KATA ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ (ΤΟ ΑΝΤΙΦΩΝΟ ΤΟΥ ΣΟΡΟΣ)
Eric Voegelin
Τάξη και Ιστορία
Τόμος ΙΙΙ
Πλάτων και Αριστοτέλης
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ - Οι “νόμοι”
3. Τα κυρίαρχα σύμβολα (συνέχεια)
Η ανάπτυξη του λόγου είναι στενά συνδεδεμένη με τη μορφή ολόκληρου του ποιήματος· το ηλιοστάσιο δίνει έμφαση στην περιστροφή του ήλιου, ενώ η συζήτηση που γίνεται μεταξύ των τριών οδοιπόρων υπενθυμίζει όλη την έκταση της ελληνικής ιστορίας. Η χρονική έκταση συρρικνώνεται σε ένα σύμβολο της διαχρονικότητας, και αυτό δεν είναι ένα απλό καλλιτεχνικό τέχνασμα, μια απλή καλλιτεχνική σκοπιμότητα, αλλά η νέα τεχνική του πλατωνικού συμβολισμού. Μια κίνηση της ψυχής που προηγουμένως είχε εκφραστεί στους μύθους των κοσμικών περιόδων και του "χρόνου της ιστορίας", έφτασε τώρα στην κατάσταση της ακινησίας της στην τέχνη ενός διαχρονικού ποιήματος. Η χρονική αναστολή στο αιώνιο παρόν του έργου τέχνης έχει γίνει συνειδητή αρχή στο τελευταίο δημιούργημα του Πλάτωνα. Αυτή η διαδικασία της αναστολής διακρίνεται απόλυτα στο μεγάλο σύμβολο του θεού που παίζει με τους ανθρώπους σαν να ήταν μαριονέτες, γιατί σε αυτό το σύμβολο τελειώνει ο μύθος του Ησιόδου της Εποχής των Μετάλλων, ο μύθος που βρίσκεται στην αρχή του ελληνικού συλλογισμού για την κυκλικότητα της πολιτικής και της ιστορίας.Στην φόρμα του Ησίοδου, η μία εποχή διαδέχεται την άλλη μέχρι την παρούσα και τελευταία εποχή του κόσμου, που είναι η εποχή του σιδήρου, όλα διαποτισμένα με την προσδοκία ενός επικείμενου καταστροφικού τέλους και μιας νέας αρχής. Στο έργο του Πλάτωνα, μέσα από μια σειρά αποσπασμάτων από τη Πολιτεία έως τους Νόμους, ο μύθος αυτός υφίσταται μια συρρίκνωση, μια συστολή της χρονικής του διάστασης. Στη Πολιτεία, ο μύθος συμβολίζει την ταυτόχρονη κοινωνική διαστρωμάτωση στην καλή πόλη. Αυτό που εγγυάται την τακτοποιημένη ενότητα μεταξύ των τριών τάξεων είναι ο μύθος στον οποίο ένας θεός είχε αναμείξει χρυσό στις ψυχές των αρχόντων, ασήμι σε εκείνες των πολεμιστών, χαλκό και σίδηρο στις ψυχές των κατώτερων τάξεων. Η αρχή της συρρίκνωσης λειτουργεί ήδη εδώ. Η περασμένη χρυσή εποχή γίνεται παρούσα στη σημερινή πόλη μέσω της επίκλησης του φιλοσόφου-βασιλιά· και η κατωτερότητα του στοιχείου της μικρότερης αξίας χαλιναγωγείται με την υποταγή του στην ηγεσία του πολυτιμότερου. Αλλά στη λογική του μύθου της ψυχής, η συρρίκνωση δεν είναι ακόμη τέλεια. Ενώ η ιεραρχία των αρετών που ο Ησίοδος είχε προβάλει στην αλληλουχία των αιώνων επανέρχεται στην προέλευσή της μέσα στην ψυχή, οι αρετές εξακολουθούν να παραμένουν κατανεμημένες στα άτομα και στις τάξεις της καλής πόλις. Τα στοιχεία, που στην πραγματικότητα είναι τα στοιχεία τής κάθε ψυχής, οργανώνονται σύμφωνα με ένα εξωτερικό πρότυπο, έτσι ώστε μόνο η πόλις ως σύνολο να μπορεί να αντιπροσωπεύει τις εντάσεις της ψυχής. Ενώ η χρονολογική ακολουθία συρρικνώνεται στην ταυτόχρονη ύπαρξη μιας κοινωνικής δομής, η δομή αυτή εξακολουθεί να παραμένει μια εξωτερική προβολή. Αργότερα, στον Πολιτικό, τα μέταλλα χρησιμοποιούνται για να συμβολίσουν τις βασιλικές τέχνες (χρυσός) και τις υποστηρικτικές τέχνες της αληθινής πολιτείας (τα άλλα πολύτιμα μέταλλα). Αλλά δεν είναι βέβαιο αν αυτός ο περαιτέρω μετασχηματισμός συνιστά πραγματική πρόοδο πέρα από τη Πολιτεία. Ένας υπαινιγμός της συρρίκνωσης που βρίσκεται τώρα σε εξέλιξη μπορεί να βρεθεί μόνο στη μεταγενέστερη περιγραφή της βασιλικής τέχνης ως της τέχνης της ύφανσης των στοιχείων της ψυχής και της σύνδεσής τους με το θεϊκό νήμα της αλήθειας. Στους Νόμους φτάνουμε τελικά στο στάδιο όπου τα στοιχεία που συμβολίζονται από τα μέταλλα συστέλλονται στην ατομική ψυχή και το πραγματικό πρόβλημα του ανθρώπου γίνεται αυτό της αλληλεπίδρασής τους.
Το σύμβολο που έχει πλέον συρρικνωθεί τέλεια κάνει την εμφάνισή του στους Νόμους στο πλαίσιο της ανθρωπολογίας που χαρακτηρίζει το ύστερο έργο του Πλάτωνα. Το ανθρώπινο ον θεωρείται ως ένα ολοκληρωμένο πρόσωπο, το οποίο ωστόσο διαιρείται στον εαυτό του από δύο αντικρουόμενες αρχές: τη χαρά και τη θλίψη (ή την ευχαρίστηση/ηδονή και τον πόνο/λύπη). Παράλληλα με αυτά τα δύο θεμελιώδη συναισθήματα, μπορεί κανείς να βρει στην ψυχή την προσδοκία (ελπίς) που τους αντιστοιχεί. Η προσδοκία της θλίψης συνίσταται σε μια κίνηση υποχώρησης μέσα στο φόβο ή την αποστροφή (φοβός). H προσδοκία της χαράς, από την άλλη πλευρά, συνίσταται σε μια κίνηση τολμηρής και σίγουρης επέκτασης (θάρρος). Πέρα από αυτά τα συναισθήματα και τις προσδοκίες τους βρίσκεται ο εσωτερικός στοχασμός και η κρίση (λογισμός), που αφορά την καλύτερη ή τη χειρότερη από τις στοιχειώδεις κινήσεις.
Η περιγραφή της οργάνωσης της ψυχής συνδέεται με τα προβλήματα της τάξης στην κοινωνία, καθώς η αντανακλαστική στοχαστική κατανόηση του καλύτερου και του χειρότερου εγκαθίσταται σε ένα διάταγμα της πόλης που ονομάζεται νόμος (644C-D).
Αυτή είναι η δομή της ψυχής που συμβολίζεται από τον Πλάτωνα μέσω του μύθου του θεού που παίζει με ανθρώπινες μαριονέτες. Ας προσπαθήσουμε να φανταστούμε", λέει ο ανώνυμος Αθηναίος Επισκέπτης, "ότι εμείς τα ζωντανά πλάσματα είμαστε οι μαριονέτες των θεών, που δημιουργήθηκαν ίσως ως παιχνίδια τους ή ίσως για κάποιον πιο σοβαρό σκοπό - αλλά δεν είναι γνωστό ποιος. Από την άλλη πλευρά, είναι βέβαιο ότι όλα αυτά τα συναισθήματα ή οι προσδοκίες είναι τα νήματα ή οι χορδές με τις οποίες ενεργούμε. Η έντασή τους μας τραβάει προς αντίθετες κατευθύνσεις και εκεί έγκειται ο διαχωρισμός ανάμεσα στην κακία και την αρετή. Ένα από αυτά τα νήματα είναι φτιαγμένο από χρυσό και είναι ιερό: είναι το νήμα της στοχαστικής κατανόησης ή του κοινού νομού της πόλις. Τα άλλα νήματα είναι φτιαγμένα από σίδηρο και διάφορα άλλα λιγότερο πολύτιμα υλικά. Το τράβηγμα της χρυσής κλωστής είναι λεπτό και απαλό και χρειάζεται την υποστήριξη του ανθρώπου για να γίνει αποτελεσματικό. Η έλξη των άλλων νημάτων είναι σκληρή και βίαιη, και ο άνθρωπος πρέπει να της αντισταθεί, αλλιώς θα παρασυρθεί από αυτήν. Ο άνθρωπος που έχει κατανοήσει την αλήθεια αυτού του λόγου θα κατανοήσει το παιχνίδι της αυτοκυβέρνησης ή της αυτοεκπλήρωσης και θα ζήσει υπακούοντας στην έλξη της χρυσής κλωστής· και η πόλη που την έχει κατανοήσει θα την ενσωματώσει σε νόμο και θα ζήσει σύμφωνα με αυτόν στις εσωτερικές της σχέσεις και στις σχέσεις της με τους άλλους πόλους (644D-645B).
Το νόημα του μύθου ξεδιπλώνεται πλήρως μόλις φτάσουμε στη μέση του έργου, στο βιβλίο VII. Ο ανώνυμος Αθηναίος επισκέπτης συζητά για τα εργαλεία και τις μεθόδους της εκπαίδευσης και ζητά συγγνώμη που αναγκάζεται να αναπτύξει τα προβλήματα με τόσες κουραστικές λεπτομέρειες. Ελπίζει ότι οι πλώρες των πλοίων που θα μας μεταφέρουν στο ταξίδι της ζωής θα είναι προσεκτικά προετοιμασμένες (803A-B). Στη συνέχεια λέει ότι οι ανθρώπινες υποθέσεις δεν θα πρέπει ασφαλώς να λαμβάνονται πολύ σοβαρά υπόψη, αλλά ότι δυστυχώς δεν μπορούμε να μην τις πάρουμε σοβαρά, αφού στην εποχή μας οι τρόποι των ανθρώπων έχουν διαφθαρεί. Αλλά η αληθινή σοβαρότητα πρέπει να επιφυλάσσεται για πραγματικά σοβαρά ζητήματα. Μόνο ο Θεός θα μπορούσε από τη φύση του να είναι το άξιο αντικείμενο των πιο σοβαρών ανησυχιών μας. Στις μέρες μας, ωστόσο, οι άνθρωποι έχουν ξεχάσει ότι είναι τα παιχνίδια του Θεού και ότι αυτή η ιδιότητα είναι ό,τι καλύτερο διαθέτουν. Όλοι μας, άνδρες και γυναίκες, πρέπει να μπούμε σε αυτόν τον ρόλο και να περάσουμε τη ζωή μας "παίζοντας το ευγενέστερο των παιχνιδιών". Οι σημερινές απόψεις, ωστόσο, κινούνται προς την αντίθετη κατεύθυνση και γι' αυτό πρέπει να λάβουμε σοβαρά υπόψη μας τις υποθέσεις αυτού του κατά τα άλλα ασήμαντου παιχνιδιού (803B-C). Το πρόβλημα προκύπτει επομένως λόγω της αντιστροφής της σειράς σπουδαιότητας που οι άνθρωποι αποδίδουν στις ανθρώπινες υποθέσεις. Σύμφωνα με την επικρατούσα εσφαλμένη αντίληψη, οι σοβαρές ασχολίες είναι αυτές που διεξάγονται ενόψει του παιχνιδιού· ως εκ τούτου, ο πόλεμος θεωρείται ότι είναι ένα σοβαρό πράγμα που πρέπει να γίνεται σωστά για να διασφαλιστεί η ειρήνη. Στην πραγματικότητα, όμως, ο πόλεμος δεν έχει τίποτε το σοβαρό, διότι στον πόλεμο δεν βρίσκουμε ούτε παιχνίδι ούτε παιδεία, ενώ ακριβώς αυτές τις ενασχολήσεις πρέπει να θεωρούμε εμείς οι άνθρωποι ως τις πιο σοβαρές (803D). Θα πρέπει λοιπόν να περνάμε τη ζωή μας επιδιώκοντας την ειρήνη, που σημαίνει να "παίζουμε το παιχνίδι" των θυσιών, να παίζουμε και να χορεύουμε, ώστε να κερδίσουμε την καλοσύνη των θεών και να μπορέσουμε να νικήσουμε τους εχθρούς μας (803E). Με αυτόν τον τρόπο, θα ζήσουμε τη ζωή μας γι' αυτό που πραγματικά είμαστε ως επί το πλείστον ως μαριονέτες, στις οποίες, ωστόσο, ανήκουν και θραύσματα της αλήθειας (804B).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου