ΠΑΥΛΟΣ ΤΟΜΕΣ ΣΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ - ΠΕΤΡΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ (10)

 Συνέχεια από: Πέμπτη 26 Μαΐου 2022

ΠΕΤΡΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ

ΠΑΥΛΟΣ (ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ)

ΤΟΜΕΣ ΣΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ

Μέρος Πρώτο

ΤΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΥΛΕΙΑ ΣΩΤΗΡΙΟΛΟΓΙΑ

Κεφάλαιο 3

ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΑΥΛΕΙΑΣ ΣΩΤΗΡΙΟΛΟΓΙΑΣ

3.2. ΠΡΟΠΑΥΛΕΙΕΣ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ TOΥ ΣΤΑΥΡΙΚΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ TOΥ ΙΗΣΟΥ

Τα αρχαιότερα σωζόμενα γραπτά κείμενα της Κ.Δ. είναι αναμφισβήτητα οι αδιαφιλονίκητες επιστολές του Παύλου. Με βάση την επιγραφή των Δελφών για τη διακυβέρνηση από τον Γαλλίωνα της επαρχίας της Αχαΐας στις αρχές της δεκαετίας του 50 μ.Χ. (terminus a quo), και το μαρτυρικό θάνατο του αποστόλου κατά τη διάρκεια των διωγμών του Νέρωνα το 64εξ μ.Χ. (terminus ad quem) τα αδιαφιλονίκητα παύλεια κείμενα τοποθετούνται στο τέλος της πρώτης γενιάς από το σταυρικό θάνατο του Ιησού και τουλάχιστο είκοσι χρόνια απ' αυτόν. Επίσης, με βάση τα δεδομένα της ιστορικοφιλολογικής κριτικής32 και την εκκλησιαστική παράδοση, τα ευαγγέλια33, ακόμη και το αρχαιότερο απ' αυτά, το κατά Μάρκον, δεν μπορεί να γράφτηκαν πριν από το 67 μ.Χ. Οι δύο αυτές βασικές πρωτο-χριστιανικές κατηγορίες των βιβλικών κειμένων, οι παύλειες αυθεντικές επιστολές και τα συνοπτικά ευαγγέλια, δεν αποτελούν τις πρώτες προσπάθειες ερμηνείας του σταυρικού θανάτου του Ιησού. Πολύ πριν καταγράψει τις εμπειρίες της η Πρώτη Εκκλησία τις εξέφρασε με ύμνους και ομολογίες, ίχνη των οποίων μπορούμε να ανακαλύψουμε με τη μορφοϊστορική μέθοδο34. Με την ίδια μέθοδο μπορούμε ακόμη να διακρίνουμε τις απαρχές της ερμηνευτικής δραστηριότητας της πρωτο-χριστιανικής Εκκλησίας στην προσπάθειά της να δώσει κάποια εξήγηση στο τραγικό –και ανεξήγητο για τις μεσσιανικές προσδοκίες της εποχής εκείνης– βίαιο τέλος του ιδρυτή της. Στα διάφορα στρώματα παραδόσεων της καινοδιαθηκικής γραμματείας διακρίνονται αρκετά καθαρά οι συγκεκριμένες μορφές ερμηνείας και αξιολόγησης του σταυρικού θανάτου του Ιησού. Το γεγονός ότι οι ερμηνείες αυτές απαντούν σε περισσότερες από μια περιπτώσεις, τις περισσότερες μάλιστα φορές σε περισσότερα από ένα στρώματα της πρωτο-χριστιανικής παράδοσης, ή ακόμη και σε περισσότερα από ένα φιλολογικά είδη της αρχέγονης χριστιανικής γραμματείας, μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως πρόκειται για αποκρυσταλλωμένες ερμηνευτικές προσπάθειες. Απ' την άλλη μεριά όμως, πρέπει να τονίσουμε πως τόσο το σχετικά μικρό χρονικό διάστημα (ανάμεσα στην πρώτη και δεύτερη μόλις δεκαετία από το ερμηνευόμενο ιστορικό γεγονός) όσο και τα εμφανή στοιχεία ανάμιξης των διαφόρων αυτών ερμηνειών, δίνουν το δικαίωμα στο νηφάλιο και αντικειμενικό μελετητή της καινοδιαθηκικής γραμματείας να κάνει λόγο μόνο για προσπάθειες ερμηνευτικής εμβάθυνσης στο μυστήριο του σταυρικού θανάτου του θεανθρώπου.

Πέντε είναι οι πιο ευδιάκριτες αποκρυσταλλωμένες ερμηνευτικές προσπάθειες, με τις οποίες η αρχέγονη χριστιανική κοινότητα επιχείρησε να δώσει κάποια εξήγηση στο σταυρικό θάνατο του Ιησού: (α) η «προφητική» ερμηνεία, ίχνη της οποίας βρίσκουμε στην αρχαιότερη επιστολή του Παύλου, στις Πράξεις, στη μάρκεια παράδοση και στην Πηγή των Λογίων· (β) η «διαλεκτική», που κι αυτή απαντάται στα αρχαιότερα και πιο παραδοσιακά στρώματα της παύλειας γραμματείας και των Πράξεων· (γ) η «αποκαλυπτική» ή «εσχατολογική», η οποία μαρτυρείται κυρίως στη συνοπτική παράδοση, ίχνη της όμως βρίσκουμε και στα παραδοσιακά τμήματα της παύλειας γραμματείας· (δ) η «ευχαριστιακή» ή «διαθηκική», η οποία διακρίνεται σε παραδοσιακά χωρία τόσο της παύλειας, όσο και της συνοπτικής γραμματείας· και τέλος (ε) η «σωτηριολογική», που κυριαρχεί στην παύλεια και μετα-παύλεια γραμματεία, μαρτυρείται σε μία τουλάχιστο προ-παύλεια ομολογία, απουσιάζει όμως από τα αρχαιότερα στρώματα της καινοδιαθηκικής γραμματείας35.[Ο ΜΕΣΣΙΑΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ Ο ΣΩΤΗΡ; ΔΕΝ ΑΝΑΦΕΡΕΤΑΙ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΣΑΜΑΡΕΙΤΙΔΑ ΚΑΙ ΣΤΟ ΘΑΥΜΑ ΤΟΥ ΤΥΦΛΟΥ;]

3.2.1. Η «προφητική» ερμηνεία του θάνατου του Ιησού

(α) Α΄ Θεσ 2,15

Το αρχαιότερο σωζόμενο γραπτό κείμενο της Κ.Δ., η Α´ Θεσ36, διασώζει μια μαρτυρία σαφώς αρχαιότερη του Παύλου, όπου ο θάνατος του Ιησού ερμηνεύεται με τρόπο μοναδικό όχι μόνο για τις υπόλοιπες επιστολές του, αλλά και για την ίδια τη συγκεκριμένη επιστολή37. Ευχαριστώντας τον Θεό (2,13) ο απόστολος για τη στάση των χριστιανών της Θεσσαλονίκης (2,14α), στάση παρόμοια με αυτή των αδελφών χριστιανών της Ιουδαίας («ὅτι τά αὐτά ἐπάθατε καί ἡμείς ὑπό τῶν ἱδίων συμφυλετῶν καθώς καί αὐτοί ὑπό τῶν Ἰουδαίων» 2,14β), προχωράει στην παρακάτω, μοναδική στις παύλειες επιστολές, ερμηνευτική αναφορά στο θάνατο του Ιησού (2,15α):

«τῶν καί τόν κύριον ἀποκτεινάντων Ἰησοῦν
καί τούς προφήτας, καί ἡμᾶς ἐκδιωξάντων».

Το κύριο χαρακτηριστικό της προ-παύλειας38 αυτής ερμηνείας είναι η σύνδεση του σταυρικού θανάτου του Ιησού με το μαρτυρικό τέλος των προφητών39.[ΓΙΑΤΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ; ΔΕΝ ΕΜΦΑΝΙΖΟΝΤΑΙ ΣΤΟΝ ΔΙΑΛΟΓΟ ΜΕ ΤΗΝ ΣΑΜΑΡΕΙΤΙΔΑ; ΔΕΝ ΓΡΑΦΕΙ ΑΥΤΑ ΠΟΥ ΕΙΔΕ ΚΑΙ ΑΚΟΥΣΕ; ΓΙΑΤΙ ΕΡΜΗΝΕΥΕΙ;] Στο χωρίο αυτό ούτε εξιλαστήρια σημασία, ούτε σωστική δύναμη αποδίδεται στο θάνατο του Ιησού. Το τραγικό τέλος του Ναζωραίου ερμηνεύεται ως συνέχεια των διωγμών, των παθημάτων και του βίαιου τέλους των προφητών της Π.Δ.40

