ΠΑΥΛΟΣ ΤΟΜΕΣ ΣΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ - ΠΕΤΡΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ (22)

 Συνέχεια από: Τρίτη 5 Ιουλίου 2022

ΠΕΤΡΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ

ΠΑΥΛΟΣ (ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ)

ΤΟΜΕΣ ΣΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ

Μέρος Πρώτο

ΤΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΥΛΕΙΑ ΣΩΤΗΡΙΟΛΟΓΙΑ

Κεφάλαιο 5

ΟΙ ΚΟΣΜΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΑΥΛΕΙΑΣ ΣΩΤΗΡΙΟΛΟΓΙΑΣ

5.1. Το απηρχαιωμένο σύστημα λειτουργικών αναγνωσμάτων, όπως ορθά παραδέχονται ορθόδοξοι βιβλικοί και λειτουργιολόγοι, έχει στερήσει το πλήρωμα της Εκκλησίας από το άκουσμα μέσα στο λειτουργικό χρόνο πολλών αξιόλογων βιβλικών αναγνωσμάτων. Έτσι, πολύ σπάνια ακούγεται στον κατεξοχήν χώρο οικείωσης του βιβλικού λόγου, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα χωρία της παύλειας γραμματείας. Το κείμενο έχει ως εξής:

«ἐν αὐτῷ (Χριστῷ) εὐδόκησε πᾶν τό πλήρωμα κατοικῆσαι καί δι' αὐτοῦ ἀποκαταλλάξαι τά πάντα εἰς αὐτόν, εἰρηνοποιήσας διά τοῦ αἵματος τοῦ σταυροῦ αὐτοῦ, [δι' αὐτοῦ] εἴτε τά ἐπί τῆς γῆς εἴτε τά ἐν τοῖς οὐρανοῖς» (Κολ 1,19-20).

Οι προεκτάσεις του παύλειου αυτού χωρίου είναι ανυπολόγιστες για τη διακρίβωση των κοσμικών διαστάσεων της χριστιανικής σωτηριολογίας.

Ο σχολιαζόμενος στίχος αποτελεί την κατακλείδα ενός ύμνου στον Χριστό (Κολ 1,15-10), με έντονο ποιητικό ρυθμό, που προφανώς ανάγεται στην προπαύλεια πρωτο-χριστιανική περίοδο. Ο ύμνος αυτός χωρίζεται σε δύο ενότητες, η πρώτη από τις οποίες (1,15-17) αναφέρεται στην προΰπαρξη του Χριστού («καί αὐτός ἔστιν πρό πάντων» 1,17) και στη δημιουργία («τά πάντα δι' αὐτοῦ καί εἰς αὐτόν ἔκτισται» 1,16), ενώ η δεύτερη (1,18-20) στην Εκκλησία («καί αὐτός ἔστιν ἡ κεφαλή τοῦ σώματος τῆς Ἐκκλησίας» 1,18) και στην αναδημιουργία («δι' αὐτοῦ (εὐδόκησεν ὁ Θεός) ἀποκαταλλάξαι τά πάντα εἴτε τά ἐπί της γῆς εἴτε τά ἐν τοῖς οὐρανοῖς» 1,20). Κυρίαρχο στοιχείο του θαυμάσιου αυτού ύμνου είναι η κυριαρχία του Χριστού, τόσο κατά τη δημιουργία, όσο και κατά την αναδημιουργία, εφ' όλης της κτίσεως.

