Συνέχεια από: Τετάρτη 7 Δεκεμβρίου 2022
Το ανθρώπινο πρόσωπο ώς εικόνα της Αγίας Τριάδος.
εκδόσεις ΠΑΡΡΗΣΙΑ, 2013
"Η πνευματική Διαθήκη του Κάλλιστου Ware".
Το ανθρώπινο πρόσωπο ως κοινωνία
AΦΟΥ ΜΙΛΗΣΑΜΕ έως εδώ για τον αιώνιο κύκλο της αγάπης εντός της Τριάδος, ας ρίξουμε τώρα μια ματιά στον κύκλο ο οποίος διευρύνεται έτσι, ώστε να αγκαλιάζει τη δημιουργία. Τι μου λέει η πίστη στην Τριάδα για τον εαυτό μου; Τι υπονοεί για τη θεολογία του ανθρώπινου προσώπου, ιδιαιτέρως η «κοινωνική» προσέγγιση της Τριάδος; Αφού προσπαθήσαμε να ερμηνεύσουμε τον Θεό ως αμοιβαία αγάπη, ας προσπαθήσουμε να κάνουμε το ίδιο και για τον άνθρωπο.«Ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ᾿ εἰκόνα ἡμετέραν καί καθ᾽ ὁμοίωσιν» (Γέν. 1:26). Γιατί ο Θεός μιλά εδώ στον πληθυντικό: «ποιήσωμεν, ἡμετέραν»; Οι Χριστιανοί στοχαστές από το δεύτερο αιώνα και μετά πολύ γρήγορα διέκριναν ότι η φράση αυτή αναφέρεται στην Αγία Τριάδα. Ο Βαρνάβας στην Επιστολή του θεωρεί ότι τα λόγια αυτά απευθύνονται από τον Πατέρα προς τον Υιό· την ίδια εξήγηση δίνει και ο Ιουστίνος, ενώ ο Θεόφιλος και ο Ειρηναίος παρουσιάζουν τον Πατέρα να μιλά και προς τον Υιό και προς το Πνεύμα. Έτσι, τα τρία Πρόσωπα της Τριάδος δείχνουν να «διαβουλεύονται» πριν δημιουργήσουν τον άνθρωπο. Η δημιουργία του ανθρώπου είναι μια «συνοδική» πράξη, από κοινού έργο των τριών Προσώπων της θείας Τριάδος, ενώ η εικόνα του Θεού μέσα μας είναι έτσι σαφώς η εικόνα της Τριάδος. Τα λόγια που ακολουθούν αμέσως μετά στο πρώτο κεφάλαιο της Γενέσεως επεκτείνουν και εμβαθύνουν στο Τριαδικό νόημα της εικόνας: «Καί ἐποίησεν ὁ Θεός τόν άνθρωπον, κατ᾿ εἰκόνα Θεοῦ ἐποίησεν αὐτόν, ἄρσεν καί θῆλυ ἐποίησεν αὐτούς» (1:27).[ΤΟ ΑΡΣΕΝ ΚΑΙ ΘΗΛΥ ΔΕΝ ΑΝΗΚΕΙ ΣΤΟ ΚΑΤ΄ΕΙΚΟΝΑ ΚΑΙ ΟΜΟΙΩΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΑΛΛΑ ΣΤΗΝ ΠΤΩΣΗ] Η θεία, Τριαδική εικόνα δε δίδεται μόνο στον άνδρα ή μόνο στη γυναίκα, αλλά και στους δύο μαζί· ολοκληρώνεται στη μεταξύ τους κοινωνία.[ Η ΘΕΙΑ ΕΙΚΟΝΑ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΑΥΤΕΞΟΥΣΙΟ. ΚΑΙ ΤΟ ΑΥΤΕΞΟΥΣΙΟ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΣΧΕΣΙΑΚΟ] Η εικόνα του Θεού ως «Όντος κοινωνικού» συνδιαλέγεται με την ανθρωπότητα διατηρώντας απαραμείωτο τον κοινωνικό της χαρακτήρα. Είναι εικόνα «σχεσιακή», η οποία αντανακλάται στη σχέση μεταξύ άνδρα και γυναίκας, στον πρωταρχικό αυτό κοινωνικό δεσμό που αποτελεί το θεμέλιο όλων των άλλων μορφών κοινωνικής ζωής. Μόνο μέσα σε μια διαπροσωπική κοινωνία μπορεί να επιτευχθεί σωστά η ομοίωση προς την Τριάδα.[ΓΙΑΤΙ Η ΕΝΑΝΘΡΩΠΗΣΗ;]
Αν έτσι –κατ' εικόνα του Τριαδικού Θεού– είναι πλασμένοι οι άνθρωποι, τότε όλα όσα είπαμε προηγουμένως για τον Θεό ως Τριάδα επιβεβαιώνονται και για το ανθρώπινο πρόσωπο. Πρέπει να δούμε την Τριάδα, κατά τον Raimundo Panikkar, ως «το υπέρτατο παράδειγμα προσωπικών σχέσεων».[ΕΝΑ ΣΧΕΣΙΑΚΟ ΤΡΙΓΩΝΟ ΑΣ ΠΟΥΜΕ] «Το δόγμα της Τριάδος», επιμένει, «δεν είναι μια απλή θεωρία για το βάθος του Θεoύ αλλά και μια ένδειξη για το ύψος του Ανθρώπου». Ξεκινώντας από το λόγο του Ευαγγελιστού «Ο Θεός αγάπη εστί», ο William Blake πολύ σωστά προσθέτει: «Ο Άνθρωπος αγάπη εστί»(“Jerusalem”, παράγραφος 96, 1.26). Ο Θεός δεν είναι αυτο-αγάπη, αλλά αμοιβαία και μοιραζόμενη αγάπη, άρα το ίδιο αληθεύει και για το ανθρώπινο πρόσωπο. Ο Θεός, είπαμε πιο πάνω, είναι δόσιμο, αυτοπροσφορά, αλληλεγγύη· το ίδιο και ο άνθρωπος, η εικόνα του Θεού.[ Ο ΜΠΛΕΙΚ ΕΖΗΣΕ ΤΟ ΣΧΕΣΙΑΚΟ ΤΡΙΓΩΝΟ ΤΟΥ ΠΥΘΑΓΟΡΑ]
Επειδή ο Θεός είναι Ον σχεσιακό, ο κατ' εικόνα Του πλασμένος άνθρωπος είναι και αυτός ον σχεσιακό. Πολύ σωστά υποδεικνύει ο John Macmurray ότι, ως πρόσωπα, είμαστε ό,τι είμαστε μόνο εν σχέσει με άλλα πρόσωπα:[ΦΟΒΕΡΟ. ΚΑΙ ΟΤΑΝ ΔΕΝ ΕΙΜΑΣΤΕ ΜΕ ΑΛΛΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΕΙΜΑΣΤΕ ΑΠΡΟΣΩΠΑ;]
«Ο Εαυτός υπάρχει μόνο σε δυναμική σχέση με τον Άλλον... ο Εαυτός συγκροτείται δια της σχέσης του με τον Άλλον, υπάρχει δια των σχέσεών του». (John Macmurray, Persons in Relation, London, 1961, σελ. 17, όπως παρατίθεται στο Gunton, The One, the Three and the Many, σελ. 6). Αλλά, όπως ο Gunton παρατηρεί, ο Macmurray δε συνδέει το σχεσιακό χαρακτήρα του ανθρώπινου προσώπου με το δόγμα της Αγίας Τριάδος.
Δεν υπάρχει αληθινό πρόσωπο παρά μόνον όταν υπάρχουν τουλάχιστον δύο πρόσωπα που να επικοινωνούν μεταξύ τους· άνθρωπος σημαίνει διάλογος.
«Δεδομένου ότι η αμοιβαιότητα αποτελεί συστατικό στοιχείο του προσώπου, συνεπάγεται ότι “εγώ” έχω ανάγκη από “σένα” για να είμαι ο Εαυτός μου»!(Macmurray, Persons in Relation, σελ. 69).
Η ανθρώπινη ταυτότητά μας ή είναι κοινωνική ή δεν είναι τίποτε. Ο αυθεντικός άνθρωπος δεν είναι εγωκεντρικός, αλλά έχει ως κέντρο του τους αδελφούς του. Τότε μόνον είμαι αληθινά άνθρωπος, αληθινό πρόσωπο, αν σχετίζομαι με τους άλλους καθ᾽ ομοίωσιν της Αγίας Τριάδος, αν εκφράζω τον εαυτό μου, όπως ο Θεός, σε μια σχέση μεταξύ του «Εγώ και του Εσύ». Δε θα είμαι πρόσωπο, αν δεν αντικρίζω τους άλλους, αν δεν κοιτάζω προς αυτούς και δεν τους επιτρέπω να κοιτάζουν προς εμένα. Συνειδητοποιώ τον εαυτό μου ως πρόσωπο –πρόσωπο και όχι απλώς άτομο– μόνον εφ' όσον χαιρετίζω τους άλλους ως πρόσωπα.[ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΕΙΑ ΠΩΣ ΜΠΛΕΚΟΝΤΑΙ;] Κατά το λόγο του Μεγάλου Βασιλείου,
«Τίς οὐκ οἶδε ὅτι ἥμερον καί κοινωνικόν ζῶον ὁ ἄνθρωπος καί οὐχί μοναστικόν, οὐδέ ἄγριον; Οὐδέν γάρ οὕτως ἴδιον τῆς φύσεως ἡμῶν ὡς τό κοινωνεῖν ἀλλήλοις καί χρήζειν ἀλλήλων καί ἀγαπᾶν τό ὁμόφυλον»(Όροι κατά πλάτος, iii I).
Και όλα αυτά, επειδή ο Θεός είναι Τριάς. Πλασμένος κατ' εικόνα της Τριάδος, ο άνθρωπος έχει αδελφούς και αδελφές, είναι αυτός που στην Κυριακή Προσευχή λέει όχι «δος μοί», αλλά «δος ἡμῖν», λέει «ἡμῶν» και όχι «ἐμοῦ». Στη μικρή ιστορία του Ντοστογιέφσκυ "Η γυναίκα και το κρεμμύδι", μόλις η γυναίκα είπε «είναι δικό μου το κρεμμύδι, κι όχι δικό σου», τότε αμέσως το κρεμμύδι χωρίστηκε στα δυό και εκείνη έπεσε και πάλι στη λίμνη της φωτιάς. Αρνούμενη να μοιραστεί, μη καταφέρνοντας να πεί «είναι το κρεμμύδι μας», αρνήθηκε στο πρόσωπό της την ομοίωση με την Τριάδα. Είμαι άνθρωπος σημαίνει μοιράζομαι. Επειδή πιστεύουμε ότι ο Θεός δεν είναι απλώς Ένας, αλλά και Τρισυπόστατος, είμαστε, κατά τον στάρετς Ζωσιμά, «υπεύθυνοι για όλους και για όλα». Κι όχι μόνο στην Ευχαριστία, αλλά καθ' όλη τη διάρκεια της Λειτουργίας της ανθρώπινης ζωής, προσφέρουμε «κατά πάντα και διά πάντα». «Μη φύλαξ του αδελφού μου ειμί εγώ;» Η απάντηση στην ερώτηση του Κάιν βρίσκεται στο Τριαδικό δόγμα.
Θεωρώντας την ανθρώπινη φύση υπό το φως της Τριάδος, μπορούμε τώρα να κάνουμε τη διάκριση ανάμεσα στο άτομο και στο πρόσωπο (Βλ. Βλαδίμηρου Λόσκυ, Μυστική Θεολογία). Παρ' όλο που οι δυο αυτοί όροι συχνά χρησιμοποιούνται αδιαφοροποίητοι, ως συνώνυμοι, στην πραγματικότητα υπάρχει μια ζωτική διαφορά μεταξύ τους. Το άτομο είναι απομονωμένο, χωριστό από τα άλλα ανθρώπινα πλάσματα, είναι ο άνθρωπος-ανταγωνιστής. Το πρόσωπο σχετίζεται και κοινωνεί, είναι ο συν-άνθρωπος. Αποκομμένος από τους άλλους, στραμμένος στον εαυτό του, χωρίς σχέσεις, ο καθένας μας γίνεται άτομο –μια μονάδα που μετριέται στην απογραφή του πληθυσμού– όχι όμως αυθεντικό πρόσωπο. Οι σχέσεις μας είναι αυτές που μας κάνουν πρόσωπα· γιατί ένα πρόσωπο μπορεί να υπάρξει μόνο εκεί όπου πληρούται η δυνατότητα ύπαρξης κάθε άλλου προσώπου, δηλαδή εντός ενός κόσμου που μοιράζεται. Η οντολογική πρόταση που δίνει προτεραιότητα στην έννοια του προσώπου, γνωστή με το φιλοσοφικό όρο Προσωποκρατία, βρίσκεται έτσι στον αντίποδα του ατομικισμού. Σηματοδοτεί ακριβώς την καθ' ομοίωση της Τριάδος κοινωνία, στοιχείο που διαφοροποιεί το πρόσωπο από το άτομο. Κατ' εικόνα της Τριάδος δεν είναι πλασμένο το άτομο, αλλά το πρόσωπο.
«Ώστε να είναι όλοι ένα», λέει ο Ιησούς στην αρχιερατική προσευχή προς τον Πατέρα Του, «όπως (καθώς) Εσύ, Πατέρα, είσαι ενωμένος μ' εμένα κι εγώ μ᾽ Εσένα. Για να είναι ένα μεταξύ τους, όπως εμείς είμαστε ένα. Εγώ ενωμένος μαζί τους κι Εσύ ενωμένος μαζί μου, ώστε να αποτελούν μια τέλεια ενότητα» (Ιω. 17:21-23). «Καθώς», λέει ο Χριστός. Μας φέρνει στο νου το Πλατωνικό «όπως επάνω έτσι και κάτω», ή τη φράση από την Κυριακή Προσευχή «ως εν ουρανώ και επί της γης». Εμείς οι άνθρωποι, εικόνες της Τριάδος, καλούμαστε να υλοποιούμε επί γης την κίνηση της Θείας περιχώρησης, αναπαράγοντας εδώ κάτω την αμοιβαία αγάπη που συνδέει ατελεύτητα στον ουρανό τον Πατέρα με τον Υιό και το Πνεύμα, Αυτό το Τριαδικό «καθώς» είναι ζωτικής σημασίας για τη σωτηρία μας. Κατά τους λόγους του σύγχρονου Αγιορείτου Ηγουμένου της Μονής Σταυρονικήτα, πατρός Βασιλείου:
«Η τριαδική αγάπη διαστέλλει το χώρο σε παράδεισο: παράδεισο ελευθερίας, απαλλαγμένο από μέριμνα, φόβο και μίσος. Καταργείται η αδιαφάνεια. Τα πάντα λάμπουν ως κρύσταλλον. Καταργείται το αδιαχώρητο. Οι πάντες χωρούν άνετα: “Γέγονε ως επέταξας και ιδού τόπος εστί” (Λουκ. 14,22). Κάθε μια νέα παρουσία δεν είναι στρίμωγμα –κέντημα καχυποψίας– αλλά εύρυνση, παροχή νέου χώρου και χαράς. “Χαρά ότι εγεννήθη άνθρωπος εις τον κόσμον” (Ιω.16,21). Γιατί δεν έχομε συνωστισμό όχλου, αλλά περιχώρηση αγαπωμένων προσώπων. Οι πάντες βρίσκονται μέσα στους πάντες».[ΟΠΩΣ ΣΤΑ ΓΟΜΟΡΡΑ;]
Το Τριαδικό «καθώς» βρίσκει την εφαρμογή του σε κάθε επίπεδο της ανθρώπινης κοινωνίας. «Κοινωνικό μας πρόγραμμα είναι το δόγμα της Αγίας Τριάδος», έλεγε ο Ρώσος στοχαστής του 19ου αιώνα Nikolai Fedorov. (Παρατίθεται στο Olivier Clement, L' Eglise Orthodoxe, Paris 1961).
Κάθε κοινωνική ομάδα – οικογένεια, ενορία, Μητρόπολη, εκκλησιαστικό συμβούλιο, σχολείο, γραφείο, εργοστάσιο, έθνος – καλείται να μεταμορφωθεί διά της Χάριτος σε ζωντανή εικόνα της θείας περιχωρήσεως. Πρέπει να αντανακλά αυτό που ονομάσαμε «εν ποικιλία ενότητα» του Θεού, να συμφιλιώνει και να εναρμονίζει τη διαφορετικότητα με την ενότητα, την ελευθερία με την αμοιβαία αλληλεγγύη, κατά το πρότυπο της Τριάδος. Η πίστη μας στον Τριαδικό Θεό μας δεσμεύει να εναντιωνόμαστε σε κάθε μορφή εκμετάλλευσης, αδικίας και διάκρισης. Στον αγώνα μας για τα ανθρώπινα δικαιώματα, ενεργούμε εις το όνομα της Τριάδος.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου