ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
Συνέχεια από Παρασκευή, 9 Ιουνίου 2023
Jacob Burckhardt
ΤΟΜΟΣ 3ος
ΜΕΡΟΣ ΕΒΔΟΜΟ: ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΗ
IV. Η ΠΟΙΗΣΗ ΕΚΤΟΣ ΤΟΥ ΑΠΛΟΥ ΕΞΑΜΕΤΡΟΥ
3. Ε Π Ι Γ Ρ Α Μ Μ Α (2)
Εκτός από τις τοποθετημένες στα μνήματα ταφικές επιγραφές, υπήρξαν και αρκετές επινοημένες παραλλαγές τους. Κατά τον ίδιο τρόπο οι προσφορές στους ναούς καλύπτονταν από εγκωμιαστικές επιγραφές, ενίοτε αρκετά αιχμηρές, πάνω σε έργα τέχνης, όπως για παράδειγμα στη δαμαλίδα του Μύρωνα, στην Αφροδίτη της Κνίδου κ.τ.λ., με αποτέλεσμα να μας παραδοθούν επιγράμματα σχετικά με κάποιο άγαλμα χωρίς να έχουν τοποθετηθεί πάνω σ’ αυτό. Αυτό το είδος επιγραφής όμως εξέλειπε αναγκαστικά σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα· επανήλθε αργότερα από τους Βυζαντινούς, σε μια κάπως ανούσια μορφή.
Αντιθέτως το καθαυτό επίγραμμα παρέμεινε ανεξάντλητο εκ του γεγονότος ότι βασίστηκε στην ελεγεία και προσέλαβε αργότερα ερωτικό, βακχικό και σατυρικό περιεχόμενο. Εδώ αναδεικνύεται η σαφής ροπή του προς την αντίθεση, την οποία ευνοούσε η μορφή του διστίχου, μια μορφή που μπορούσε να συμπεριλάβει τόσο τον πλέον τρυφερό λυρισμό, όσο και έντονους αστεϊσμούς και λοιδορίες· χάρη στη σύζευξη των αντιθέτων μπορούσε να σκιαγραφήσει καθώς και να αποδομήσει χαρακτήρες, και έτσι, μαζί με τις υπόλοιπες λειτουργίες, το επίγραμμα απέκτησε βαθμιαία και αυτήν του αρχιλόχειου ιάμβου. Την κωμική εκδοχή του επιγράμματος ευνόησε σημαντικά η καλλιέπεια και η επισημότητα της μορφής που του προσέδιδαν τα ομηρικά και ελεγειακά στοιχεία του, ενώ κατά το περιεχόμενό του μπορούσε να εκφράζει και μιαν απόλυτη αντίθεση. Από την κωμωδία κληρονόμησε τη δυνατότητα της γλωσσοπλασίας· όπως για παράδειγμα όταν η γηραιά Λαΐδα αποκαλείται: κουρουνο-Εκάβη. Και επιπλέον η συνήθεια να αναφέρεται συνεχώς στους μύθους, και επομένως σε όλες επίσης της κωμικές περιστάσεις, πρόσφερε στους επιγραμματοποιούς ένα ανεξάντλητο απόθεμα από πραγματικές απεικονίσεις του βίου, και όχι μόνο αφηρημένες αναπαραστάσεις, οι οποίες και ήταν σε όλους οικείες, κάτι που καμιά άλλη ποίηση δεν κατόρθωσε έκτοτε. Και οι συνήθεις αστεϊσμοί και λοιδορίες κατέληγαν ενίοτε στην υπερβολή, μέχρις εσχάτων. Ένα επίγραμμα για παράδειγμα αναφέρεται στο θάνατο του ασθενούς τη στιγμή ακριβώς που ο γιατρός καταφθάνει, ή στην απαλλαγή κάποιου άλλου από τους δαίμονες, όχι χάρη στις επικλήσεις του εξορκιστή αλλά εξ αιτίας της δυσωδίας του τελευταίου. Αλλά και το λογοπαίγνιο – ενίοτε ανάρμοστο – κατέχει ιδιαίτερη θέση. Η σκωπτική διάθεση υπερβαίνει με άνεση κάθε άμυνα: « Ω Νίκυλλα! λένε, γιατί βάφεις τα μαλλιά σου, ενώ όταν τα αγόρασες ήταν μαύρα σαν την πίσσα;». Η σάτιρα απομυθοποιεί συχνά ολόκληρα επαγγέλματα, και κυρίως το ιατρικό, όταν οι κατασκευαστές ενός φέρετρου καλούνται να τοποθετήσουν επιδέσμους και στεφάνια γύρω από το σώμα· δεν εξαιρούνται ούτε οι φιλόσοφοι, στους οποίους αναγράφονται σύντομα επιφωνήματα ή αναφορές δανεισμένες από τον Πλάτωνα. Είναι αυτονόητο ότι χαρακτήρες όπως ο τσιγκούνης και ο φλύαρος δεν είχαν καθόλου καλύτερη μεταχείριση.
Εκτός από αυτού του είδους τα επιγράμματα, που δεν γνωρίζουμε σε ποιο βαθμό χρησίμευσαν ως ανώνυμο υβρεολόγιο, υπάρχει και ένα άλλο είδος, ελεγειακής επίσης προέλευσης, το εν μέρει καθαρά γνωμικό επίγραμμα, που περικλείει στοχασμούς για τη ζωή και τον κόσμο. Ένα πλήθος χαρακτηρισμοί για τον βίο, το πεπρωμένο και τα ήθη, εκφράζονται ενίοτε με αφηρημένες έννοιες, είτε με αφορμή κάποιο όνομα. Συχνά τα επιγράμματα αυτά έρχονται να επισφραγίσουν με την ακρίβεια και την καλαισθησία τους γενικές διαπιστώσεις και φιλοσοφικές σκέψεις, αποτυπώνοντας μια παροιμιακή σοφία. Ο Λουκιανός μας προσφέρει το ακόλουθο χαρακτηριστικό παράδειγμα:
«Δεν είναι ο Έρωτας αυτός που βλάπτει το γένος των θνητών, αλλά ο Έρωτας
Είναι για μερικούς ένα πρόσχημα προς την αμετροέπεια»
Και μια εκδοχή του με θρησκευτικό περιεχόμενο:
«Μπορείς να αποκρύψεις τα ανόσια έργα σου από τους ανθρώπους
Αλλά από τους θεούς δεν θα μείνουν κρυφές,
ούτε οι πλέον ενδόμυχες σκέψεις σου».
Κατά βάθος όμως όλα αυτά τα επιγράμματα, εκτός από όσα προορίζονταν για επιτάφιες στήλες και αναθήματα, ανήκουν στο αποκαλούμενο επιδεικτικό είδος. Εδώ δεν περιλαμβάνονται μόνο όσα εμφανίζονται στην Παλατινή Ανθολογία με τον τίτλο Επιδεικτικά, αλλά και πολλά ακόμη αξιόλογα επιγράμματα χωρίς προκαθορισμένο περιεχόμενο. Δεν θα πρέπει να αποκλείσουμε εκ προοιμίου αυτό το είδος με το πρόσχημα ότι ορισμένες ανούσιες και πομπώδεις δηλώσεις χαρακτηρίστηκαν επιδεικτικές, διότι το επίγραμμα ανήκει κυρίως στην ποίηση και την τέχνη του γραπτού λόγου γενικότερα, περισσότερο από ότι στην προφορική τέχνη. Εκεί πράγματι καταλαμβάνει εξ αρχής μια πολύ σημαντική θέση, από τη στιγμή που η τέχνη (παράλληλα με την συνεισφορά της στον πολιτισμό, στην πόλη, στον κοινό βίο) αρχίζει να υπηρετεί τις επιθυμίες των ιδιωτών, προσφέροντας μέσα από το επιδεικτικό είδος τα ωραιότερα εφευρήματα φαντασίας που μπορεί να συλλάβει ανθρώπινος νους, την πιο χαριτωμένη έκφραση της αντίληψης για τον κόσμο, αλλά και τις βαθύτερες σκέψεις. Μόνο λαοί που αδυνατούν να πραγματώσουν έργα αυτού του απαράμιλλου κάλους, μπορούν να τα κρίνουν με τόσο σκληρά και τόσο εσφαλμένα επιχειρήματα.
Το κατ’ εξοχήν επιδεικτικό χαρακτηριστικό του επιγράμματος είναι η καθαυτό ετυμηγορία, δηλαδή μια όμορφη και περιεκτική πρόταση, που αφορά την ηθική, τη ζωή, μια παρατήρηση, που μπορεί επίσης να έχει παραινετικό περιεχόμενο, μιαν αποστροφή που ο ποιητής απευθύνει τόσο στον ίδιον όσο και στους άλλους, όπως για παράδειγμα, όταν προλέγει σε κάποιον το ασταθές της ευδαιμονίας του. Ακολουθούν σύντομες σκιαγραφήσεις χαρακτήρων και κάθε είδους σύντομες ανεκδοτικές αναφορές, με διδακτικό περιεχόμενο, που συχνά συνιστούν πραγματικές παραβολές: ο τυφλός που δείχνει το δρόμο στον παράλυτο (Επιδεικτικά 11 κ.ε.), ο νικητής στους αγώνες που καταλήγει στα γεράματα δούλος (19), ο Διογένης που διακωμωδεί τον Κροίσο και τα πλούτη του στο Άδη. Συναντάμε επίσης περιγραφές της φύσης από τον κόσμο των φυτών και των ζώων με ένα λανθάνον ηθικό δίδαγμα και μια κεντρική ιδέα: (78) η αγριαχλαδιά αιτιολογεί το γεγονός ότι δεν είναι βρώσιμη λέγοντας: «Οτιδήποτε εμείς (τα δέντρα) φέρνουμε σε ωριμότητα, έρχεται κάποιος και το αφαιρεί, αλλά αυτό που διατηρείται άγουρο παραμένει για την μητέρα (Φύση)». Το κυπαρίσσι που ξερίζωσε ο άνεμος προλέγει ότι θα χρησιμεύσει στην κατασκευή κάποιου σκάφους (105). Η ελαία ζητά από τους βλαστούς της αμπέλου να κρύψουν τα σταφύλια τους: ως δέντρο παρθενικό δεν θέλει να γνωρίζει τίποτε σχετικό με τον οίνο (130). Η έχθρα ανάμεσα στον κριό και την άμπελο εκφράζεται με το ακόλουθο γοητευτικό επίγραμμα: «Ακόμη και αν βοσκήσεις όλο το φύλλωμά μου, μέχρι τη ρίζα, λέει το κλήμα στο κριάρι, θα εξακολουθήσω να παράγω αρκετούς καρπούς για την προσφορά που θα συνοδέψει την θυσία σου». Με ιδιαίτερη ευστροφία περιγράφονται πνευματώδη περιστατικά από τη ζωή στο ζωικό βασίλειο: ένας ποντικός προσπαθεί να καταβροχθίσει ένα ανοιχτό στρείδι, αλλά αυτό προλαβαίνει να κλείσει την πόρτα· το χελιδόνι προσφέρει ως τροφή στα μικρά του έναν γρύλλο, τον χθεσινό σύντροφό του στο τραγούδι (122)· η κλώσσα που βρέθηκε νεκρή από το ψύχος πάνω από τα κλωσσόπουλα εμπνέει στον ποιητή το ακόλουθο ηθικό δίδαγμα: Η Μήδεια και η Πρόκνη θα κοκκίνιζαν από ντροπή στον Άδη (95). Στην αναπαράσταση μιας γενικά αποδεκτής αλήθειας χρησιμεύουν και τα άψυχα πράγματα: στον Λουκιανό (13), ένα τεμάχιο γης λέει: «Κάποτε ανήκα σε έναν Αχαιμενίδη, τώρα στον Μένιππο, και σύντομα θα περάσω σε κάποιον άλλο. Εκείνος πίστεψε ότι είναι ο αφέντης μου, και τώρα τούτος εδώ το ίδιο πιστεύει· στην πραγματικότητα όμως δεν ανήκω σε κανέναν εκτός από τον κλήρο μου». Η βάρκα συγκρίνεται με το μεγάλο σκάφος και καταλήγει με μεγάλη λεπτότητα: «Καθένας αναζητά την προστασία κάποιου άλλου. Αλλά εγώ προτιμώ εκείνη των θεών (Επιδ. 107) ». Σ’ αυτές τις αναπαραστάσεις εν είδει μικρογραφίας ανήκουν επίσης οι αποστροφές προς κάποιο γένος της φύσεως. Έτσι ζητείται από το χελιδόνι (Πρόκνη) να αποκαλύψει αν το θρηνητικό άσμα του οφείλεται στην απώλεια της παρθενίας που του αφήρεσε βίαια ο Τηρέας (57 και 70)· και με ασύγκριτη επίσης λεπτότητα καλείται το πλούσιο φύλλωμα της βελανιδιάς να προσφέρει τη σκιά του ως προστασία από τον καύσωνα. Τα τοπία καλούνται επίσης να συμμετάσχουν σε επικλήσεις, όπως ένας βωμός με θέα τη θάλασσα, που ζητά από την προστάτιδά του Αφροδίτη να προσφέρει ασφαλή διάβαση στους ναυτικούς, και η θλίψη που εκφράζουν οι περιγραφές για την εγκατάλειψη της περιοχής των Μυκηνών «στους οδόντες των εριφίων» (110 κ.ε).
Αλλά τα επιδεικτικά επιγράμματα χρησιμοποιούνται επίσης και σε πολλές άλλες περιπτώσεις. Όπως παρατηρήσεις που συμπληρώνονται από μια θαυμαστή κατάληξη, όταν λέγεται ότι: «Γνώρισα και τα επτά θαύματα του κόσμου (τα οποία αναφέρονται λεπτομερώς)· όταν όμως αντίκρισα τον ναό της Αρτέμιδος (στην Έφεσο) να ανυψώνεται μέχρι τα σύννεφα, όλα τα υπόλοιπα σκοτείνιασαν». Οι απαριθμήσεις συνοδεύονται επίσης ευφυώς από φιλοφρονήσεις προς του μεγάλους θεούς. Η τοιχογραφία σε μια αίθουσα τελετών που απεικονίζει τέσσερις θεότητες να ανυψώνονται στους αιθέρες από τις ιπτάμενες Νίκες, συμβολίζει ασφαλώς τις ευλογίες που αυτές απευθύνουν στο ναό. Την ίδια μορφή έχουν και αποφθέγματα, όπως τα λόγια που εκστομίζει μια Σπαρτιάτισσα στο γυιό της, που επιστρέφει ως φυγάς από τον πόλεμο, την στιγμή που τον σκοτώνει (61), και η τελευταία συμβουλή του Αντίγονου της Γέλας προς τη θυγατέρα του, να ακολουθήσει μιαν έντιμη ζωή με συντροφιά το αδράχτι, και αν νυμφευτεί, να διατηρήσει τα ήθη των Αχαιών προγόνων της (96). Υπάρχει επίσης μεγάλος αριθμός συγκεκριμένων περιγραφών στις οποίες χρησιμοποιούνται πολύ λεπτές αντιθέσεις· μια από τις παραστατικότερες είναι αυτή του Εύηνου στην οποία η Τροία φέρεται να λέει: «Μπορεί να με αφάνισαν οι στάχτες των αιώνων, αλλά στον Όμηρο στέκομαι ολόρθη, με τις ορειχάλκινες πύλες μου». Πολλά είναι εξ άλλου αυτού του είδους τα επιγράμματα που αναφέρονται στη δόξα του Όμηρου και άλλων ποιητών. Ανάμεσα στα συνοπτικά αναθηματικά αφιερώματα συναντάμε και μια παράξενη προσωποποίηση: ένα αγαπημένο ποίημα, η Λυδία του Αντίμαχου, αναφέρεται στο επίγραμμα του Ασκληπιάδη, σε πρώτο πρόσωπο, στην τελειότητα και τη φήμη του. Αναφέρονται επίσης επιφωνήματα και μυθολογικοποιήσεις, όταν για παράδειγμα η Μνημοσύνη (60), ακούγοντας την Σαπφώ, φοβάται μήπως οι άνθρωποι αποκτήσουν και δέκατη Μούσα. Τέλος, στο επιδεικτικό είδος ανήκουν και επιγράμματα-αινίγματα, τα οποία συνήθως δεν έχουν ερωτηματική μορφή, αλλά περιγράφουν ή υποδεικνύουν πράγματα των οποίων θα πρέπει να αναζητήσει κανείς το πραγματικό όνομα, ή το νόημα.
Καταλήγοντας δεν θα πρέπει να παραλείψουμε ότι η αγάπη των Ελλήνων για την άμιλλα εκφράστηκε και μέσα από το επίγραμμα. Αυτός ήταν ο προορισμός αναρίθμητων επιγραμμάτων που έχουν ως αντικείμενο το ίδιο συγκεκριμένο θέμα.
(συνεχίζεται)
Αντιθέτως το καθαυτό επίγραμμα παρέμεινε ανεξάντλητο εκ του γεγονότος ότι βασίστηκε στην ελεγεία και προσέλαβε αργότερα ερωτικό, βακχικό και σατυρικό περιεχόμενο. Εδώ αναδεικνύεται η σαφής ροπή του προς την αντίθεση, την οποία ευνοούσε η μορφή του διστίχου, μια μορφή που μπορούσε να συμπεριλάβει τόσο τον πλέον τρυφερό λυρισμό, όσο και έντονους αστεϊσμούς και λοιδορίες· χάρη στη σύζευξη των αντιθέτων μπορούσε να σκιαγραφήσει καθώς και να αποδομήσει χαρακτήρες, και έτσι, μαζί με τις υπόλοιπες λειτουργίες, το επίγραμμα απέκτησε βαθμιαία και αυτήν του αρχιλόχειου ιάμβου. Την κωμική εκδοχή του επιγράμματος ευνόησε σημαντικά η καλλιέπεια και η επισημότητα της μορφής που του προσέδιδαν τα ομηρικά και ελεγειακά στοιχεία του, ενώ κατά το περιεχόμενό του μπορούσε να εκφράζει και μιαν απόλυτη αντίθεση. Από την κωμωδία κληρονόμησε τη δυνατότητα της γλωσσοπλασίας· όπως για παράδειγμα όταν η γηραιά Λαΐδα αποκαλείται: κουρουνο-Εκάβη. Και επιπλέον η συνήθεια να αναφέρεται συνεχώς στους μύθους, και επομένως σε όλες επίσης της κωμικές περιστάσεις, πρόσφερε στους επιγραμματοποιούς ένα ανεξάντλητο απόθεμα από πραγματικές απεικονίσεις του βίου, και όχι μόνο αφηρημένες αναπαραστάσεις, οι οποίες και ήταν σε όλους οικείες, κάτι που καμιά άλλη ποίηση δεν κατόρθωσε έκτοτε. Και οι συνήθεις αστεϊσμοί και λοιδορίες κατέληγαν ενίοτε στην υπερβολή, μέχρις εσχάτων. Ένα επίγραμμα για παράδειγμα αναφέρεται στο θάνατο του ασθενούς τη στιγμή ακριβώς που ο γιατρός καταφθάνει, ή στην απαλλαγή κάποιου άλλου από τους δαίμονες, όχι χάρη στις επικλήσεις του εξορκιστή αλλά εξ αιτίας της δυσωδίας του τελευταίου. Αλλά και το λογοπαίγνιο – ενίοτε ανάρμοστο – κατέχει ιδιαίτερη θέση. Η σκωπτική διάθεση υπερβαίνει με άνεση κάθε άμυνα: « Ω Νίκυλλα! λένε, γιατί βάφεις τα μαλλιά σου, ενώ όταν τα αγόρασες ήταν μαύρα σαν την πίσσα;». Η σάτιρα απομυθοποιεί συχνά ολόκληρα επαγγέλματα, και κυρίως το ιατρικό, όταν οι κατασκευαστές ενός φέρετρου καλούνται να τοποθετήσουν επιδέσμους και στεφάνια γύρω από το σώμα· δεν εξαιρούνται ούτε οι φιλόσοφοι, στους οποίους αναγράφονται σύντομα επιφωνήματα ή αναφορές δανεισμένες από τον Πλάτωνα. Είναι αυτονόητο ότι χαρακτήρες όπως ο τσιγκούνης και ο φλύαρος δεν είχαν καθόλου καλύτερη μεταχείριση.
Εκτός από αυτού του είδους τα επιγράμματα, που δεν γνωρίζουμε σε ποιο βαθμό χρησίμευσαν ως ανώνυμο υβρεολόγιο, υπάρχει και ένα άλλο είδος, ελεγειακής επίσης προέλευσης, το εν μέρει καθαρά γνωμικό επίγραμμα, που περικλείει στοχασμούς για τη ζωή και τον κόσμο. Ένα πλήθος χαρακτηρισμοί για τον βίο, το πεπρωμένο και τα ήθη, εκφράζονται ενίοτε με αφηρημένες έννοιες, είτε με αφορμή κάποιο όνομα. Συχνά τα επιγράμματα αυτά έρχονται να επισφραγίσουν με την ακρίβεια και την καλαισθησία τους γενικές διαπιστώσεις και φιλοσοφικές σκέψεις, αποτυπώνοντας μια παροιμιακή σοφία. Ο Λουκιανός μας προσφέρει το ακόλουθο χαρακτηριστικό παράδειγμα:
«Δεν είναι ο Έρωτας αυτός που βλάπτει το γένος των θνητών, αλλά ο Έρωτας
Είναι για μερικούς ένα πρόσχημα προς την αμετροέπεια»
Και μια εκδοχή του με θρησκευτικό περιεχόμενο:
«Μπορείς να αποκρύψεις τα ανόσια έργα σου από τους ανθρώπους
Αλλά από τους θεούς δεν θα μείνουν κρυφές,
ούτε οι πλέον ενδόμυχες σκέψεις σου».
Κατά βάθος όμως όλα αυτά τα επιγράμματα, εκτός από όσα προορίζονταν για επιτάφιες στήλες και αναθήματα, ανήκουν στο αποκαλούμενο επιδεικτικό είδος. Εδώ δεν περιλαμβάνονται μόνο όσα εμφανίζονται στην Παλατινή Ανθολογία με τον τίτλο Επιδεικτικά, αλλά και πολλά ακόμη αξιόλογα επιγράμματα χωρίς προκαθορισμένο περιεχόμενο. Δεν θα πρέπει να αποκλείσουμε εκ προοιμίου αυτό το είδος με το πρόσχημα ότι ορισμένες ανούσιες και πομπώδεις δηλώσεις χαρακτηρίστηκαν επιδεικτικές, διότι το επίγραμμα ανήκει κυρίως στην ποίηση και την τέχνη του γραπτού λόγου γενικότερα, περισσότερο από ότι στην προφορική τέχνη. Εκεί πράγματι καταλαμβάνει εξ αρχής μια πολύ σημαντική θέση, από τη στιγμή που η τέχνη (παράλληλα με την συνεισφορά της στον πολιτισμό, στην πόλη, στον κοινό βίο) αρχίζει να υπηρετεί τις επιθυμίες των ιδιωτών, προσφέροντας μέσα από το επιδεικτικό είδος τα ωραιότερα εφευρήματα φαντασίας που μπορεί να συλλάβει ανθρώπινος νους, την πιο χαριτωμένη έκφραση της αντίληψης για τον κόσμο, αλλά και τις βαθύτερες σκέψεις. Μόνο λαοί που αδυνατούν να πραγματώσουν έργα αυτού του απαράμιλλου κάλους, μπορούν να τα κρίνουν με τόσο σκληρά και τόσο εσφαλμένα επιχειρήματα.
Το κατ’ εξοχήν επιδεικτικό χαρακτηριστικό του επιγράμματος είναι η καθαυτό ετυμηγορία, δηλαδή μια όμορφη και περιεκτική πρόταση, που αφορά την ηθική, τη ζωή, μια παρατήρηση, που μπορεί επίσης να έχει παραινετικό περιεχόμενο, μιαν αποστροφή που ο ποιητής απευθύνει τόσο στον ίδιον όσο και στους άλλους, όπως για παράδειγμα, όταν προλέγει σε κάποιον το ασταθές της ευδαιμονίας του. Ακολουθούν σύντομες σκιαγραφήσεις χαρακτήρων και κάθε είδους σύντομες ανεκδοτικές αναφορές, με διδακτικό περιεχόμενο, που συχνά συνιστούν πραγματικές παραβολές: ο τυφλός που δείχνει το δρόμο στον παράλυτο (Επιδεικτικά 11 κ.ε.), ο νικητής στους αγώνες που καταλήγει στα γεράματα δούλος (19), ο Διογένης που διακωμωδεί τον Κροίσο και τα πλούτη του στο Άδη. Συναντάμε επίσης περιγραφές της φύσης από τον κόσμο των φυτών και των ζώων με ένα λανθάνον ηθικό δίδαγμα και μια κεντρική ιδέα: (78) η αγριαχλαδιά αιτιολογεί το γεγονός ότι δεν είναι βρώσιμη λέγοντας: «Οτιδήποτε εμείς (τα δέντρα) φέρνουμε σε ωριμότητα, έρχεται κάποιος και το αφαιρεί, αλλά αυτό που διατηρείται άγουρο παραμένει για την μητέρα (Φύση)». Το κυπαρίσσι που ξερίζωσε ο άνεμος προλέγει ότι θα χρησιμεύσει στην κατασκευή κάποιου σκάφους (105). Η ελαία ζητά από τους βλαστούς της αμπέλου να κρύψουν τα σταφύλια τους: ως δέντρο παρθενικό δεν θέλει να γνωρίζει τίποτε σχετικό με τον οίνο (130). Η έχθρα ανάμεσα στον κριό και την άμπελο εκφράζεται με το ακόλουθο γοητευτικό επίγραμμα: «Ακόμη και αν βοσκήσεις όλο το φύλλωμά μου, μέχρι τη ρίζα, λέει το κλήμα στο κριάρι, θα εξακολουθήσω να παράγω αρκετούς καρπούς για την προσφορά που θα συνοδέψει την θυσία σου». Με ιδιαίτερη ευστροφία περιγράφονται πνευματώδη περιστατικά από τη ζωή στο ζωικό βασίλειο: ένας ποντικός προσπαθεί να καταβροχθίσει ένα ανοιχτό στρείδι, αλλά αυτό προλαβαίνει να κλείσει την πόρτα· το χελιδόνι προσφέρει ως τροφή στα μικρά του έναν γρύλλο, τον χθεσινό σύντροφό του στο τραγούδι (122)· η κλώσσα που βρέθηκε νεκρή από το ψύχος πάνω από τα κλωσσόπουλα εμπνέει στον ποιητή το ακόλουθο ηθικό δίδαγμα: Η Μήδεια και η Πρόκνη θα κοκκίνιζαν από ντροπή στον Άδη (95). Στην αναπαράσταση μιας γενικά αποδεκτής αλήθειας χρησιμεύουν και τα άψυχα πράγματα: στον Λουκιανό (13), ένα τεμάχιο γης λέει: «Κάποτε ανήκα σε έναν Αχαιμενίδη, τώρα στον Μένιππο, και σύντομα θα περάσω σε κάποιον άλλο. Εκείνος πίστεψε ότι είναι ο αφέντης μου, και τώρα τούτος εδώ το ίδιο πιστεύει· στην πραγματικότητα όμως δεν ανήκω σε κανέναν εκτός από τον κλήρο μου». Η βάρκα συγκρίνεται με το μεγάλο σκάφος και καταλήγει με μεγάλη λεπτότητα: «Καθένας αναζητά την προστασία κάποιου άλλου. Αλλά εγώ προτιμώ εκείνη των θεών (Επιδ. 107) ». Σ’ αυτές τις αναπαραστάσεις εν είδει μικρογραφίας ανήκουν επίσης οι αποστροφές προς κάποιο γένος της φύσεως. Έτσι ζητείται από το χελιδόνι (Πρόκνη) να αποκαλύψει αν το θρηνητικό άσμα του οφείλεται στην απώλεια της παρθενίας που του αφήρεσε βίαια ο Τηρέας (57 και 70)· και με ασύγκριτη επίσης λεπτότητα καλείται το πλούσιο φύλλωμα της βελανιδιάς να προσφέρει τη σκιά του ως προστασία από τον καύσωνα. Τα τοπία καλούνται επίσης να συμμετάσχουν σε επικλήσεις, όπως ένας βωμός με θέα τη θάλασσα, που ζητά από την προστάτιδά του Αφροδίτη να προσφέρει ασφαλή διάβαση στους ναυτικούς, και η θλίψη που εκφράζουν οι περιγραφές για την εγκατάλειψη της περιοχής των Μυκηνών «στους οδόντες των εριφίων» (110 κ.ε).
Αλλά τα επιδεικτικά επιγράμματα χρησιμοποιούνται επίσης και σε πολλές άλλες περιπτώσεις. Όπως παρατηρήσεις που συμπληρώνονται από μια θαυμαστή κατάληξη, όταν λέγεται ότι: «Γνώρισα και τα επτά θαύματα του κόσμου (τα οποία αναφέρονται λεπτομερώς)· όταν όμως αντίκρισα τον ναό της Αρτέμιδος (στην Έφεσο) να ανυψώνεται μέχρι τα σύννεφα, όλα τα υπόλοιπα σκοτείνιασαν». Οι απαριθμήσεις συνοδεύονται επίσης ευφυώς από φιλοφρονήσεις προς του μεγάλους θεούς. Η τοιχογραφία σε μια αίθουσα τελετών που απεικονίζει τέσσερις θεότητες να ανυψώνονται στους αιθέρες από τις ιπτάμενες Νίκες, συμβολίζει ασφαλώς τις ευλογίες που αυτές απευθύνουν στο ναό. Την ίδια μορφή έχουν και αποφθέγματα, όπως τα λόγια που εκστομίζει μια Σπαρτιάτισσα στο γυιό της, που επιστρέφει ως φυγάς από τον πόλεμο, την στιγμή που τον σκοτώνει (61), και η τελευταία συμβουλή του Αντίγονου της Γέλας προς τη θυγατέρα του, να ακολουθήσει μιαν έντιμη ζωή με συντροφιά το αδράχτι, και αν νυμφευτεί, να διατηρήσει τα ήθη των Αχαιών προγόνων της (96). Υπάρχει επίσης μεγάλος αριθμός συγκεκριμένων περιγραφών στις οποίες χρησιμοποιούνται πολύ λεπτές αντιθέσεις· μια από τις παραστατικότερες είναι αυτή του Εύηνου στην οποία η Τροία φέρεται να λέει: «Μπορεί να με αφάνισαν οι στάχτες των αιώνων, αλλά στον Όμηρο στέκομαι ολόρθη, με τις ορειχάλκινες πύλες μου». Πολλά είναι εξ άλλου αυτού του είδους τα επιγράμματα που αναφέρονται στη δόξα του Όμηρου και άλλων ποιητών. Ανάμεσα στα συνοπτικά αναθηματικά αφιερώματα συναντάμε και μια παράξενη προσωποποίηση: ένα αγαπημένο ποίημα, η Λυδία του Αντίμαχου, αναφέρεται στο επίγραμμα του Ασκληπιάδη, σε πρώτο πρόσωπο, στην τελειότητα και τη φήμη του. Αναφέρονται επίσης επιφωνήματα και μυθολογικοποιήσεις, όταν για παράδειγμα η Μνημοσύνη (60), ακούγοντας την Σαπφώ, φοβάται μήπως οι άνθρωποι αποκτήσουν και δέκατη Μούσα. Τέλος, στο επιδεικτικό είδος ανήκουν και επιγράμματα-αινίγματα, τα οποία συνήθως δεν έχουν ερωτηματική μορφή, αλλά περιγράφουν ή υποδεικνύουν πράγματα των οποίων θα πρέπει να αναζητήσει κανείς το πραγματικό όνομα, ή το νόημα.
Καταλήγοντας δεν θα πρέπει να παραλείψουμε ότι η αγάπη των Ελλήνων για την άμιλλα εκφράστηκε και μέσα από το επίγραμμα. Αυτός ήταν ο προορισμός αναρίθμητων επιγραμμάτων που έχουν ως αντικείμενο το ίδιο συγκεκριμένο θέμα.
(συνεχίζεται)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου