Πέρα από τον Ορθόδοξο περσοναλισμό: Νέοι προβληματισμοί για τη θεολογική σημασία του εαυτού (4)

  Συνέχεια από: Πέμπτη 28 Μαρτίου 2024

ΑΝΑΛΟΓΙΚΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ

ΠΑΤΕΡΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΕΠΑΝΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΟ-ΔΥΤΙΚΟΥ ΕΑΥΤΟΥ

Παραρτήματα

1. Πέρα από τον Ορθόδοξο περσοναλισμό: Νέοι προβληματισμοί για τη θεολογική σημασία του εαυτού

Από 24:19 και έπειτα

Έχω λοιπόν προσπαθήσει να δημιουργήσω τα τελευταία χρόνια μια προοπτική νέας κατανόησης του όλου προβλήματος, εκφραζόμενη σε μια σειρά όρων που επισημαίνουν μίαν ανάδειξη νέων διαστάσεων του ζητήματος. Η πλήρης κατανόηση φυσικά των διαστάσεων αυτών είναι αδύνατη χωρίς τη μελέτη των σχετικών έργων. Τέτοιοι όροι είναι οι εξής: πρώτον, «ἔνδον διά-σύν-εἶναι»312: μια προσπάθεια να γεφυρωθεί η Ελληνο-δυτική ατομικότητα με την διυποκειμενικότητα, χωρίς να χαθεί οντολογικά καμμία. «Ένδον» διότι δεν μπορεί παρά το πρόσωπο να διαδραματίζεται στον εσωτερικό χώρο, και δεν είναι συνειδησιοκρατία αυτό, «διά», διότι αυτό περιλαμβάνει πάντοτε μια κοινωνία, η οποία επαληθεύεται και εξωτερικά, εάν είναι πραγματική και έχει νόημα, και «συν-είναι» με έναν τρόπο που το εσωτερικό με το εξωτερικό να συνδέονται άρρηκτα.

Ένας άλλος όρος είναι η «διυποστατική συνενέργεια»313 που αφορά στο πως θα συζητήσουμε το θέμα της πραγματικής παρουσίας του άλλου μέσα στην διαπροσωπική σχέση: αυτό πράγματι συμβαίνει όταν ο άλλος είναι ενεργός μέσα μου. Αυτός είναι ένας τρόπος να καταλάβουμε και τον Παλαμά σήμερα. Ναι, βεβαίως με τον τρόπο αυτό οι ενέργειες έχουν προσωπικό χαρακτήρα παρόλο που είναι φυσικές ενέργειες. Όπως και εγώ έχω εντελώς προσωπικό χαρακτήρα ως ενεργών, παρόλο που είμαι φυσικό ον. Υπάρχει κοινωνία μεταξύ των υποστάσεων συν-ενεργητική, δεν υπαγορεύεται η κοινωνία, δεν υπαγορεύεται η ετερότητα.

Ένας άλλος όρος είναι η «διαλογική αμοιβαιότητα»314. Η αμοιβαιότητα μπορεί να είναι μονολογική: αν διαβάσετε Ακινάτη, αυτό θα δείτε. Σχετίζεται ο Θεός με τα όντα μέσα του. Και στον Αυγουστίνο: ο Θεός σχετίζεται με τον κόσμο, εντός του όμως. Οι περίφημες ψυχολογικές τριάδες παράγουν ένα μοντέλο όπου η εξωτερική σχέση διαδραματίζεται μεν αλλά είναι απόλυτα ναρκισσική. Ναρκισσισμός, όχι ως απουσία αλλά ως παρουσία σχέσης που όμως διαδραματίζεται κυρίως μέσα μου.

