   Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΚΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ. ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΚΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ

                         ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ

                ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΚΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ

5^ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ :  Ο ΠΑΡΑΚΛΗΤΟΣ, ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ

ΙΙ. Οι πέντε υποσχέσεις

Ε. Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΚΑΙ Η ΠΛΗΡΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ (συνέχεια 2^η)

2. Η πληρότητα της αλήθειας (στ.13β)

   

1. Το δεύτερο μέρος του στ. 13 αποτελεί το σημαντικότερο στοιχείο αυτής της πέμπτης υποσχέσεως, σε ότι αφορά στο νόημα τής έννοιας τής αλήθειας: ὁδηγήσει ὑμᾶς εἰς πᾶσαν τὴν ἀλήθειαν. Το ρήμα ὁδηγεῖν σημαίνει δείχνω σε κάποιο τον δρόμο, καθοδηγώ. Του έχει δοθεί επίσης το νόημα του μορφώνω και διδάσκω, σημασία όμως η οποία δεν έχει επαρκή στηρίγματα, ούτε επιβεβαιώνεται από τα συμφραζόμενα. Είναι αλήθεια ότι ὁδηγεῖν θα μπορούσε να έχει την μεταφορική σημασία του διδάσκειν. Σε αντίθεση όμως με αυτό το τελευταίο, το ὁδηγεῖν δεν έχει αφηρημένο νόημα: η εικόνα του «δρόμου» που θα πρέπει να ακολουθήσουμε, και επομένως μιας κάποιας κίνησης, είναι διαρκώς παρούσα στα κείμενα.

     2.  Ποιό φιλολογικό υπόβαθρο θα μπορούσαμε να αποδώσουμε σε αυτή την έκφραση του Ιωάννη στον στ. 16,13; Σύμφωνα με τον Bultmann, η αναλογία που συναντάται σε κείμενα της Π.Δ. είναι καθαρά τυπικού χαρακτήρα, και επομένως, αν θέλουμε να βρούμε εκφράσεις που να αποδίδουν την ίδια πραγματικότητα με του Ιωάννη, θα χρειαστεί να ανατρέξουμε στην ερμητική γνώση. Η κοσμοθεωρία όμως που αυτά τα κείμενα εκφράζουν είναι τόσο διαφορετική από αυτήν του Ιωάννη, ώστε είναι δύσκολο να τα θεωρήσουμε πραγματικά παράλληλα.

     Είναι αλήθεια ότι στον ερμητισμό βρίσκουμε παρόμοιες εκφράσεις με αυτές τού Ιωάννη: «Ο λόγος αδυνατεί να φθάσει μέχρι την αλήθεια. Ο δε νοῦς, που είναι δυνατός, οδηγηθείς από τον λόγο ως ένα σημείο, μπορεί να προχωρήσει μέχρι την αλήθεια» (Corpus Hermeticum 9,10). Δύο ακόμη αποσπάσματα αποδεικνύουν ότι σκοπός αυτής της ανύψωσης του νού είναι το φως της γνώσης: «Αναζητείτε έναν οδηγό που θα σας δείξει τον δρόμο (τον οδηγήσαντα ὑμᾶς ἐπί τάς τῆς γνώσεως θύρας), εκεί που υπάρχει το λαμπερό φως, απαλλαγμένο από όλα τα σκοτάδια» (ό. π. 7,2)· «όταν ο νούς εισέρχεται στην ευσεβή ψυχή ὁδηγεῖ αὐτήν ἐπί τό τῆς γνώσεως φῶς» (ό.π. 10,21). Στα κείμενα αυτά αποτυπώνεται ένας καθαρά ελληνικός νοητικός μυστικισμός: οδηγός της ψυχής προς την αλήθεια είναι ο λόγος, ο νοῦς, ή ο Ερμής, και όχι το πνεῦμα, όπως στο 4^ο Ευαγγέλιο. Επιπλέον, και κυρίως, όπως παρατηρεί ο W. Michaelis,  τα περισσότερα κείμενα περιγράφουν την ορμή προς την αλήθεια με ένα τρόπο υπερκόσμιο και μυθικό, σαν μια ανύψωση των ψυχών προς το φως της γνώσης. Η οδός στην οποία οδηγείται η ψυχή «είναι μια οδός που οδηγεί προς τα άνω», διότι η αλήθεια βρίσκεται ψηλά, και ο άνθρωπος θα πρέπει να εγκαταλείψει το σώμα του, για να οδηγηθεί προς την ομοφωνία των θεών και τους ευδαίμονες, για να πλησιάσει την Αλήθεια, το Αγαθό, το ίδιο τον Θεό.

     Τίποτε από αυτά δεν υπάρχει στα κείμενα του Ιωάννη. Επιπλέον η συγκεκριμένη διατύπωση του Ιωάννη ὁδηγεῖν εἰς τὴν ἀλήθειαν δεν συναντάται πουθενά στα ερμητικά κείμενα. Στον ερμητισμό, όπως και στα περισσότερα γνωστικά συστήματα, η ιδέα της καθοδήγησης προς την αλήθεια, δηλαδή την υπερβατική πραγματικότητα του Θεού, έχει ιδιαίτερη σημασία. Αλλά στα κείμενα του Ιωάννη το νόημα είναι εντελώς διαφορετικό: πουθενά δεν αναφέρεται ότι η ἀλήθεια στην οποία θα οδηγήσει το Πνεύμα τους μαθητές ταυτίζεται με την «θεία πραγματικότητα», «με τα άνωθεν πράγματα». Αντίθετα, ο εισαγωγικός στίχος («Ἔτι πολλὰ ἔχω λέγειν ὑμῖν»), και το παράλληλο κείμενο του 14,26 («ὑπομνήσει ὑμᾶς πάντα ἃ εἶπον ὑμῖν»), δείχνουν ότι ρόλος του Πνεύματος είναι να συνεχίσει εδώ κάτω την διδασκαλία του Ιησού, τον λόγο του· η αλήθεια στην οποία οδηγεί τους μαθητές αποτελεί την προέκταση, την εμβάθυνση της αλήθειας που αποκάλυψε ο Ιησούς. Το ενδιαφέρον που παρουσιάζουν τα ερμητικά κείμενα, σε ότι αφορά την έρευνά μας, είναι ακριβώς ότι αναδεικνύουν εξ αντιθέσεως, πόσο οι αντιλήψεις που απηχούν διαφέρουν από το νόημα του 4^ου Ευαγγελίου.

     3.   Όπως και η πλειοψηφία των σχολιαστών θα πρέπει να συνδέσουμε την διατύπωση του Ιωάννη με την Π.Δ. και ιδιαίτερα με τα Βιβλία της Σοφίας και τους Ψαλμούς: Η ελληνική Βίβλος χρησιμοποιεί συχνά το ρήμα ὁδηγεῖν σε ένα πλαίσιο παρεμφερές. Το απόσπασμα 16,13 του Ιωάννη απηχεί μάλιστα το εξής απόσπασμα: «ὁ δ ή γ η σ ό ν με ἐπὶ τὴν  ἀ λ ή θ ε ι ά ν  σου καὶ δίδαξόν με» (Ψαλ. 24,5). Η διατύπωση είναι σχεδόν απαράλλακτη με τον Ιωάννη. Παρατηρούμε επίσης ότι στον στίχο αυτό των Ψαλμών χρησιμοποιούνται εκ παραλλήλου τα ρήματα: ὁδήγησόν με και δίδαξόν με.

     Με αυτά ακριβώς τα δύο ρήματα ο Ιωάννης περιγράφει την λειτουργία του Πνεύματος στην δεύτερη και την Πέμπτη υπόσχεση του Παρακλήτου (14,26 και 16,13), των οποίων περιγράψαμε ήδη τις πολλές ομοιότητες. Για τούτο θα πρέπει ίσως να εξετάσουμε λεπτομερέστερα το απόσπασμα 24,5 των Ψαλμών.

      Το εβραϊκό κείμενοι αναφέρει: «οδήγησέ με στην αλήθειά σου». Η ερμηνεία τής διατύπωσης έχει προκαλέσει πολλές αντιδράσεις. Αλλά αυτό που έχει σημασία να επισημάνουμε είναι ότι η έκφραση «πορεύομαι (ή οδηγούμαι) στην αλήθεια του Θεού», όπως αναφέρεται εδώ, δεν αντιστοιχεί στην απλή διατύπωση «πορεύομαι στην αλήθεια», χωρίς την γενική κτητική (σου). Σ’ αυτή την τελευταία διατύπωση η αλήθεια προς την οποία πορεύεται ο δίκαιος, αφορά στην ηθική συμπεριφορά ως προς την πίστη και την ορθότητα. Αντίθετα στην έκφραση «η αλήθεια του Θεού», η γενική μας δείχνει ότι η αλήθεια προέρχεται από τον Θεό: δεν προσδιορίζει την ηθική στάση του ανθρώπου, αλλά την στάση ζωής που μας κοινωνεί ο Θεός, το θείο νόμο, την αποκάλυψη του θελήματος του Θεού, το οποίο και θα πρέπει να κατευθύνει την ανθρώπινη δράση. Υπάρχει επομένως ήδη στην Π.Δ. μια εμφανής εξέλιξη του νοήματος της αλήθειας: βλέπουμε να αποκτά το νόημα τής αποκεκαλυμμένης  αλήθειας, στο οποίο αποδίδεται πολύ μεγαλύτερη έκταση στα βιβλία που ακολουθούν την Έξοδο, ακόμη περισσότερο δε σ’ αυτά που αναφέρονται στον ιουδαϊσμό. Δεν μας δημιουργεί απορία επομένως το γεγονός ότι η εξέλιξη αυτή της έννοιας της «αλήθειας» τονίζεται με έμφαση στην ελληνική Βίβλο. Η προσθήκη μιας απλής πρόθεσης δίνει στον στίχο έναν νέο προσανατολισμό: ενώ ο εβραϊκός στίχος αναφέρει «μέσα στην αλήθειά σου» (χωρίς κίνηση), οι Ο΄ μετέφρασαν: ἐπὶ τὴν ἀλήθειάν σου, υπονοώντας μια αλλαγή προοπτικής· ενώ το εβραϊκό κείμενο περιέγραφε απλώς την συμπεριφορά του δικαίου, ως εκδήλωση πίστεως στον θείο νόμο, σαν μια πορεία μέσα στην αλήθεια του Θεού, το ελληνικό κείμενο, με το ρήμα ὁδηγεῖν και την πρόθεση ἐπὶ συνοδευόμενη από αιτιατική πτώση, περιγράφει την κίνηση προς έναν σκοπό: «την αλήθεια του Θεού». Λαμβάνοντας υπ’ όψη και το παράλληλο ρήμα δίδαξον μπορούμε να αποδώσουμε στην ελληνική εκδοχή τού Ψαλμού το ακόλουθο νόημα: «Οδήγησέ με σε μια τελειότερη γνώση της αλήθειας, των εντολών σου, του νόμου σου». Εδώ δεν κυριαρχεί το ηθικό νόημα, όπως στο εβραϊκό κείμενο. Η αλήθεια του Θεού είναι μια γνώση υπό κατάκτηση, η γνώση του θελήματος του Θεού, του θείου νόμου όπως αποκαλύφθηκε στους ανθρώπους.

    Συγκρίνοντας το κείμενο των Ψαλμών (στην ελληνική του εκδοχή κυρίως), με τον στ. 16,13 παρατηρούμε μια μεγάλη ομοιότητα· δεν πρόκειται απλώς για μια ομοιότητα μορφής: και στις δύο περιπτώσεις, η αλήθεια στην οποία οδηγείται ο άνθρωπος είναι ουσιαστικά η αποκάλυψη· στο κείμενο των Ψαλμών η αλήθεια αυτή απορρέει από τον νόμο· στον Ιωάννη περιλαμβάνεται στους λόγους του Ιησού· και στις δύο περιπτώσεις αποτελεί διδασκαλία. Η προσέγγιση του αποσπάσματος αυτού με το κείμενο του Ιωάννη δικαιολογείται επίσης από το γεγονός ότι σε άλλα σημεία των Ψαλμών ο ρόλος του ὁδηγεῖν τους ανθρώπους αποδίδεται ρητά στον πνεύμα του Θεού:

 δίδαξόν με τοῦ ποιεῖν τὸ θέλημά σου, ὅτι σὺ εἶ ὁ Θεός μου· τὸ πνεῦμά σου τὸ ἀγαθὸν ὁδηγήσει με ἐν γῇ εὐθείᾳ (Ψαλ. 142,10).

     Είναι όμως εξίσου εμφανές ότι το κείμενο του Ιωάννη, σε σχέση με τα αποσπάσματα των Ψαλμών, εκφράζει ένα μερικώς νέο νόημα. Στους Ψαλμούς η ηθική χροιά της λέξης «αλήθεια» είναι εμφανής: η ἀλήθεια είναι αποκάλυψη του θείου θελήματος, του νόμου του Θεού, αποτελώντας έναν κανόνα συμπεριφοράς. Στον Ιωάννη δεν υπάρχει κανένας ηθικός προσανατολισμός: σημασία έχει μόνον η ίδια η αλήθεια-αποκάλυψη. Επιπλέον ο Ιωάννης δεν αποκαλεί πλέον την ἀλήθεια «αλήθεια του Θεού», διότι γι’ αυτόν η αλήθεια αποκαλύφθηκε ουσιαστικά από τον Ιησού που είναι ο ίδιος «η Αλήθεια» (14,6).

4. Υπάρχουν και άλλες λεπτομέρειες που αξίζει να προβληθούν. Είναι η πρώτη και η μοναδική φορά, στο σύνολο των πέντε υποσχέσεων, που το ουσιαστικό ἀλήθεια χρησιμοποιείται με απόλυτο τρόπο. Ο Ιωάννης την αναφέρει με το άρθρο της, σαν να πρόκειται για μια ήδη γνωστή πραγματικότητα: αυτό το νόημα ήταν ήδη παρόν από την πρώτη υπόσχεση, στην οποία γίνεται αναφορά στο πνεῦμα τῆς ἀληθείας· αυτή η ίδια έκφραση επανέρχεται, υπό μορφή παρεμβολής, στην τελευταία υπόσχεση (16,13), περιγράφοντας ρητά τον ρόλο του Πνεύματος σε σχέση προς την αλήθεια. Το απόσπασμα αυτό επομένως εμφανίζεται με την μορφή συμπεράσματος και κατακλείδας των προηγούμενων υποσχέσεων. Δεν είναι επομένως παράξενο το ότι μιλάει εδώ για την αλήθεια· σύμφωνα με το πνεύμα του Ευαγγελιστή αυτή η καθαυτό προσδιοριζόμενη αλήθεια, επικαλείται σαφώς αυτά που ελέχθησαν προηγουμένως από τον Ιησού: περικλείει το σύνολο των λόγων του Ιησού (14,26)· και αντιπροσωπεύει χωρίς αμφιβολία την αλήθεια που είναι αυτός ο ίδιος (14,6). Αυτή την κατάληξη θα την ερευνήσουμε εγγύτερα, εξετάζοντας το υπόλοιπο κείμενο της πέμπτης υπόσχεσης και ιδιαίτερα την έκφραση το ἐμόν (στ.14-15).

     Ας σημειώσουμε τέλος δύο ιδιαιτερότητες της κατασκευής του κειμένου. Ο Ιωάννης προσθέτει εδώ, στο κείμενο των Ψαλμών μια επιπλέον λέξη, το επίθετο πᾶσαν· τοποθετώντας το μετά το ουσιαστικό ἀλήθειαν (;), αναδεικνύει έντονα την σημασία της:  πρόκειται για μια ολοκληρωμένη αλήθεια, μια αλήθεια στην πληρότητά της. Το Πνεύμα επομένως δεν οδηγεί προς την αλήθεια, σαν να πρόκειται για μια νέα και άγνωστη πραγματικότητα, που θα πρέπει να ανακαλυφθεί: η αλήθεια αυτή είναι ήδη παρούσα στον ίδιο τον Ιησού· αποστολή του Πνεύματος είναι να οδηγήσει το ποίμνιο στην πληρότητα της αλήθειας· η συνέχεια του κειμένου θα μας πει για τί είδους πληρότητα πρόκειται. Ας   σημειώσουμε επίσης την σημασία της προθέσεως εἰς. Δεν είναι τυχαίο φαίνεται ότι εδώ δεν έχουμε τις προθέσεις ἐπί, όπως στους Ψαλμούς, ή πρός, όπως στο κείμενο του Φίλωνα, που συχνά αναφέρεται ως παράλληλο. Επιλέγοντας την πρόθεση εἰς, που έχει πάντοτε γι’ αυτόν ένα νόημα δυναμικής, ο Ιωάννης φαίνεται να υπονοεί ότι το Πνεύμα θα μας οδηγήσει στην ίδια την καρδιά της αλήθειας του Ιησού· με άλλα λόγια, θα την μεταδώσει στους πιστούς εσωτερικά, αποκαλύπτοντάς τους το βαθύτερό της νόημα.

     Αυτές οι λεκτικές λεπτομέρειες επιβεβαιώνουν με απρόσμενο τρόπο τα συμπεράσματα στα οποία είχαμε καταλήξει στην αρχή αυτού του τμήματος, ερευνώντας τα παράλληλα κείμενα: το Πνεύμα δεν θα αναγγείλει μια νέα αποκάλυψη, ανεξάρτητη από αυτήν του Ιησού. «Η πληρότητα της αλήθειας» στην οποία θα εισάγει τους μαθητές, αφορά αποκλειστικά στον Χριστό και το Ευαγγέλιό του. Το Πνεύμα θα προσφέρει την πληρότητα κατανόησης αυτής της αλήθειας του Ιησού. Οι υπόλοιποι στίχοι της τελευταίας υπόσχεσης θα διευκρινίσουν ακόμη καλύτερα αυτό το νόημα.

(συνεχίζεται)