Υπήρχε κατά τους χρόνους της Κ.Δ. μια ιουδαϊκή αντίληψη, σύμφωνα με την οποία μετά την πτώση η κτίση, το ανθρώπινο γένος και η κτιστή δημιουργία στο σύνολό της, περιέπεσαν σε μια κατάσταση αλλοτρίωσης· το ανθρώπινο γένος εξαιτίας της αμαρτίας και η κτιστή δημιουργία με την απώλεια της ενότητας, της αρμονίας και της ομορφιάς. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να περιπέσει η δημιουργία του Θεού αιχμάλωτη στην κυριότητα των ενδιάμεσων αγγελικών δυνάμεων. Η έννοια του παύλειου χωρίου είναι ότι ο Χριστός απελευθέρωσε τον κόσμο από τον έλεγχο που ασκούσαν οι αγγελικές δυνάμεις πάνω στην ανθρωπότητα. Σύμφωνα με διάφορα καινοδιαθηκικά κείμενα (ιδιαίτερα το Ρωμ 8,20εξ) αυτή η απολύτρωση δεν περιορίζεται στην απελευθέρωση των ανθρώπων από την αμαρτία, το θάνατο και τις σατανικές δυνάμεις· ούτε επεκτείνεται μόνο στην απελευθέρωση από την αλλοτρίωση, την καταπίεση και την αδικία· προχωράει ακόμη πιο πέρα: η απολύτρωση και η εν Χριστώ σωτηρία αναμένεται να καλύψει την αποκατάσταση ολόκληρης της κτίσης. Η μοναδικότητα αυτού του χωρίου της προς Κολοσσαείς επιστολής έγκειται στο γεγονός, ότι αυτή η κατάσταση της «κοσμικής» αποκατάστασης και της επαναφοράς της δημιουργίας στην αρχική της αρμονία είναι ήδη παρούσα πραγματικότητα.[ Η ΙΔΙΑ ΠΛΑΝΗ ΤΗΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ. ΕΠΙ ΠΛΕΟΝ  Η ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΣ ΔΕΝ ΕΙΧΕ ΣΚΛΑΒΩΘΕΙ ΣΤΙΣ ΣΑΤΑΝΙΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΑΠΟΛΥΤΩΣ ΑΛΛΑ ΣΤΟΝ ΝΑΟ ΤΗΣ Π.Δ. ΣΤΟ ΑΔΥΤΟ Ο ΑΡΧΙΕΡΕΥΣ ΠΕΡΝΟΥΕ ΤΟ ΠΑΡΑΠΕΤΑΣΜΑ ΚΑΙ ΣΥΝΑΝΤΟΥΣ ΤΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΥΣ ΠΟ ΟΠΟΙΟΙ ΑΝΑΚΟΙΝΩΝΑΝ ΤΙΣ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΑΡΑΒΑΣΕΩΝ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ, ΟΠΟΥ ΕΖΗΣΕ ΚΑΙ Η ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑ]

5.2. Χωρίς να αρνούμαστε την ιστορικο-κριτική ανάλυση ως προς την προέλευση της ελληνικής λέξης «πλήρωμα», είναι πολύ σημαντική η «χριστολογική» θεώρησή της στην πατερική ερμηνευτική παράδοση («ἐκεῖ ὤκησε οὐκ ἐνέργειά τις ἀλλ' οὐσία» κατά τον Θεοφύλακτο). Ενδιαφέρουσα είναι και η άποψη του Θεοδώρητου, ο οποίος συνδέει το «πλήρωμα» με την Εκκλησία και όχι με τον Θεό (προφανώς με βάση το παράλληλο χωρίο της προς Εφεσίους (1,23) και όχι το συγγενέστερο της προς Κολοσσαείς (2,9). Σε τελευταία ανάλυση «το πλήρωμα της θεότητας», που ενοικεί στον Χριστό, προεκτείνεται και στο σώμα του, δηλαδή την Εκκλησία, επηρεάζοντας έτσι ολόκληρη τη δημιουργία. [ ΕΝΟΙΚΕΙ; ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΘΕΟΣ Ο ΚΥΡΙΟΣ;]