Ένας άλλος όρος είναι η «αναλογική έκσταση»315. Υπάρχει έκσταση που δεν είναι αναλογική: εξίσταται κανείς, στον Πλωτίνο, αλλά το Εν δεν εξίσταται προς αυτόν. Στον Heidegger υπάρχει έκσταση παράλληλη, εξίσταται το Εν, εξίσταμαι και εγώ, αλλά οι δύο εκστάσεις βαίνουν παράλληλα, δεν συναντώνται ποτέ. Υπάρχει έκσταση που να είναι μετοχή ή που να γίνεται και με τους όρους τους δικούς μου και με τους όρους του Άλλου; Αυτή είναι η αναλογική έκσταση όπου πραγματικά δηλαδή μετέχω στις προδιαγραφές και τις προθέσεις –τις ενέργειες– του άλλου, ταυτόχρονα μένοντας εγώ ενεργών ως αυτός που είμαι.

Ένας άλλος όρος είναι η έννοια του «ομοούσιου εαυτού»316: εδώ πρέπει να απαντήσουμε στο ερώτημα πως και για ποιο λόγο η μετοχή μας στον Θεό είναι αυθεντική, όταν είναι. Αυτό συμβαίνει μόνον όταν περιέχω και τους άλλους. Ακριβώς, το μυστήριο της αυθεντικότητας της μετοχής έχει να κάνει με τη βούληση του διαμοιρασμού των λαμβανόμενων δωρεών. Με αυτή την διαπίστωση, που δημιουργεί τις προϋποθέσεις για μια ολόκληρη θεωρία του εαυτού, μπορούμε να συζητήσουμε πολύ καλά με την σύγχρονη Ψυχολογία και την Φαινομενολογία, ξεκινώντας από τα κείμενα του Διονυσίου Αρεοπαγίτη.

Ένας άλλος όρος είναι η «άσκηση του ομουσίου»317, που απαντά στο ερώτημα της οντολογικής υφής της Χριστιανικής ασκητικής.

Μια άλλη έννοια είναι η έννοια της «διεννοημάτωσης»318, όπου φέρνουμε σε επαφή τον Παλαμά με τον Wittgenstein. Το νόημα δεν μπορεί να είναι ιδιωτικό, δεν μπορεί δηλ. ο θεούμενος να παράγει ένα σύμπαν νοημάτων το οποίο οι άλλοι απλώς το βλέπουν θαυμαστικά. Θεούμενος είναι αυτός που ποιεί νόημα μαζί με τους άλλους, έχει έναν τρόπο να εκμαιεύει το νόημα της ύπαρξής μου και να το συνδέει με το δικό του.

Άλλος όρος είναι το «μη αυτοαναφορικό υποκείμενο»319, η δυνατότητα δηλαδή να επαναθεμελιώσουμε το υποκείμενο, μέσω μιας επαναπραγμάτευσης της Θωμιστικής κατανόησης του υπάρχειν, στο φως της θεωρίας για την υπαρκτική αμοιβαιότητα του αγ. Μαξίμου του Ομολογητή.