(β) Πραξ 7,52

Η μαρτυρία της Α´ Θεσ θα μπορούσε να θεωρηθεί ασήμαντη θεολογικά και μεμονωμένο περιστατικό, αν δεν συναντούσαμε και σε άλλα στρώματα της αρχέγονης χριστιανικής παράδοσης παρόμοιες ερμηνευτικές εκφράσεις για το θάνατο του Ιησού. Μια απ' αυτές είναι και ο λόγος του Στεφάνου ενώπιον του Συνεδρίου (Πραξ 7,2-53). Προς το τέλος της απολογίας του, ο Στέφανος καταφέρεται με δριμύτητα εναντίον των Ιουδαίων («σκληροτράχηλοι καί ἀπερίτμητοι καρδίαις καί τοῖς ὦσιν» 7,51α) ταυτίζοντάς τους με τους προγόνους τους («ὡς οἱ πατέρες ὑμῶν καί ἡμεῖς» 7,51β). Το πιο ενδιαφέρον όμως σημείο του λόγου του Στεφάνου είναι η σημασία που δίνει στο σταυρικό θάνατο του Ιησού (7,52):

«τίνα τῶν προφητῶν οὐκ ἐδίωξαν οἱ πατέρες ὑμῶν; καί ἀπέκτειναν τούς προκαταγγείλαντας περί τῆς ἐλεύσεως τοῦ δικαίου, οὗ νῦν ὑμεῖς προδόται καί φονεῖς ἐγένεσθε».

Σήμερα έχει γίνει ευρύτατα αποδεκτό από την καινοδιαθηκική έρευνα ότι τα κεφ. 6-8, που αναφέρονται στη δράση των διακόνων Στεφάνου και Φιλίππου, ανάγονται σε παραδόσεις πολύ αρχαιότερες της συγγραφής των Πράξεων. Είναι πολύ πιθανό να αντανακλούν τη θεολογική διδασκαλία των ελληνιστών της πρώτης ιεροσολυμιτικής κοινότητας41. Κι εδώ η αναφορά στο θάνατο του Ιησού γίνεται χωρίς σωτηριολογικούς υπαινιγμούς. Τόσο η φιλολογική ανάλυση των όρων42, που χρησιμοποιούνται για να αποδώσουν το σταυρικό θάνατο του Ιησού, όσο και η δομική σύνθεση του στίχου42, οδηγούν στο συμπέρασμα, πως και στο στρώμα αυτό της πρωτοχριστιανικής παράδοσης ο θάνατος του Ιησού πρέπει μάλλον να κατανοούνταν ως συνέχεια του βίαιου τέλους των προφητών44.[ΓΙΑΤΙ ΔΟΘΗΚΕ Ο ΝΟΜΟΣ; ΑΠΟ ΠΟΙΟΝ; ΑΠΟ ΤΟ ΣΑΒΒΑΤΟ, ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΚΑΤΕΛΗΞΑΝ ΝΑ ΛΑΤΡΕΥΟΥΝ ΟΙ ΦΑΡΙΣΑΙΟΙ;, ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΥΠΟ;]

(γ) Μαρκ 12,1-12 παρ.

Ακριβώς στα ίδια πλαίσια κινείται και μια άλλη, έμμεση βέβαια, αλλά σαφής αναφορά στο θάνατο του Ιησού. Αυτή τη φορά από ένα στρώμα της συνοπτικής ευαγγελικής παράδοσης, το προ-μάρκειο λογιακό υλικό. Στήν παραβολή των κακών γεωργών (Μαρκ 12,1-12=Ματθ 21,33-46=Λουκ 20,9-19) η αναφορά στους διωγμούς και τις εκτελέσεις των προφητών είναι ολοφάνερη και ο θάνατος του «ἀγαπητοῦ υἱοῦ» (Μαρκ 12,6 παρ) περιγράφεται ακριβώς με τον ίδιο τρόπο. Κι εδώ, όπως και στις προηγούμενες περιπτώσεις είναι χαρακτηριστική η ορολογία, που χρησιμοποιείται για να περιγράψει το θάνατο του Ιησού (ἀποκτείνειν) και μάλιστα επανειλημμένα45. Οποιοδήποτε κι αν είναι το αρχικό Sitz im Lebern της παραβολής αυτής, είτε δηλαδή η τεκμηρίωση της ιεραποστολής προς τα έθνη, είτε η αντίθεση προς τις ιουδαϊκές θρησκευτικές αρχές46, το βέβαιο είναι πως σ' αυτή την παραβολή ο θάνατος του Ιησού καμιά εξιλαστήρια ή σωστική δύναμη δεν παρουσιάζεται να έχει. Εκείνο που σαφέστατα υπονοείται, και μάλιστα τονίζεται ιδιαίτερα, είναι ότι το τέλος του θεανθρώπου κατανοείται στην ίδια ευθεία με εκείνο των προφητών της Π.Δ. και ερμηνεύεται ως συνέχειά τους.[ΟΙ ΟΠΟΙΟΙ ΕΣΩΣΑΝ ΤΟΝ ΛΑΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΟΥΛΕΙΑ. ΣΤΗΜΕΝΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ κ. ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗ. ΕΝΟΣ ΕΞΩΓΗΙΝΟΥ ΠΟΥ ΠΕΦΤΕΙ ΣΤΑ ΧΕΡΙΑ ΤΟΥ ΤΟ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ ΚΑΙ ΒΓΑΖΕΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ] Το ιδιάζον χαρακτηριστικό σ' αυτή την τρίτη περίπτωση είναι ότι ο θάνατος του Ιησού αποτελεί το τελικό στάδιο (ἀπέστειλεν αὐτόν ἔσχατον 12,6α) και τον κολοφώνα (ἕνα εἶχεν υἱόν ἀγαπητόν 12,6β) της αλυσίδας των διωγμών και παθημάτων των απεσταλμένων του Γιαχβέ.47

(δ) H Πηγή των Λογίων

Το ίδιο παλαιοδιαθηκικό, και συγκεκριμένα έντονα προφητικό μοτίβο, χρησιμοποιεί και η αρχαιότερη πηγή της ευαγγελικής παράδοσης, η Πηγή των Λογίων (Q)48. Η πηγή αυτή, την οποίαν χρησιμοποίησαν παράλληλα με το κατά Μάρκον ευαγγέλιο οι μεταγενέστεροι συνοπτικοί ευαγγελιστές, Ματθαίος και Λουκάς, για τον εμπλουτισμό του λογιακού κυρίως τμήματος του ευαγγελίου τους, ανάγεται σε αρχέγονη χριστιανική κοινότητα με κέντρο δράσης την ανατολική Συρία [ΞΕΧΑΣΑΜΕ ΟΤΙ ΒΡΕΘΗΚΑΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ ΠΟΥ ΕΙΧΑΝ ΜΟΝΟ ΤΟ ΒΑΠΤΙΣΜΑ ΤΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ; ΠΟΙΟΣ ΕΙΧΕ ΚΗΡΥΞΕΙ ΤΟ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ ΣΤΗΝ ΣΥΡΙΑ. ΕΙΧΑΝ ΞΕΚΙΝΗΣΕΙ ΤΟ ΚΗΡΥΓΜΑ ΤΟΥΣ ΟΙ ΑΠΟΣΤΟΛΟΙ;] και χρονική περίοδο θεολογικής δημιουργίας τις δύο πρώτες δεκαετίες από το σταυρικό θάνατο του Κυρίου. Αυτό που ξεχωρίζει την Πηγή των Λογίων από την υπόλοιπη συνοπτική παράδοση είναι ότι δεν παρουσιάζει καμιά αναφορά, ούτε ιστορική, ούτε θεολογική, στο σταυρικό θάνατο του Ιησού. Όχι μόνο η εξιλαστήρια σημασία του σταυρού λείπει απ' την Q, όχι μόνο η ιστορία του πάθους, που τόσο κεντρικό ρόλο διαδραματίζει σ' όλα τα κανονικά ευαγγέλια, απουσιάζει χαρακτηριστικά, αλλά και οποιαδήποτε έμμεση αναφορά στο πάθος λείπει εντελώς απ' αυτήν. Υπογραμμίζοντας με έμφαση την εσχατολογική όψη του χριστιανικού μηνύματος, η Πηγή των Λογίων δεν αναφέρεται πουθενά στον μέλλοντα «παθεῖν» υιό του ανθρώπου. Υπάρχει, εντούτοις, σειρά έντονα χριστολογικών χωρίων που χαρακτηρίζουν τη θεολογία της Q και κατά κάποιο τρόπο την ξεχωρίζουν από την υπόλοιπη ευαγγελική παράδοση, στα οποία τονίζεται η απόρριψη του Ιησού από τους Ισραηλίτες με έμμεσους αλλά σαφείς υπαινιγμούς στους διωγμούς και το τραγικό τέλος των προφητών. Τα χωρία αυτά είναι τα εξής:

Λουκ 11,47εξ = Ματθ 23,29εξ.(49)

Λουκ 13,34 = Ματθ 23,37 (50)

Λουκ 6,22εξ = Ματθ 5,11εξ (51)

(πρβλ. Λουκ 7,31εξ=Ματθ 11,16εξ, Λουκ 11,31εξ=Ματθ 12,41εξ. Λουκ 9,58 = Ματθ 8,20)

Το ιδιάζον στοιχείο, σε σχέση με τις τρεις προηγούμενες περιπτώσεις, είναι ότι στην Πηγή των Λογίων δεν υπάρχει καμιά απολύτως άμεση αναφορά στο σταυρικό θάνατο του Ιησού. Η σαφής όμως αντιπαραβολή του τραγικού τέλους του Ιησού με εκείνο των προφητών της Π.Δ. αποδεικνύεται τόσο από φιλολογική άποψη, όσο και από την έντονη καταδίκη της «γενεᾶς ταύτης», που όμως αντιπαρατίθεται με την επίγεια δράση του υιού του ανθρώπου.

Το Sitz im Leben της προφητικής ερμηνείας του σταυρικού θανάτου του Ιησού πρέπει να αναζητηθεί στην έντονη αντιπαράθεση της πρωτο-χριστιανικής κοινότητας με την ιουδαϊκή συναγωγή και στην προσπάθειά της να δείξει με πιστευτό τρόπο ότι ο ατιμωτικός θάνατος του Κυρίου ήταν κάτι το συνηθισμένο στη ιστορία του λαού του Θεού· ήταν η συνέχεια του τραγικού τέλους όλων των απεσταλμένων του Θεού με τελευταίο και πιο σημαντικό το σταυρικό θάνατο του ίδιου του υιού του.

Το τραγικό τέλος των προφητών του Ισραήλ ως θεολογικό πρόβλημα στην ιουδαϊκή γραμματεία εξετάστηκε για πρώτη φορά με αποκαλυπτικό τρόπο από τον Εβραίο ερευνητή Η. J. Schoeps.[ΜΑΣ ΦΩΤΙΣΕ.ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ ΠΟΥ ΜΑΣ ΔΙΔΑΣΚΕΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ ΑΚΑΤΑΝΟΗΤΟΙ ΧΩΡΙΣ ΤΟ ΑΓΙΟ ΠΝΕΥΜΑ] 52 Με βάση κυρίως τις διαπιστώσεις αυτές ο Ο. Η. Steck53 ανάλυσε σε βάθος την κριτική που ασκείται από τα διάφορα στρώματα της πρωτοχριστιανικής παράδοσης, και κυρίως από την Πηγή των Λογίων, στη σύγχρονη με τον Ιησού και την Πρώτη Εκκλησία γενιά των Ἰουδαίων. Η έντονη αυτή κριτική ανάγεται στη δευτερονομιστική παράδοση της Π.Δ., όπου για πρώτη φορά γίνεται σαφέστατη νύξη στις ευθύνες του ισραηλιτικού λαού για την απεμπόληση των κατά καιρούς ευεργεσιών του Γιαχβέ.54

ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΜΙΑΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ, ΠΟΥ ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΕ ΤΕΛΙΚΩΣ, ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΟΚΤΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΥ ΝΕΥΡΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ.

Σημειώσεις

30. Η. Koester, “The Structure and Criteria of Early Christian Beliefs,” J. M. Robinson-H. Koester, Trajectories through Early Christianity, Philadelphia 1971, 205-231, σελ. 229.

31. Βλ. πιο κάτω στο τέταρτο κεφ.

32. Στον καθορισμό της χρονολόγησης των ευαγγελικών κειμένων όλοι οι ερευνητές παίρνουν πρωταρχικά υπόψη την εξωτερική μαρτυρία της κατάστροφής της Ιερουσαλήμ, την οποία φαίνεται να προϋποθέτουν τα δύο μεταγενέστερα συνοπτικά ευαγγέλια, ενώ ο Μάρκος όχι. Αντίθεση στον κανόνα αποτελεί ο S. G. F. Brandon, “The Date of the Markan Gospel,” NTS 1 (1961) 122-41· και The Fall of Jerusalem and the Christian Church, London 19683, ο οποίος τοποθετεί μετά την καταστροφή της Ιερουσαλήμ και το κατά Μάρκον, το οποίο ερμηνεύει κάτω από το πρίσμα της εμπειρίας αυτής της καταστροφής.

33. Κατά τον Ειρηναίο (Κατά Αἱρέσεων III 1) ο Μάρκος συνέταξε το ευαγγέλιό του μετά το θάνατο των κορυφαίων αποστόλων («μετά δέ τήν τουτων ἔξοδον»). Η μαρτυρία αυτή του Ειρηναίου υπήρξε καθοριστική για την παραδοσιακή χρονολόγηση των ευαγγελίων.

34. Ι. Καραβιδόπουλου, Το πάθος του Χριστού, σελ. 15.

35. Υποστηρίχτηκε από τους I. Levi, ”Le sacrifice d'Isaac et la mort de Jésus,” REJ 64 (1912) 161-84, και Η.J. Schoeps, ”The Sacrifice of Isaak in Paul's Theology,” JBL 65 (1946) 385-92, ότι η πρωτοχριστιανική κοινότητα ερμήνευσε το θάνατο του Ιησού και με βάση το μοτίβο του δεσίματος (aqedah) της θυσίας του Αβραάμ. Όπως όμως πολύ ορθά παρατήρησε ο Ν.A. Dahl, ”The Atonement-An Adequate Reward for the Aqedah?”, E.E. Ellis-M.Wilcox (εκδ.), Neotestamentica et Semitica. Χαριστήριο στον Μ. Black, Edinburgh 1969, 15-29, οι όποιοι υπαινιγμοί απαντώνται στην Κ.Δ. (Ρωμ 8,32α· 9,7εξ· Γαλ 4,28· Ιακ 2,21· Εβρ 11,17εξ) δεν έχουν να κάνουν με τη σωτηρία (σελ. 16). Σε τελική ανάλυση το μοτίβο του δεσίματος είναι πολύ περιορισμένο μέσα στην Κ.Δ. ώστε να δικαιολογεί την ύπαρξη αποκρυσταλωμμένης πρωτοχριστιανικής ερμηνείας του θανάτου του Ιησού με βάση το Γεν 20.

36. Βλ. Ι. Καραβιδόπουλου, Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, Θεσσαλονίκη 1983, σελ. 210. Περισσότερα για τις χρονολογήσεις βλ. στη μελέτη του Χ. Βούλγαρη, Χρονολογία των γεγονότων του βίου του Αποστόλου Παύλου, Αθήνα 1982.

37. Βλ. Α´ Θεσ 4,14· 5,9εξ, όπου ο θάνατος του Ιησού ερμηνεύεται «διαλεκτικά» και «σωτηριολογικά» αντίστοιχα.

38. Τόν προ-παύλειο χαρακτήρα του χωρίου αυτού μαρτυρεί η χρησιμοποιούμενη ορολογία (ἀποκτείνειν), η οποία πουθενά αλλού στα παύλεια κείμενα δεν αναφέρεται στο θάνατο του Ιησού.

39. Είναι χαρακτηριστικό ότι τόσο το κριτικό κείμενο των Nestle-Aland NTG/UBS GNT, όσο και η χρησιμοποιούμενη στη λατρευτική ζωή της ελληνόφωνης ορθοδοξίας έκδοση του Οικουμενικού Πατριαρχείου (1904), τοποθετούν το κόμμα (,) μετά το «προφήτας», συνδέοντας τους έτσι με τον Ιησού και το «ἀποκτεινάντων», και όχι το «ἡμᾶς» και το «ἐκδιωξάντων».

40. Για την όλη συνάφεια του χωρίου βλ. G. E. Okeke, “I Thess 2,13-16: The Fate of the Unbelieving Jews,” NTS 27 (1980) 127-36, όπου και η σχετική βιβλιογραφία.

41. Βλ. A. Ehrhardt, “Christianity before the Apostles' Creed,” HTR 55 (1962) 77-119. Πρβλ. M. Dibelius, “Stilkritisches zur Apostelgeschichte,” Aufsätze zur Apostelgeschichte, Göttingen 1951, σελ. 9-28· και Γ. Γαλίτη, Εἰσαγωγή εἰς τούς λόγους τού Πέτρου, σελ. 101εξ.

42. Πρβλ. τους όρους «ἀπέκτειναν», «φονεῖς».

43. Είναι χαρακτηριστική η αντιστοιχία των λέξεων «ὑμῶν» και «ὑμεῖς».

44. Πρέπει να σημειώσουμε και κάποια διαφορά με το προηγούμενο χωρίο. Ενώ στο Α´Θεσ 2,15 ο Ιησούς και οι προφήτες τοποθετούνταν στην ίδια ευθεία, στο Πράξ 7,52 παρατηρείται μια κλιμάκωση, αφού οι προφήτες χαρακτηρίζονται ως «προκαταγγείλαντες» τη μεσσιανική υπόσταση του Κυρίου.

45. Ο Μάρκος χρησιμοποιεί τον όρο 4 φορές, ενώ οι μεταγενέστεροι συνοπτικοί Ματθαίος και Λουκάς από 2.

46. Περισσότερα για την παραβολή στο Ι. Καραβιδόπουλου, Αἱ Παραβολαί τοῦ Ἰησοῦ, Θεσσαλονίκη 1970, σελ. 106 εξ.

47. Κατά τον J. Blank, “Die Sendung des Sohnes. Zur christologi-schen Bedeutung des Gleichnisses von den bösen Winzern Mk 12,1-12,” J. Gnilka (εκδ.) Neues Testament und Kirche. Festschrift für R. Schnackenburg, Freiburg 1974, 11-41, η παραβολή αποτελεί ένδειξη ότι η Πηγή των Λογίων και το κατά Μάρκον δεν είναι τόσο ανεξάρτητες θεολογικά ενότητες (σελ. 40).

48. Περισσότερα για την Πηγή των Λογίων στη μελέτη μας Η περί της Πηγής των Λογίων θεωρία.

49. Βλ. «οἱ δέ πατέρες ὑμῶν ἀπέκτειναν αὐτούς» (Λουκ 11,47).

50. Βλ. «ἡ ἀποκτείνουσα τούς προφήτας καί λιθοβολοῦσα τούς ἀπεσταλμένους πρός αὐτήν» (Λουκ 13,34=Ματθ 23,37).

51. Βλ. «Κατά τά αὐτά γάρ ἐποίουν τοῖς προφήταις oἱ πατέρες αὐτῶν» (Λουκ 6,23).

52. Η. J. Schoeps, “Die jüdischen Prophetenmorde,” Aus frühchristlicher Zeit, Tübingen 1950, σελ. 126εξ.

53. O. H. Steck, Israel und das gewaltsame Geschick der Propheten. Untersuchungen zur Überlieferung des deuteronοmistischen Geschichtsbildes im Alten Testament, Spätjudentum und Urchristentum, Neukirchen 1967.

54. H παράδοση αυτή συνεχίζεται και σε μεταγενέστερα κείμενα της Π.Δ. (βλ. Νεεμ 9,26εξ· Έσδ 9,6εξ· Δαν 9,4εξ· Βαρ 1,15-3,8) και της μεσοδιαθηκικής γραμματείας (Ιωβηλ. 1,12).