Η αναφορά στην καταλλαγή «διά τοῦ αἵματος τοῦ σταυροῦ αὐτοῦ» έχει αναμφίβολα σωτηριολογικές προεκτάσεις. Η πρόσφατη καινοδιαθηκική επιστημονική έρευνα έχει καταλήξει σχεδόν ομόφωνα στο συμπέρασμα, ότι η περί σωτηρίας αντίληψη του αποστόλου Παύλου δεν ήταν μία εκ του μηδενός (ex nihilo) δημιουργία, αλλά μια παραπέρα ανάπτυξη και επανερμηνεία της αρχέγονης (προπαύλειας) παράδοσης, η οποία, όπως αποδείξαμε πιο πάνω, παρουσιάζει σημαντική ποικιλία ως προς την προσπάθεια της Εκκλησίας να δώσει βαθύτερη θεολογική ερμηνεία στο πραγματικό γεγονός του θανάτου του Ιησού.[Ο ΚΥΡΙΟΣ ΔΕΝ ΕΝΩΣΕ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΤΙΣ ΔΥΟ ΦΥΣΕΙΣ; Η ΑΝΑΣΤΑΣΗ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΚ ΤΟΥ ΜΗΔΕΝΟΣ ΚΑΙΝΗ ΚΤΙΣΙΣ; ΔΕΝ ΕΜΦΑΝΙΣΘΗΚΕ ΕΝ ΕΤΕΡΑ ΜΟΡΦΗ;] Ο μεγάλος αυτός απόστολος διασώζει, κι ως ένα σημαντικό βαθμό αποδέχεται, όλες τις πριν από αυτόν παραδοσιακές ερμηνείες, δίχως όμως να δείχνει την προτίμησή του σε κάποια απ' αυτές. Μια σύντομη ματιά στην ορολογία που χρησιμοποιεί αποδεικνύει την ουσιαστική συμβολή του στη διαμόρφωση της αρχέγονης χριστιανικής σωτηριολογίας. Μπορεί να υπάρχουν ορισμένες αντιρρήσεις ως προς τη βαθύτερη σημασία της σχετικής με το «λύτρον» παύλειας ορολογίας (πρβλ. τον όρο «απολύτρωσις» στο Κολ 1,14). Μπορεί ακόμη κανείς να διαφωνήσει στο αν και κατά πόσο η θυσιαστική ορολογία (πρβλ. τη λέξη «αἷμα» στο Κολ 1,20), η σχετική με την «καταλλαγή» ορολογία (πρβλ. το «ἀποκαταλλάξαι» στο Κολ 1,20), ή η δικανική ορολογία («δίκαιος», «δικαιοῦν», κ.τ.ο.), με τις οποίες εκφράζεται στις παύλειες επιστολές το μυστήριο της σωτηρίας, προέρχονται από τον ίδιο τον απόστολο Παύλο ή εκφράζουν την πίστη της αρχέγονης χριστιανικής κοινότητας. Εκείνο που κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί είναι ότι η θεολογική σημασία, που απέδωσε ο κορυφαίος αυτός θεολόγος της Εκκλησίας στον όρο «σταυρός», αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικότερα γνωρίσματα της θεολογίας του. Ο «λόγος τοῦ σταυροῦ» συνιστά για τον απόστολο Παύλο την αποφασιστική παράμετρο, που έδωσε νέα προοπτική στην παραδοσιακή κατανόηση του θανάτου του Ιησού. Κι αυτή η νέα προοπτική προσδιορίζεται από τη σημασία που είχε η θανατική αυτή ποινή στην προχριστιανική εποχή. Ο απόστολος Παύλος ήταν εκείνος που μεταμόρφωσε αυτό το φοβερότερο, ατιμωτικότερο και εξευτελιστικότερο σύμβολο της τότε ρωμαϊκής κοινωνίας και το κατέστησε κορυφαίο στοιχείο της θείας οικονομίας.[ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΑΝΑΣΤΑΣΗ Η ΠΙΣΤΙΣ ΜΑΣ ΜΑΤΑΙΗ] Με άλλα λόγια, ο απόστολος, ενώ αποδέχεται την πολυμορφία της παραδοσιακής ερμηνείας του κορυφαίου αυτού γεγονότος της επίγειας δράσης του Χριστού, κάθε φορά που οι αντίπαλοί του (ιουδαΐζουσας, ενθουσιαστικής ή ελευθεριάζουσας τάσης) αμφισβητούσαν το ευαγγέλιό του, επανερμήνευε τη σπουδαιότητα του θανάτου του Ιησού, επί τη βάσει της σταυρικής του θεολογίας με όλες τις κοινωνικο- πολιτικές συνέπειες, με τις οποίες ήταν συνδεδεμένος ο «σταυρός», το ταπεινωτικό αυτό σύμβολο της ρωμαϊκής κοινωνίας.

Εξίσου σπουδαία είναι και η χρήση στο χωρίο αυτό της προς Κολοσσαείς του άπαξ λεγομένου «εἰρηνοποιῆσας». Ο όρος αυτός υποδηλώνει τις κοσμικές διαστάσεις της δυνάμεως του Θεού, διά του Χριστού και του σώματός του, δηλαδή της Εκκλησίας. Ειρήνη, κατά τον απόστολο Παύλο, δεν είναι μία στωική έννοια, σύμφωνα με την οποία αποκαθίσταται ισορροπία και αρμονία της ανθρώπινης ύπαρξης με την εσώτερη φύση της. Ούτε, βέβαια, αποτελεί πολιτική έννοια, παράλληλη προς την επιβαλλόμενη με βία και εξωτερικά μέσα pax romana. Αιτία, πηγή και φανέρωση (με συγκεκριμένες ενέργειες της Εκκλησίας) της πραγματικής ειρήνης είναι μόνο η κυριότητα του Χριστού.

Αυτό όμως που κάνει το χωρίο αυτό της προς Κολοσσαείς μοναδικό στην Κ.Δ., από άποψη βέβαια χριστολογικής και κυρίως σωτηριολογικής σπουδαιότητας, είναι αναμφισβήτητα η χρήση της λέξης «πάντα», μιας λέξης που απαντά όχι λιγότερο από εννέα (9) φορές στον κυρίως χριστολογικό ύμνο (Κολ 1,15-20). Ο Χριστός απεργάζεται τη σωτηρία όχι μόνο για το ανθρώπινο γένος, αλλά και για ολόκληρη τη δημιουργία, την κτίση στο σύνολό της. Στο χωρίο αυτό η έμφαση δεν βρίσκεται απλά και μόνο στην παρουσία του Θεού στον κόσμο, αλλά και στις κοσμικές συνέπειες της δύναμης του Θεού που απεργάζεται τη σωτηρία όλης της κτιστής δημιουργίας διά του Χριστού και του «σώματός» του, δηλαδή της Εκκλησίας. [ΔΕΝ ΣΥΝΟΔΙΝΕΙ Η ΦΥΣΙΣ; ΔΕΝ ΤΗΝ ΦΡΕΝΑΡΕ Ο ΚΥΡΙΟΣ; ΣΤΗΝ ΕΠΙΒΙΩΣΗ;]