Υπάρχει και ένας έσχατος όρος που είναι οι «αναλογικές ταυτότητες»320. Αυτός είναι ο τίτλος ενός βιβλίου που μόλις τελείωσα στα Αγγλικά και αντιπροσωπεύει καταρχήν μια προσπάθεια να γίνει μια υπέρβαση του Πλατωνισμού, στη θεωρία περί υποκειμένου του Ελληνο-δυτικού Χριστιανικού κόσμου – του Πλατωνισμού που ορίζει ακόμη, σε Ανατολή και Δύση και παρά τη θεολογική γιγαντομαχία αιώνων εναντίον του, το νόημα εν πολλοίς κάθε «πνευματικότητας». Η ίδια αυτή μοιραία και επικίνδυνη λέξη σημαίνει άκριβώς ότι υπάρχει ένα κομμάτι του εαυτού που για κάποιο λόγο είναι πιο ιερό και θεοειδές από το υπόλοιπο, και που πρέπει να το απομονώσουμε από τον άλλο μη αξιόλογο εαυτό μας, για να μπορέσουμε αυτό το κομμάτι έτσι να το σώσουμε. Ο Ησυχασμός υπήρξε εδώ αναπάντεχα χρήσιμος και θεωρώ πως τρεις είναι αυτοί οι οποίοι, περισσότερο ίσως από όλους, ουσιαστικά βοήθησαν την ανθρωπότητα να ξεπεράσει τον Πλατωνισμό, ο Μάξιμος Ομολογητής, ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος και ο Παλαμάς – πρέπει όμως να δούμε βήμα-βήμα το γιατί, πως δηλαδή κατάφεραν να δημιουργήσουν μία αναλογική πραγματικότητα του εαυτού, μια όλο και βαθύτερη αποκάλυψη του τι είναι ο εαυτός, πράγμα καθόλου αυτονόητο. Το βιβλίο προχωρεί για να περιγράψει στη συνέχεια την υφή του Χριστιανικού εαυτού, σε Ανατολή και Δύση, διορθώνοντας τις ανεπάρκειες και ανακρίβειες του Φουκώ και άλλων, διαπιστώνοντας συγκλίσεις και αποκλίσεις και συζητώντας, θεολογικά και φιλοσοφικά, την δυνατότητα μιας ενιαίας θεωρίας του εαυτού -των διαδοχικών εκφάνσεων της δημιουργίας του εαυτού- στον Ελληνο-δυτικό Χριστιανικό κόσμο. Εξηγήστε μου κάποιος τι σημαίνει αίφνης αυτό που λέγει ο Μάξιμος, ότι ο άνθρωπος δεν είναι το σώμα του, δεν είναι η ψυχή του, δεν είναι το άθροισμά τους αλλά είναι κάτι που δεν προέρχεται από αυτά, όμως σε αυτά αναφέρεται, ύπερπροσδιορίζοντάς τα – τι ακριβώς λοιπόν εννοεί; Μια απάντηση είναι ότι εννοεί την άβυσσο της ελευθερίας του ανθρώπου, (που, πόσο αβυσσαλέα μπορεί να είναι;) ως αυτο-δημιουργία εν διαλόγω – αλλά τότε τι είναι ο εαυτός;

Ψυχή Αγέννητος- Άγιος Μάξιμος ο ομολογητής.

“Πεύσεις και αποκρίσεις”, τόμος 14Α, εκδόσεις Μερετάκη, Ερώτησις 104, Απόκρισις:
«Η ψυχή, νους υπάρχουσα κατά την δύναμιν αυτής, έχει ως αγέννητον εαυτήν, εαυτώ γεννώντα γεννητώς, ως είναι τον λόγον τον εν τω νω και εκ του νου γεννώμενον άλλον αυτώ εκείνο τον γεννώντα νουν μετά της κατά την γέννησιν ιδιότητος της μηδαμώς δεχομένης αντιστροφήν.
Διότι άφετον και απλούν κατά την ουσίαν η μόνον το Θείον, τα δε άλλα πάντα, όσα μετά Θεόν και εκ Θεού το είναι έχει, εξ ουσίας και ποιότητος ήτουν δυνάμεως είναι, τουτέστιν εξ ουσίας και συμβεβηκότος.
Αυτός ουν ο λόγος ο ούτω και ων και γεννώμενος, της υπουργού φύσεως την φωνήν λαμβάνων, προφέρεται και γεννά λόγον εν άλλω νοί, διά της του δεχομένου ακοής τω νω παραπεμπόμενος.»

Αυτά που είπα σήμερα τα λέω για δύο λόγους: ο πρώτος είναι ιδεολογικός, πνευματικός λόγος και ο δεύτερος είναι καθαρά ακαδημαϊκός. Νομίζω ότι η ορθόδοξη θεολογία έχει πάρα πολλά πράγματα γόνιμα να κάνει υπό την αυστηρή προϋπόθεση ότι είναι αφενός σε συνέχεια με το πνεύμα των Πατέρων και γνώστης του γράμματος τους βέβαια, αλλά αφετέρου και ταυτόχρονα ελεύθερη και δημιουργική μέσα στον χώρο του στοχασμού και της Εκκλησίας, με έναν τρόπο ο οποίος πραγματικά θα παράξει τελικά θεολογία. Πρέπει να το προσέξουμε αυτό, διότι θεολογία δεν σημαίνει ορθότητα, σημαίνει παρουσία της αλήθειας και αυτό είπαμε ότι είναι κάτι τελείως καλύτερο και βέβαια, καταρχήν, διδακτικά ειρωνικό· η ειρωνεία είναι το πιο διδακτικό από όλα τα δώρα που η θεολογία έχει άμεσα να μας δώσει.

Σημειώσεις
312. Βλ. π. Ν. Λουδοβίκου, Ψυχανάλυση και Ὀρθόδοξη Θεολογία: Περί Επιθυμίας, Καθολικότητας, και Εσχατολογίας, Ἀθήνα: Ἁρμός, 2003, Δεύτερη Μελέτη.
313. Π. Ν. Λουδοβίκου, Ὀρθοδοξία καί Ἐκσυγχρονισμός... ὅ.π., 81-82.
314. Βλ. Ν. Loudovikos, A Eucharistic Ontology: Maximus the Confessor's Eschatological Ontology of Dialogical Reciprocity, Boston: Holy Cross Sem. Press, 2010.
315. Βλ.Ν. Loudovikos, "Analogical Ecstasis: Maximus the Confessor, Plotinus, Heidegger, and Lacan", in (S.Mitralexis, G. Steiris, M. Podbielski, S. Lalla, eds), Maximus the Confessor as a European Philosopher, Eugene, Oregon, 241-254.
316. N. Loudovikos, “Consubstantial Selves: a discussion between Orthodox personalism, existential psychology, Heinz Kohut, and Jean-Luc Marion”, στο Α. Torrance, S. Paschalidis eds, Personhood in the Byzantine Christian Tradition: Early, Medieval, and Modern Perspectives, Routledge 2018, 182-196.
317. N. Loudovikos, "Practising Consubstantiality: The Theotokos and Ever-Virgin Mary between Synergy and Sophia in St Nicholas Cabasilas and Sergius Bulgakov, and in a Post-modern Perspective", in Analogia, 1, 2016, 53-76.
318. N. Loudovikos, «Διεννοημάτωσις, or Inter-meaningfulness: Re-reading Wittgenstein through Gregory Palamas', and Thomas Aquinas' Readings of Aristotle' in S. Mitralexis ed. Ludwig Wittgenstein, between Analytic Philosophy and Apophaticism, Cambridge Scholars Publishing, 2015, 151-166.
319. N. Loudovikos, "Being and Essence Revisited: Reciprocal Logoi and Energies in Maximus the Confessor and Thomas Aquinas, and the Genesis of the Self-referring Subject", in Revista Portuguesa de Filosofia, Vol.72(1), 117-146.
320. Βλ. Ν. Loudovikos, Analogical Identities: The Creation of the Christian Self. Beyond Spirituality and Mysticism, in the Patristic Era, Brepols 2019.

ΜΩΡΕ ΟΛΑ ΤΑ ΣΚΕΦΤΗΚΕ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ.

Περιχώρησις

Οι πατέρες του τετάρτου αιώνος είχαν υπογραμμίσει με δύναμη το γεγονός πως ο Πατήρ είναι μέσα στον Υιό και ο Υιός στον Πατέρα και το Πνεύμα και στα δύο μαζί![Καί τά δύο είναι μέσα στό Αγιο Πνεύμα] Η γλώσσα που χρησιμοποιείτο ήταν της Αγίας Γραφής, ώσπου ο Μ. Βασίλειος στο (περί του Αγίου Πνεύματος, 63) κάνει ένα βήμα μπρος, παρότι ανακριβές, χρησιμοποιώντας την έκφραση "συνείναι" για να περιγράψει την περιχώρηση! Αντί του παραδοσιακού "ενείναι", για να περιγράψει τις σχέσεις των θείων προσώπων.

Παρόλα αυτά η πρόθεση "εν, μέσα" και όχι "συν, μαζί" επειδή ήταν βαθειά ριζωμένη στην Αγία Τριάδα και στην παράδοση επικράτησε τελικώς παρά το αρχικό λάθος του Μ. Βασιλείου, ώσπου φτάνουμε στον Κύριλλο ο οποίος επέμεινε ιδιαιτέρως στην ενότητα των προσώπων. Ομολογεί (θησαυρός, 32, 284Ε) ότι ο Υιός κατέχει μία μοναδική ουσία με τον Πατέρα και έτσι κατοικεί (ενυπάρχει) στην ταυτότητα της Φύσεως με (προς) αυτόν που τον Γένησε.

Ο Γρηγόριος Νύσσης όμως αναπτύσσει με εκπληκτικό τρόπο αυτή την ιδέα! Εάν ο Πατήρ είναι τέλειος και καλύπτει τα πάντα, τί άλλο μπορεί να χωρέσει τον Υιό, που είναι και αυτός τέλειος; Ο Πατήρ και ο Υιός λοιπόν είναι χωρητικοί ο ένας στον άλλον και έτσι περιέχονται ο ένας στον άλλον, είναι ίσοι και ως προς την έκταση και την επέκταση.

Ο ένας περιέχεται από τον άλλον όχι όμως όπως συμβαίνει με τους ανθρώπους, όπου η ουσία που περιέχει έχει έναν κενό χώρο μέσα στον οποίο περιέχει, χωρεί την περιεχόμενη ουσία . Κάθε πρόσωπο λοιπόν είναι ουσιωδώς μέσα στο Άλλο. Το όνομα που δόθηκε σ' αυτή την συγκατοίκηση των προσώπων είναι λοιπόν η περιχώρησις!

2.1 Βαρλαάμ και Αναλογία

Η θεολογική σύγκρουση ανάμεσα στον άγ. Γρηγόριο Παλαμά και στον Καλαβρό Βαρλαάμ, αφορούσε πρωτίστως στο ζήτημα των ορίων ανάμεσα στη θεολογική και στη φιλοσοφική γνώση1. Ο άγ. Γρηγόριος Παλαμάς θεωρεί ότι ο Βαρλαάμ συντάσσει εκείνο που βρίσκεται πέρα από κάθε γνώση μαζί με την κτιστή γνώση, συγκρίνοντας έτσι το άκτιστο με το κτιστό, ως να ήταν κι αυτό κάποιο είδος της καθόλου γνώσεως2. Μία από τις μεγάλες θεολογικές πλάνες στις οποίες τον οδηγεί η άγνοια της ριζικής διάκρισης ανάμεσα στη γνώση των κτιστών και στη γνώση των ακτίστων, σύμφωνα με τον άγ. Γρηγόριο Παλαμά, είναι και η πεποίθηση ότι ο κτιστός νους μπορεί εκ φύσεως να δει το Θεό, είτε κατ’ αναλογία, είτε κατ’ αιτία, είτε κατά απόφαση3.

2.1.1 Η «βαρλααμική» θεωρία περί αναλογίας:

Ο Βαρλαάμ, αφού βρήκε ως πρόφαση τους ησυχαστές για να επιτεθεί ενάντια σ’ όλους τους πατέρες και στους προφήτες, αυτοδιορίζεται έπειτα εξηγητής των μυστικών λόγων του ευαγγελίου, σημειώνει ο άγ. Γρηγόριος Παλαμάς, και αξιώνει να διδάσκει με ποιο τρόπο οι καθαροί στην καρδιά βλέπουν το Θεό και πώς μαζί με τον Πατέρα έρχεται ο Υιός και κατασκευάζει κατοικία σ’ αυτούς4. Σύμφωνα με το Βαρλαάμ, «οἱ κεκαθαρμένοι τὴν καρδίαν ὁρῶσι τὸν Θεὸν οὐκ ἄλλως, ἀλλ’ ἢ κατὰ ἀναλογίαν ἢ κατ’ αἰτίαν ἢ κατὰ ἀπόφασιν»5. Ο Βαρλαάμ, διακρίνει ανάμεσα σε τρεις τρόπους θέασης του Θεού: (α) κατά αναλογία, (β) κατά την αιτία, (γ) κατά απόφαση6. Το κοινό στοιχείο ανάμεσα στους τρεις αυτούς τρόπους, όπως διαπιστώνεται από τα λεγόμενα του Βαρλαάμ, είναι ότι καθιστούν «θεοπτικώτερον» εκείνον που γνωρίζει τα περισσότερα ή τα ανώτερα από τα μέρη του κόσμου, πολύ περισσότερο μάλιστα εκείνον που θεωρεί την ίδια τη γνώση ως ανώτερη από τα πράγματα που γνωρίζει7. «Θεοπτικώτατος» όλων είναι εκείνος που γνωρίζει τόσο τις εμφανείς όσο και τις αφανείς δυνάμεις του κόσμου, τις σχέσεις (συμπάθειες) ανάμεσα στα διάφορα στοιχεία του κόσμου, τις εναντιοπάθειες μεταξύ τους, τις διαφορές, τις ιδιότητες, τις κοινωνίες, τις ενέργειες, τις συνάφειες, τις εφαρμογές, τις αρμονίες και γενικά τις ρητές και άρρητες σχέσεις όλων αυτών8.

«Ταῦτα πάντα θεωρεῖν, ἐκεῖνος καὶ ὡς τούτων πάντων αἴτιον τὸν Θεὸν γινώσκειν δύναται καὶ ἐκ τούτων πάντων ἀναλογιζόμενος αὐτὸν γινώσκει καὶ τούτων πάντων ὑπερτιθεὶς δι’ ἀποφάσεως αὖθις ὑπὲρ πάντ’ ἐπίσταται αὐτόν»9. Ο Βαρλαάμ θεωρεί ότι όποιος κατάφερε να τα γνωρίσει καλά όλα αυτά, αυτός μπορεί να γνωρίσει και το Θεό ως αιτία τους με δύο τρόπους:

α) κατανοώντας το Θεό επί τη βάσει της αναλογίας προς αυτά,

β) τοποθετώντας το Θεό πάνω από όλα αυτά αποφατικά.

Η οδός της θεογνωσίας, σύμφωνα με το Βαρλαάμ, στηρίζεται στην αρχή της αιτιότητας, με βάση την οποία αφού πρώτα κανείς κατανοήσει το Θεό κατ’ αναλογία προς τα όντα, κατόπιν προβαίνει στην αφαίρεσή τους κατ’ απόφαση, φτάνοντας έτσι στο αποκορύφωμα της θείας γνώσεως. Η αναλογία αποτελεί συνεπώς, ένα φυσικό τρόπο κατανόησης, με βάση τον οποίο η σχέση των όντων προς την αιτία τους μπορεί να οδηγήσει καταφατικά στη γνώση του Θεού. Ο λόγος για τον οποίο ο Βαρλαάμ οδηγείται στην πλανεμένη αυτή θεωρία, σύμφωνα με τον άγ. Γρηγόριο Παλαμά, είναι το γεγονός ότι «τῶν μυστικοτάτων τοῦ εὐαγγελίου ρημάτων ἐξηγητὴν ἑαυτὸν προκαθίζει και διδάσκειν ἀξιοῖ», χωρίς να στηρίζεται στους λόγους των πατέρων ή στη χάρη και στο φωτισμό του Αγίου Πνεύματος10.

«Ἐπεί γάρ ἐκ τῶν ὄντων μόνων ὁ Θεός γινώσκεται, οὐκ ἐξ ὧν δήπου ἀγνοεῖ τις, ἀλλ᾿ ἐξ ὧν μόνων γινώσκει γνώσεται Θεόν»11. Ο Βαρλαάμ υποστηρίζει ότι ο Θεός γνωρίζεται μόνο μέσα από τα όντα. Από αυτά πάλι, δε γνωρίζεται από όσα αγνοεί κανείς, αλλά διαμέσου των γνωστών προχωρά στη γνώση του Θεού. «Ὥστε ὅσῳ πλείω τις γινώσκει καὶ σεμνότερα καὶ ἀκριβέστερον, τοσούτῳ διαφέρει τῶν ἄλλων πρὸς τὸ γινώσκειν τὸν Θεόν»12. Δηλαδή, όσο περισσότερο, και με όσο μεγαλύτερη ακρίβεια γνωρίζει κανείς όλα τα πράγματα σχετικά με τα κτιστά όντα, τόσο περισσότερο διαφέρει από τους άλλους ως προς τη γνώση του Θεού. Παρατηρούμε άρα, ότι ακόμη και ο αποφατικός τρόπος θεογνωσίας, ο οποίος φαίνεται ότι περιφρονεί τη γνώση των όντων σε σχέση με τη γνώση του Θεού, δεν είναι δυνατό να επιτευχθεί χωρίς τη γνώση όλων των όντων13. Ο Βαρλαάμ ισχυρίζεται ότι για να επιτευχθεί η οποιαδήποτε γνώση του Θεού, απαιτείται η άριστη γνώση όλων των όντων, ακόμη κι όταν πρόκειται για την αποφατική οδό, η οποία περιφρονεί την καταφατική γνώση των όντων ως κατώτερη της γνώσης του Θεού14. Η αποφατική οδός προϋποθέτει την κατά την αιτία και κατ’ αναλογία πρόσβαση στη γνώση του Θεού. Ο λόγος για τον οποίο συμβαίνει αυτό, λέει ο Βαρλαάμ, είναι ότι «ὧν γάρ τὰς ὑπάρξεις γινώσκομεν, τούτων μόνων χωρεῖ καὶ τὰς ἀναιρέσεις γινώσκειν»15. Σκέφτεται δηλαδή, ότι για να μπορέσει κανείς να αρνηθεί αποφατικά την ύπαρξη κάποιου πράγματος, πρέπει οπωσδήποτε πρώτα να γνωρίσει κάτι για αυτό. Συνεπώς, η κατά την αιτία και κατ’ αναλογία μέθοδος πρόσβασης στη γνώση του Θεού, αποτελεί το πρώτο στάδιο της αποφατικής οδού, γι’ αυτό και αποτελεί βασικό συστατικό της στοιχείο

EΥΚΑΙΡΙΑΣ ΔΟΘΕΙΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΠΟΥ ΜΑΣ ΦΑΝΕΡΩΘΗΚΕ ΑΣ ΠΟΥΜΕ ΤΟΝ ΛΟΓΟ ΠΟΥ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΥΛΙΣΜΟΣ ΜΙΣΕΙ ΤΟΣΟ ΠΟΛΥ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΩΡΙΓΕΝΗ. ΔΙΟΤΙ Ο ΩΡΙΓΕΝΗΣ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΔΙΑΚΗΡΥΞΕ ΤΟΝ ΛΟΓΟ ΤΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΠΑΥΛΟΥ, ΣΩΜΑΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΔΕΝ ΕΝΝΟΟΥΝ ΤΟΝ ΛΟΓΟ, ΤΗΝ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ, ΤΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΥ.  ΚΑΙ ΔΥΣΤΥΧΩΣ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΜΑΣ ΣΗΜΕΡΑ ΚΑΤΑΚΛΥΣΤΗΚΕ ΑΠΟ ΣΩΜΑΤΙΚΟΥΣ, ΟΠΩΣ Ο ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΟΥΣ ΟΠΩΣ Ο ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ, Ο ΡΑΜΦΟΣ, ΤΥΠΟΥΣ, ΟΙ ΟΠΟΙΟΙ ΜΕ ΤΙΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΟΥΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΥΝ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΣΧΟΛΕΣ.

ΚΥΡIΕΥΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΥΠΟΥΣ ΟΙ ΟΠΟΙΟΙ ΔΕΝ ΠΟΘΟΥΝ ΤΗΝ ΣΩΤΗΡΙΑ ΠΟΥ ΜΑΣ ΧΑΡΙΖΕΙ Ο ΚΥΡΙΟΣ ΚΑΙ ΑΙΣΘΑΝΟΝΤΑΙ ΗΔΗ ΣΩΣΜΕΝΟΙ ΟΠΩΣ Ο ΚΛΗΡΟΣ, ΧΩΡΙΣ ΝΑ ΑΓΩΝΙΖΟΝΤΑΙ ΕΝ ΜΕΤΑΝΟΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΣΩΤΗΡΙΑ ΤΟΥΣ

ΟΙ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟΙ ΙΣΩΣ ΓΝΩΡΙΖΟΥΝ ΗΔΗ ΤΗΝ ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΕ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ ΠΟΥ ΠΑΕΙ ΣΕ ΓΝΩΣΤΟ ΡΑΦΤΗ ΝΑ ΡΑΨΕΙ ΚΟΥΣΤΟΥΜΙ. ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΠΡΟΒΑ Ο ΡΑΦΤΗΣ ΤΟΥ ΠΑΡΑΓΓΕΛΝΕΙ ΝΑ ΣΗΚΩΣΕΙ ΛΙΓΟ ΤΟΝ ΔΕΞΙΟ ΩΜΟ, ΣΤΗΝ ΔΕΥΤΕΡΗ ΝΑ ΚΑΤΕΒΑΣΕΙ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΕΡΟ, ΣΤΗΝ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΝΑ ΛΥΓΙΣΕΙ ΤΑ ΓΟΝΑΤΑ ΚΑΙ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΜΕΝΟΣ ΤΟΥ ΤΟ ΠΑΡΑΔΙΔΕΙ. Ο ΠΕΛΑΤΗΣ ΦΕΥΓΕΙ ΚΡΑΤΩΝΤΑΣ ΜΕ ΖΗΛΟ ΤΙΣ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΑΛΛΑ ΟΤΑΝ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΝΕΤΑΙ ΜΕ ΜΙΑ ΠΑΡΕΑ ΝΕΑΡΩΝ ΤΟΥΣ ΑΚΟΥΕΙ ΝΑ ΛΕΝΕ. ΜΠΡΑΒΟ ΚΟΥΣΤΟΥΜΙ Ο ΣΑΚΑΤΗΣ.

 Ο ΣΑΚΑΤΗΣ ΔΥΣΤΥΧΩΣ ΕΙΝΑΙ Η ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΜΑΣ ΣΤΑ ΧΕΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΘΕ ΜΕΣΣΙΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΣΧΟΛΕΣ, ΤΟΥΣ ΑΠΟΤΕΙΧΙΣΜΕΝΟΥΣ ΤΟΥ ΖΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΓΕΛΗ ΤΟΥ ΖΗΖΙΟΥΛΑ. 

ΚΑΙ ΖΟΥΝ ΑΥΤΟΙ ΚΑΛΑ ΚΑΙ ΕΜΕΙΣ ΜΗ ΧΕΙΡΟΤΕΡΑ