Eric Voegelin - Οι “νόμοι” του Πλάτωνος (6)

 Συνέχεια από: Σάββατο 23 Μαρτίου 2024

KATA ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ (ΤΟ ΑΝΤΙΦΩΝΟ ΤΟΥ ΣΟΡΟΣ)

Eric Voegelin

Τάξη και Ιστορία

Τόμος ΙΙΙ

Πλάτων και Αριστοτέλης

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ - Οι “νόμοι”

3. Τα κυρίαρχα σύμβολα (συνέχεια 2η)

Στο σημείο αυτό αρχίζουν να αναδύονται οι διαστάσεις του νοήματος που αποδίδονται σε αυτό το σύμβολο. Πρώτα απ' όλα, θα πρέπει να σημειώσουμε την πρόοδο, πέρα από την Δημοκρατία και τον Πολιτικό, όσον αφορά την ανάλυση της ψυχής. Έχει φύγει η ακαμψία που χαρακτήριζε τους τύπους των ψυχών που αναφερόταν στις αρετές. Ο Πλάτωνας προχωρεί τώρα πέρα από τις αρετές και φτάνει μέχρι τις κινήσεις της ψυχής, τη σφαίρα της πάθους και τον λογισμό, ο οποίος συμπίπτει με τη συνείδηση των αξιών.

Οι αρετές και τα ελαττώματα παύουν να είναι στοιχειώδη χαρακτηριστικά και, αντίθετα, γίνονται προϊόντα της αλληλεπίδρασης δυνάμεων που εδράζονται στο βαθύτερο στρώμα της ψυχής. Ο Πλάτων βρήκε τον κοινό παρονομαστή των χαρακτηριστικών που προηγουμένως έμοιαζαν απόλυτα, ακραία. Μαζί με την ακαμψία του χαρακτηρισμού, εξαφανίστηκε και η ακαμψία των γνωρισμάτων. Η ανισότητα των θεμελιωδών ανθρώπινων τύπων έχει διαλυθεί σε μια σειρά παραλλαγών που είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης των δυνάμεων ενός ψυχικού αστερισμού, κατά βάση ίδιου για όλους τους ανθρώπους. Αυτή η μετατόπιση της ανθρωπολογικής αντίληψης, από την ανισότητα στην ισότητα, αντιστοιχεί στη μείωση του υπαρξιακού επιπέδου που συντελείται κατά τη μετάβαση από τη Πολιτεία στους Νόμους. Οι φιλόσοφοι-βασιλιάδες της Πολιτείας διέφεραν από τους άλλους ανθρώπους με υπαρξιακή έννοια στο ότι στις ψυχές τους μπορούσε να πραγματοποιηθεί η ίδια η θεία τάξη· ο νόμος μπορούσε να διεισδύσει τόσο βαθιά στην ψυχή τους ώστε να γίνει νόμος έμψυχος. Οι άνθρωποι των Νόμων, από την άλλη πλευρά, είναι ίσοι, επειδή ο νόμος τους ξεπερνά όλους εξίσου. Αυτό που έχουν στην ψυχή τους είναι ο λογισμός, η ικανότητα να διακρίνουν τις αξίες, αλλά είναι άγνωστο αν θα ενδώσουν στην έλξη που ασκεί αυτό το χρυσό νήμα ή εκείνη που ασκεί κάποιο άλλο. Μια από τις έννοιες του νόμου αναδύεται πιο καθαρά σε αυτό το σημείο, ο νόμος ως παρουσία του θείου πνεύματος. Δεν είναι παρόν στις ψυχές των ίσων ανθρώπων, αλλά έχει αποκρυσταλλωθεί σε ένα διάταγμα (δόγμα) της πολιτείας που δεν είναι έργο των μεμονωμένων πολιτών, αν και μπορεί να αναζωογονηθεί και να επεκταθεί από αυτούς. Και την ώρα της ίδρυσης της πόλις, θα τους δοθεί ως προίκα από τους νομοθέτες. Στο σημείο αυτό γίνεται αντιληπτό ότι η ανάπτυξη του συμβόλου του μαριονετίστα και των μαριονετών εντάσσεται στη λογική της ανάπτυξης της πλατωνικής φιλοσοφίας της ύπαρξης. Το διακριτικό τράβηγμα της χρυσής κλωστής, στο οποίο θα έπρεπε να επιδοθεί ο άνθρωπος, έχει πάρει τη θέση της ανάβασης από το σπήλαιο στην άμεση θέαση της Ιδέας· το εξαιρετικό ανάστημα του ανθρώπου, του οποίου η ψυχή διέπεται από το όραμα του Αγαθού, έχει υποβαθμιστεί σε εκείνο του παιγνίου αντικρουόμενων δυνάμεων: τα παιδιά του θεού έχουν γίνει μαριονέτες των θεών.

Και τι απέγιναν οι φιλόσοφοι-βασιλείς; Η ελπίδα ότι η ομάδα αυτή θα μπορούσε να ενταχθεί στην ερωτική κοινότητα των φιλοσόφων και να γίνει η άρχουσα τάξη της πόλης έχει πλέον εκλείψει. Ο αριθμός τους έχει δυστυχώς μειωθεί και η συχνά επαναλαμβανόμενη διατύπωση υποδηλώνει ότι υπάρχει μόνο ένας "που γνωρίζει αυτά τα πράγματα", δηλαδή ο ίδιος ο Πλάτων. Αλλά λόγω της έλλειψης συντρόφων δεν μπορεί να σχηματίσει κοινότητα. Έχει καταστήσει τον εαυτό του ανώνυμο, έχει γίνει ο Επισκέπτης και δεν μπορεί να κάνει τίποτε περισσότερο από το να καθιερώσει τους νομούς που είναι ικανοί να ασκήσουν τη θεϊκή έλξη στις κατώτερες ψυχές, οι οποίες όντας κατώτερες είναι όλες ίσες. [Η εμπειρία που καθορίζει την αντίληψη της ανθρώπινης ισότητας στους μεγάλους πνευματικούς θα άξιζε μια πιο προσεκτική μελέτη. Στην περίπτωση του Πλάτωνα, όπως και στην περίπτωση του Αγίου Θωμά, το αρχικό συναίσθημα φαίνεται να είναι η γενναιοδωρία μιας ανώτερης ψυχής έτοιμης να αποδεχτεί την κοινή ισότητα όλων των ανθρώπων. Απαιτούνται πολλές θλιβερές εμπειρίες προτού ένας άνθρωπος με τα υψηλότερα ηθικά προσόντα συνειδητοποιήσει οριστικά ότι οι άνθρωποι δεν είναι, στο σύνολό τους, ίσοι μαζί του και προτού να είναι έτοιμος να επισύρει τις συνέπειες, όπως έκανε για παράδειγμα ο Κουζανός όταν εγκατέλειψε την αισιόδοξη πίστη του σε μια κοινοβουλευτική αυτοδιοίκηση της Εκκλησίας και επέλεξε αντ' αυτής μια μοναρχική κυβέρνηση. Μόνο σε ένα έσχατο στάδιο θα μπορούσε κανείς να επιστρέψει στο αίσθημα της ισότητας, όταν οι ανισότητες θα έχουν γίνει ασήμαντες υπό το πρίσμα της ίσης απόστασης που χωρίζει όλους τους ανθρώπους από τον Θεό. Ο μύθος της φύσης προσφέρει, ωστόσο, μια εναλλακτική λύση στην τελική ισότητα που πρεσβεύει ο χριστιανισμός. Η ιδέα μιας ιεραρχικά διαφοροποιημένης ψυχής, με μια σταδιακή μετάβαση από την ανθρωπότητα στη θεότητα, επιτρέπει τη θεοποίηση στο τελευταίο στάδιο. Και αυτή ακριβώς ήταν η λύση που λάτρευε ο Πλάτωνας στους Νόμους. Η σημερινή ερμηνεία, που θέλει να δει στον Πλάτωνα την εξέλιξη από μια πιο αυταρχική σε μια πιο λαϊκή ή δημοκρατική θέση, χάνει το αποφασιστικό σημείο. Η ατμόσφαιρα της Πολιτείας εξακολουθεί να είναι αυτή της έκκλησης προς τους ίσους. Στους Νόμους, αντίθετα, ο Πλάτων έχει αποδεχθεί την απόσταση που τον χωρίζει από τους άλλους ανθρώπους· τώρα μιλάει ως θεϊκός νομοθέτης σε ανθρώπους που είναι ίσοι στο βαθμό που ισαπέχουν από αυτόν]. Ο "ένας" αποσύρεται από την κοινότητα των ανθρώπων επειδή η κοινότητα των ίσων απέτυχε να του ταιριάζει· η απόσυρσή του τον οδηγεί προς το θείο, προς τον Θεό που κινεί τα νήματα. Το σύμβολο αποκτά ένταση επειδή αντλείται από την εμπειρία, όχι μόνο τού τι σημαίνει να είσαι μαριονέτα, αλλά και τού τι σημαίνει να είσαι μαριονετίστας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι υπάρχει μια φλέβα περιφρόνησης για τον άνθρωπο σε αυτό το σύμβολο, η οποία γίνεται εύκολα αντιληπτή από τους συνομιλητές: "Σίγουρα, Επισκέπτη, την περιορίζεις σε πολύ λίγα, την ανθρώπινη φύση" (804B). Ο Επισκέπτης εκλιπαρεί για κατανόηση και δηλώνει: "Αυτό για την ανθρωπότητα είναι μια κρίση που έβγαλα κοιτάζοντας τη θεία φύση και γοητευμένος από αυτήν"·  και προσθέτει, για να μετριάσει την κρίση για όσους δεν κοιτάζουν προς την ίδια κατεύθυνση με αυτόν και δεν γοητεύονται με την ίδια ένταση: "ας είναι η ανθρωπότητα κάτι πολύτιμο στο οποίο πρέπει να δίνουμε προσοχή [σπουδή]" (804B). Φαίνεται ότι ο Επισκέπτης, στο ξέσπασμά του, είχε ξεχάσει για μια στιγμή ότι ακόμη και οι συνταξιδιώτες του δεν είναι στην πραγματικότητα ίδιοι με αυτόν και ότι ως εκ τούτου είναι σκόπιμο να τους μιλάει κανείς με κάποια επιφυλακτικότητα.

Σε όλα τα χωρία που ασχολούνται με αυτό το σύμβολο, επανέρχεται το λεξιλογικό μοτίβο παιδεία-σπουδή. Αξίζει να εξετάσουμε τις διάφορες αποχρώσεις της σημασίας αυτών των όρων. Το πεδίο του παιχνιδιού είναι η ψυχή του ανθρώπου, στην οποία τα συναισθήματα, οι προσδοκίες και ο λογισμός τραβούν προς διάφορες κατευθύνσεις. Το παιχνίδι παίζεται από τους θεούς, στα χέρια των οποίων ο άνθρωπος είναι ένα παιχνίδι (παιγνιον). Και όμως ο άνθρωπος δεν είναι ένα αυτόματο· ο ίδιος, στο βαθμό που "είναι ένας"· έχει ρόλο στο παιχνίδι· ο ρόλος του πρέπει να συνίσταται στο να παίξει τον ρόλο που του έχει χαραχθεί [Play στα αγγλικά σημαίνει τόσο παιχνίδι όσο και "σκηνοθεσία", ο Voegelin "παίζει" με αυτή τη διπλή σημασία], δηλαδή να αφεθεί στην έλξη της χρυσής κλωστής και να αντισταθεί στην έλξη που ασκούν οι μικρότερες κλωστές. Στη συνέχεια, το πεδίο διευρύνεται στην πόλιν, και η έλξη που ασκεί η χρυσή κλωστή γίνεται ο νόμος, το παιχνίδι γίνεται η τελετουργία της "θυσίας, της μουσικής και του χορού" της ιδιότητας του πολίτη· και, ομοίως, η συζήτηση κατά την οποία δημιουργούνται οι νόμοι γίνεται, κατά τα λόγια του Επισκέπτη, ένα σοβαρό παιχνίδι [εμφρόν] που οι γέροντες έχουν παίξει μέχρι τώρα καλά" (769A). Πρόκειται για ένα σοβαρό παιχνίδι στο βαθμό που τελικά κατευθύνεται από τον Θεό, ο οποίος είναι “ο πιο σοβαρός”. Ο ρόλος που παίζει ο άνθρωπος είναι εξίσου σοβαρός, διότι σε αυτό το σοβαρό παιχνίδι εναρμονίζεται με τη θεία καθοδήγηση. Κανένα άλλο μέλημα της ζωής, ούτε καν ο πόλεμος, δεν μπορεί να είναι τόσο σοβαρό όσο το τελετουργικό παιχνίδι στο οποίο παίζει τη ζωή του. Ο άνθρωπος, ωστόσο, μέσα στην πνευματική του σύγχυση, χάνει από τα μάτια του αυτό που είναι "πιο σοβαρό". Ως αποτέλεσμα, τα ανθρώπινα ζητήματα, τα οποία διαφορετικά δεν θα ήταν τόσο σημαντικά, πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη από τους ταξιδιώτες, και το παιχνίδι της δημιουργίας των νόμων γίνεται το ίδιο ένα σοβαρό παιχνίδι. Κατά καιρούς, ωστόσο, γεννιέται περιφρόνηση γι' αυτό το παιδαριώδες ανθρώπινο γένος, το οποίο δεν μπορεί να διακρίνει τι είναι σοβαρό και τι όχι, αλλά σύντομα ο Επισκέπτης συνέρχεται και παραδέχεται ότι ο άνθρωπος πρέπει τελικά να έχει μια κάποια σοβαρότητα, αφού, παρά τις πτώσεις του, ο προορισμός του είναι να παίξει ένα σοβαρό παιχνίδι.

Το σοβαρό παιχνίδι διεξάγεται από κάθε άνθρωπο στο επίπεδο της προσωπικής του ζωής ακολουθώντας το τράβηγμα της χρυσής κλωστής, ενώ στο επίπεδο της κοινοτικής ζωής διεξάγεται με την τέλεση των τελετών της πόλης σύμφωνα με τους νόμους. Η σκηνοθεσία, ωστόσο, δεν εξαντλεί την πράξη ούτε σε προσωπικό επίπεδο ούτε στην κοινωνική ζωή. Ο άνθρωπος μπορεί να παίξει μόνο τον ρόλο που του έχει αναθέσει ο Θεός. Το κοσμικό έργο βρίσκεται τελικά στα χέρια του Θεού, ο οποίος και μόνο γνωρίζει το πλήρες νόημά του. Οι νομοθέτες πρέπει να χρησιμοποιήσουν την πειθώ προς τους νεαρούς αγνωστικιστές για να τους πείσουν ότι οι θεοί δεν είναι αδιάφοροι για τις ανθρώπινες υποθέσεις. Αντιμέτωποι με τις συχνές κοσμικές επιτυχίες των ασεβών και τις εξίσου συχνές εξωτερικές αποτυχίες των καλών, αντιμέτωποι επιπλέον με το γεγονός ότι το πλήθος εστιάζει σε πράξεις που καταστρέφουν την αληθινή ευδαιμονία, οι νέοι μπορεί να περιπέσουν σε ηθικό αποπροσανατολισμό και να πιστέψουν ότι όλα αυτά μπορούν να συμβούν επειδή κανένας θεός δεν παρακολουθεί τα ανθρώπινα γεγονότα. Ενάντια σε αυτό το σφάλμα, οι νομοθέτες πρέπει να επιμείνουν ότι η κοσμική διαδικασία διοικείται από τον θεό μέχρι τα μικρότερα και πιο ασήμαντα σωματίδια, όπως είναι ο άνθρωπος. Στο σύμπαν η ψυχή βρίσκεται παντού, και η ανθρώπινη ζωή είναι μέρος αυτής της έμψυχης φύσης (έμψυχος φύσις)· όλα τα έμβια όντα, ωστόσο, όπως και ολόκληρο το σύμπαν, είναι θησαυρός (ή κτήμα) των θεών (902Β). Οι νομοθέτες πρέπει να πείσουν τους νέους ότι ο θεός που δημιούργησε το σύμπαν έχει οργανώσει τα πάντα σύμφωνα με το καλό και την αρετή του συνόλου. Η δράση και το πάθος των μικρότερων σωματιδίων διέπονται από θεϊκές δυνάμεις μέχρι την παραμικρή λεπτομέρεια με σκοπό το καλύτερο. Η δυσαρέσκεια του νέου υποκινείται από το γεγονός ότι όλα τα μέρη διατάσσονται ενόψει του όλου και το όλον δεν υπάρχει για χάρη ενός από τα μέρη του· αυτή η τάξη του όλου βρίσκεται στο νου του θεού, δεν είναι κατανοητή στον άνθρωπο στις λεπτομέρειές της· εξ ου και το παράπονο για γεγονότα που έχουν νόημα μόνο στην οικονομία της κοσμικής ψυχής αλλά φαίνεται να χάνουν το νόημά τους στην προοπτική της πεπερασμένης ψυχής του ανθρώπου.

Αυτή η συλλογιστική κορυφώνεται με το όραμα του θεού-δημιουργού ως παίκτη που μετακινεί τα πιόνια στη σκακιέρα σύμφωνα με ακριβείς κανόνες. Όταν παρατηρεί μια ψυχή, ενωμένη πότε σε ένα σώμα και πότε σε ένα άλλο, καθώς υφίσταται αλλαγές που οφείλονται στις δικές της ενέργειες καθώς και στις ενέργειες άλλων ψυχών, αυτός που κινεί τα πιόνια δεν έχει παρά να μετακινήσει τον χαρακτήρα (ήθος) που έχει γίνει καλύτερος σε καλύτερη θέση και αυτόν που έχει γίνει χειρότερος σε χειρότερη θέση, αποδίδοντας έτσι στον καθένα την τύχη που του αναλογεί (903B-D).

Αυτός που κινεί τα πιόνια αποτελεί την απόλυτη και τρομερά οικεία αποκάλυψη του πλατωνικού Θεού. Ο Παίκτης (θεός) που κινεί τα νήματα των μαριονετών είναι ένα σύμβολο του οποίου το νόημα είναι κατανοητό ότι αντλείται από την εμπειρία των εσωτερικών έλξεων της κάθε ψυχής. Ο μετακινών θεός που κινεί τα πιόνια, από την άλλη πλευρά, δλδ το όραμα ενός θεού που συλλογίζεται τη σκακιέρα του σύμπαντος και μετακινεί τα κομμάτια της Μεγάλης Ψυχής ανάλογα με τις αρετές τους είναι ένα όραμα διαφορετικό από εκείνο των μαριονετών, επειδή σημαίνει την τέλεια βούλησή του για πραγμάτωση σύμφωνα με τη Μοίρα, και είναι ένα σύμβολο που αντλείται από τα κοσμικά βάθη της ψυχής του Πλάτωνα.