5.3. Μετά το Σχίσμα και την οριστική διάσπαση της Δυτικής από την Ανατολική Εκκλησία, που τραυμάτισε σοβαρά την «ενότητα» της Εκκλησίας, η χριστιανική θεολογία ανέπτυξε ένα σχολαστικό σύστημα ξεκομμένο πλήρως από τη χριστολογική του βάση. Ασυναίσθητα απώλεσε, παρά τις φαινομενικές βερμπαλιστικές της διατυπώσεις, την χριστοκεντρικότητά της. Αυτό ακριβώς συνέβη και με τη σωτηριολογία, είτε υποστηριχθεί ότι αυτή ανάγεται στην Ανσελμική «περί ικανοποιήσεως» θεωρία, είτε όχι. Η κλασική της έκφραση με την extra nos-pro nobis διατύπωση, η οποία είχε ως συνέπεια τον παθητικό ρόλο που διαδραμάτισε η Εκκλησία από κάποια χρονική στιγμή και μετά στις κοινωνικο-πολιτικο-οικονομικές εξελίξεις, αφήνοντας έτσι ανεξίτηλες αρνητικές επιπτώσεις στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, οφείλεται ουσιαστικά στη μετάθεση του αποφασιστικού σημείου της σωτηρίας από την ενσάρκωση και το σύνολο της θείας Οικονομίας στη συγκεκριμένη στιγμή του θανάτου του Ιησού πάνω στο σταυρό. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα η σωτηριολογία (όπως και όλες οι επιμέρους πτυχές της χριστιανικής θεολογίας) να μετατοπιστεί και να απομακρυνθεί βαθμιαία από τη χριστολογία αποτελώντας τελικά ιδιαίτερο κεφάλαιο της δογματικής θεολογίας. Αυτός όμως δεν ήταν ο τρόπος με τον οποίο η αρχαία αδιαίρετη Εκκλησία θεωρούσε και ανέλυε τη σωτηριολογία. Οι Πατέρες της Εκκλησίας απαντούσαν στο ερώτημα περί σωτηρίας σε στενή σχέση και συνδυασμό προς τη χριστιανική διδασκαλία περί της φύσεως, της ουσίας και των ενεργειών του δεύτερου προσώπου της Αγίας Τριάδος. Μπορεί, λοιπόν, κάλλιστα να υποστηριχθεί πως η σωτηριολογία ήταν συνέπεια της χριστολογίας. Και με βάση την παύλεια αντίληψη για την εφ' όλης της κτίσεως κυριότητα του Χριστού, η χριστιανική σωτηριολογία παίρνει παγκόσμιες και κοσμικές διαστάσεις.[ ΕΑΝ ΚΑΙ ΕΦΟΣΟΝ ΟΣΤΙΣ ΘΕΛΕΙΓΙΝΕΤΑΙ ΔΟΥΛΟΣ ΚΥΡΙΟΥ ΥΠΑΚΟΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΘΕΛΗΜΑ ΤΟΥ. ΔΕΝ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΤΙΠΟΤΕ ΑΥΤΟΜΑΤΩΣ]

Μια τέτοια θεώρηση της χριστιανικής σωτηριολογίας δεν θα επέτρεπε ποτέ την Εκκλησία να παγιδευτεί σε σχιζοφρενικά διλήμματα ως προς τη σχέση πίστης και επιστήμης, μέσα σ' έναν κόσμο μάλιστα που καθημερινά γίνεται θεατής ενός παράλογου ανταγωνισμού των εξοπλισμών και μιας ολοένα και περισσότερο διαγραφόμενης περίπτωσης εξανδραποδισμού. Ούτε να περιπλακεί σε διλήμματα ανάμεσα στην ατομική πνευματικότητα και την κοινωνική ευθύνη, στην κοινωνία που αντικρίζει οριακή οικολογική κρίση, την πείνα, τον τρόμο ενός πυρηνικού ολέθρου και τον πανικό του σεξουαλικού αφανισμού δια του Aids. Κάθε φορά, λοιπόν, που η Εκκλησία χάνει το κοσμικό, κοινωνικό και ανθρώπινο ενδιαφέρον της, μοιραία μετατρέπεται σε «ατομική» θρησκεία ή σε «ατομική» ομολογία, μια και οι συνέπειες της σωτηρίας δεν περιορίζονται μόνο στον άνθρωπο, αλλά καλύπτουν το σύνολο της κτιστής δημιουργίας.

ΜΠΡΑΒΟ ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΕ ΠΟΥ ΜΑΣ ΓΥΡΙΣΕΣ ΣΤΟ ΚΟΣΜΙΚΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ, ΕΠΙΒΑΛΛΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΚΚΟΣΜΙΚΕΥΣΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ, ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΟΥ ΝΑ ΑΠΑΛΛΑΧΘΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΜΕΤΑΝΟΙΑ ΤΟΥ ΗΣΥΧΑΣΜΟΥ. 

ΠΩΣ ΘΑ ΒΟΛΕΨΟΥΜΕ ΟΜΩΣ ΤΑ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΩΝ ΑΠΟΣΤΟΛΩΝ ΑΛΛΑ ΚΥΡΙΩΣ ΤΟΥΣ ΜΑΡΤΥΡΙΣΑΝΤΕΣ ΑΓΙΟΥΣ ΑΠΟ ΤΟ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟ ΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑΣ;