Πέρα από τον Ορθόδοξο περσοναλισμό: Νέοι προβληματισμοί για τη θεολογική σημασία του εαυτού (3)

 Συνέχεια από: Τετάρτη 20 Μαρτίου 2024

ΑΝΑΛΟΓΙΚΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ

ΠΑΤΕΡΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΕΠΑΝΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΟ-ΔΥΤΙΚΟΥ ΕΑΥΤΟΥ

Παραρτήματα

1. Πέρα από τον Ορθόδοξο περσοναλισμό: Νέοι προβληματισμοί για τη θεολογική σημασία του εαυτού

Από 15:25 και έπειτα

Μπαίνοντας πιο συστηματικά στο θέμα μας και πιο προσωπικά, ένα βασικό θέμα και στην Τριαδολογία και στην ανθρωπολογία που με ενδιαφέρει είναι το θέμα του Ομοουσίου, το οποίο θεωρώ πως εξηγεί κάποια πράγματα που αλλιώς παραμένουν ανεξήγητα 303. Η έννοια του Ομοουσίου, κατ' αρχάς, εξηγεί ζητήματα Τριαδολογικά 304: το γιατί μιλάμε για πραγματική κοινωνία Προσώπων, την οποία ακριβώς έχουμε επειδή η ουσία δεν είναι απλά ομοιότης και κοινότης, δεν είναι απλά ένα κοινό επιβαλλόμενο ουσιακό υπόβαθρο, αλλά έχει μία δυναμική και τελεί, όπως λέγει η Μαξιμιανή παράδοση, στην κυριολεξία «κινούμενη ἐν τῇ ἐν ἀλλήλοις χωρήσει» 305. Η περιχώρηση των τριών Υποστατικών τρόπων υπάρξεως του Θεού είναι κάτι που επιτελείται μέσω της θείας ουσίας, δεν είναι η ουσία νεκρή ως προς την περιχώρηση, δεν είναι η περιχώρηση κάτι το οποίο συμβαίνει σε επίπεδο απλώς και μόνο Υποστάσεων (και μόνο αυτή η διάκριση που κάνω βέβαια είναι ψευδής. Στην πραγματικότητα δεν μπορούμε να καταλάβουμε ούτε την Τριαδολογία, ούτε και την Οικονομία χωρίς το Ομοούσιο). Όταν λέμε στην αρχή του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου, πως «Θεόν οὐδείς εώρακεν πώποτε· ὁ μονογενής Υἱός, ὁ ὤν ἐν τοῖς κόλποις τοῦ Πατρός, αὐτός ἡμῖν ἐξηγήσατο» τι εννοούμε; Ότι «ἐξηγήσατο» τον τρόπο ακριβώς της υπάρξεως του Θεού, την ομοούσια δηλαδή περιχώρηση των Υποστάσεων τόσο καθεαυτήν, όσο και, κατ' εικόνα της, των κτιστών όντων, στη Δημιουργία. Εδώ δεν θίγεται καθόλου ο αποφατισμός, ούτε εισερχόμεθα στη γνώση της Αγίας Τριάδος, δεν εισερχόμεθα στην ενδοτριαδική ουσία ή ζωή, αλλά η αποκάλυψη αυτή του τρόπου της υπάρξεως του Θεού εξηγεί και τον τρόπο της Υιοθεσίας, και κατανοούμε γιατί κάποιοι Πατέρες ομιλούν για την ενοποίηση ακριβώς της Δημιουργίας, την ενοποίηση του κτιστού και της φύσεως ως έργου της Εκκλησίας κατ' εικόνα του Θεού, κάτι που φανερώνει την Χριστολογική μεταφορά του Ομοουσίου από την Τριαδολογία στη Δημιουργία 306. Επομένως δεν μπορούμε να πούμε ότι τραυματίζει τρόπον τινά την αποφατικότητα το γεγονός ότι μεταφέρεται ο τρόπος υπάρξεως αυτός του Θεού, η ομοούσια κοινωνία των Υποστάσεων, στη Δημιουργία.

Θέλω όμως, όπως υπόσχεται ο τίτλος της εισηγήσεώς μου, να προχωρήσω στην περιγραφή και μερικών άλλων προσωπικών συμβολών, έννοιες τις οποίες τα τελευταία χρόνια έχω επιχειρήσει να εισάγω, επιδιώκοντας να συνεχίσω την προβληματική αυτή η οποία είναι απαραιτήτως ερμηνευτική, απαραιτήτως προσωπική, απαραιτήτως υπαρξιακή και απαραιτήτως διαλογική κατά τη γνώμη μου είτε το θέλουμε είτε όχι – απλώς, αν δεν το θέλουμε, παράγουμε ξύλινη θεολογία, ενώ, εάν το θέλουμε, η θεολογία ανοίγεται, με ρίσκο φυσικά, γιατί όλα τα πραγματικά ανοίγματα έχουν ένα ρίσκο και το άνοιγμα του Θεού έχει το μεγαλύτερο ρίσκο από όλα και είναι χαμένος ο Θεός πάντα, γιατί ακριβώς διακινδύνευε τα πάντα του για τους δικαίως ή αδίκως αγαπώμενους. Συνεπώς αυτό το ρίσκο δεν μπορούμε να το χωρίσουμε από οποιοδήποτε γνήσιο, πλην ανθρώπινο, ενέργημα θεολογίας, η οποία είναι πάντοτε και τελικά, ας μην το ξεχνούμε, η ίδια η διδασκαλία του Λόγου. Ο Λόγος είναι ο Θεο-λόγος, ο Χριστός θεολογεί, η δική μας θεολογία ουσιαστικά πρέπει να συν-φωνεί με την Θεο-λογία του Χριστού και εδώ λειτουργεί επίσης και η ανθρώπινη μερικότητα, το «εκ μέρους γινώσκομεν» και το «εκ μέρους προφητεύομεν» του Αποστόλου – οι Πατέρες μπαίνοντας με ταπείνωση και επίγνωση σε αυτή τη διαδικασία παραμένουν ωστόσο συχνότατα έξω από σοβαρά λάθη, ακριβώς διότι είναι έτοιμοι να αποδεχθούν τα λάθη τους και την αναγκαστική μερικότητα των ανθρώπινων διατυπώσεων.

Τα τελευταία λοιπόν χρόνια προσπάθησα να εισαγάγω μια σειρά από όρους οι οποίοι κατά κάποιο τρόπο επιδιώκουν να πραγματοποιήσουν αυτό το οποίο στην πραγματικότητα αποτύχαμε αυτά τα χρόνια να κάνουμε, δηλαδή να ενοποιήσουμε τη λογική θεώρηση του προσώπου με την οντολογική του θεώρηση 307. Σε αυτό το σημείο να πω βέβαια ότι διενεργείται ένας διάλογος, κουφών μερικές φορές, αλλά κάποια στιγμή πρέπει να τα διακρίνουμε τα δύο. Από τόσους ακούμε συχνά ότι πρέπει «να γίνει ο άνθρωπος πρόσωπο» - μα ο άνθρωπος δεν είναι πρόσωπο; Φυσικά και είναι πρόσωπο ή άτομο ή υπόσταση, ούτως η άλλως, ο άνθρωπος. Αυτή είναι η λογική θεμελίωση του προσώπου που βλέπουμε στον Δαμασκηνό, στους Καππαδόκες και τον Μάξιμο Ομολογητή, οι οποίοι όντως ταυτίζουν υπόσταση, πρόσωπο και άτομο – ο Δαμασκηνός ακόμα και για την Τριαδολογία χρησιμοποιεί τη λέξη άτομο, το οποίο βέβαια μερικούς τους ξενίζει 308. Παρατηρεί ο Βοήθιος πως όντως οι Έλληνες έχουν μια δυσκολία να αποκαλέσουν τον ποντικό, αίφνης, υπόσταση και το φυλάγουν αυτό κυρίως για λογικά όντα 309· δεν σημαίνει όμως ότι ο ποντικός, αν ρωτούσατε τον Δαμασκηνό, (ή το βόδι, κατά τον Μάξιμο Ομολογητή) δεν είναι πρόσωπο/υπόσταση και άτομο μιάς λογικής ουσίας – αυτό είναι σωστό και αυτή η κριτική που κάνουμε εγώ, ο Larchet και άλλοι νομίζω ότι είναι σωστή. Αυτή είναι η λογική πλευρά.

Η οντολογική πλευρά του προσώπου όμως είναι κάτι τελείως άλλο. Είναι μια διαδικασία όπου τίθεται το ερώτημα, μήπως, ως αποτέλεσμα της εν Χριστώ Οικονομίας, το πρόσωπο πρέπει ελεύθερα να πραγματωθεί με τον τρόπο ακριβώς της πληρότητας του θεανθρώπινου προσώπου. Πως ο Χριστός εκφράζει υπαρξιακά το γεγονός του προσώπου; Ο Χριστός συνάγει, με τον θυσιαστικό τρόπο του Σταυρού, τα διεστώτα. Αν είναι έτσι, τότε και εμείς εισερχόμαστε, ως μέλη του Σώματός του, στη διαδικασία της συναγωγής των διεστώτων διά του Σταυρού της ανιδιοτελούς αυτο-διάθεσης – δεν είμαστε στον θρόνο της θεολογίας εκείνη τη στιγμή, αλλά υφιστάμεθα πραγματική σταύρωση, ασχέτως του αν θα γίνει θεολογία αυτό τελικά ή όχι. Η διαδικασία λοιπόν με την οποία κανείς περιχωρεί τους άλλους και αποκαθιστά την κομματιασμένη φύση στην ομοούσια πληρότητά της, αυτό μοιάζει να αφορά στην οντολογία του προσώπου. Εάν αυτό το ενδεχόμενο κατόρθωμα το συγχέουμε ή ακόμη χειρότερα, το αντιπαραθέτουμε στη λογική διάσταση του προσώπου, θεωρώντας την ως δήθεν αναιρούμενη από την ίδια την οντολογική της πιθανή έκφραση, όπως κάνουμε σήμερα, τότε κάνουμε διάλογο μεταξύ κουφών, που έχουν και οι δύο δίκιο και, ταυτόχρονα, και οι δύο άδικο. Υπάρχει τρόπος να τα συνδέσουμε τα δύο, δηλαδή τη λογική θεμελίωση του προσώπου –να σεβαστούμε το γεγονός ότι το πρόσωπο είναι υπόσταση και άτομο, ούτως ή άλλως– με τη δυνατότητα μιάς οντολογικής κατανόησης αυτού του γεγονότος. Αυτό, εάν γίνει, θα γίνει απαραιτήτως με έναν τρόπο που περιλαμβάνει και διάλογο με τη σημερινή σκέψη και την παλιότερη φιλοσοφία, ψυχολογία και τα συναφή. Γιατί; Ήμουνα πριν λίγα χρόνια στη Μόσχα, σε ένα συνέδριο για τον άγιο Συμεών τον Νέο Θεολόγο και παρουσίασα μια εισήγηση με τίτλο «Ο αφανιζόμενος εαυτός και το αποσπασμένο του σώμα: Η επιθυμία στην ψυχανάλυση και τον Συμεών»310, και μου επετέθησαν κάποιοι και μου λένε «πως βάζετε την ψυχανάλυση με τον άγιο Συμεών μαζί;». Και απαντώ σε κάποιον: «Ο άγιος Συμεών ξέρει τι θα πεί επιθυμία αλλά τον τρόπο με τον οποίο εσύ καταλαβαίνεις την επιθυμία, μπορεί η ψυχολογία να σε βοηθήσει να τον καταλάβεις καλύτερα». Σήμερα με τον όρο επιθυμία δεν υπονοείται πλέον ακριβώς αυτό που περιγράφει ο Συμεών με την ίδια ή κάποια παρεμφερή λέξη, αφού τα καταιγιστικά πολιτιστικά και ανθρωπολογικά γεγονότα που συνέβησαν κατά τους νεωτερικούς χρόνους έχουν δημιουργήσει μια μεγάλη διαφορά στην κατανόηση της επιθυμίας – όπως συμβαίνει άλλωστε, αίφνης, και με την έννοια της ηδονής. Πρόσφατα στο Cambridge μίλησα για την ηδονή στον Μάξιμο, σε σχέση με τις σημερινές της κατανοήσεις. Δεν είναι λοιπόν η ηδονή σήμερα αυτό που ήταν τότε για τον Μάξιμο, σήμερα υπάρχουν μορφές ηδονής που είναι ακόμη και τελείως ανήδονες, υπάρχουν τέτοιες εξελίξεις της φιλαυτίας και του ναρκισσισμού σήμερα που δεν χρειάζονται καν την πραγματικότητα της ηδονής, κάτι αδιανόητο για την εποχή του Μαξίμου 311.[ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΕ Η ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΗΝ ΔΑΙΜΟΝΙΚΗ ΗΔΟΝΗ; ΤΗΝ ΦΙΛΑΡΧΗ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ; ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΥ ΨΕΥΔΟΠΡΟΦΗΤΗ; ΤΗΝ ΕΠΙΒΕΒΑΙΩΣΗ; Η ΗΔΟΝΗ ΕΙΝΑΙ ΠΑΝΤΡΕΜΕΝΗ ΜΕ ΤΗΝ ΟΔΥΝΗ. Η ΑΝΗΔΟΝΗ ΗΔΟΝΗ ΤΗΣ ΦΙΛΑΥΤΙΑΣ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΟΤΙ Η ΟΔΥΝΗ ΜΕΤΑΦΕΡΕΤΑΙ ΣΤΟΝ ΑΛΛΟΝ. ΣΤΟ ΘΥΜΑ. ΣΤΟ ΠΡΟΒΑΤΟ. 

ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΑΡΧΕΤΥΠΟ ΤΗΣ ΟΝΕΙΡΩΞΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΝΤΡΟΠΗΣ; ΤΗΝ ΗΔΟΝΗ ΤΟΥ ΕΥΝΟΥΧΟΥ;ΤΙ ΕΙΝΑΙ Ο ΦΘΟΝΟΣ; Η ΖΗΛΕΙΑ;Η ΕΡΩΤΙΚΗ ΕΠΙΘΥΜΙΑ ΔΕΜΕΝΗ ΜΕ ΜΙΣΟΣ; Η ΕΚ-ΔΙΚΗΣΗ;]

Λαμβάνοντας υπόψη την πραγματικότητα των νέων συνθηκών που ουσιαστικά μας συνέχουν, μπορούμε να συνεχίσουμε την προβληματική αυτή και το optimum είναι να συνδέσουμε αρμονικά τη λογική και την οντολογική πλευρά του προσώπου. Πρέπει να πάμε επιτέλους σήμερα λίγο παραπέρα, να αφήσουμε το θέμα της διελκυστίνδας φύση-πρόσωπο κ.λπ κατά μέρος, μια και στη διεθνή κοινότητα των ειδικών έχει τελειώσει η συζήτηση αυτή, και να οδεύσουμε προς μία άρθρωση νέων δυνατοτήτων έκφρασης της πραγματικότητας του εαυτού -γιατί περί αυτού ομιλεί η θεολογική έννοια του ενουσίου;;;; και μη υπερβατικού προσώπου;;;- αξιοποιώντας τον Πατερικό ολισμό, αυτόν τον θαυμαστό ολισμό που δεν αποδέχεται προτεραιότητα, όπως ειπώθηκε σωστά, ούτε προσώπου, ούτε φύσεως.

Σημειώσεις

303. Βλ. Τα έργα μου Church in the Making: An Apophatic Ecclesiology of Consubstantiality, New York: St Vladimir's Seminary Press, 2016. (Πρόκειται για την αναθεωρημένη και επαυξημένη Αγγλική έκδοση του Ελληνικού βιβλίου μου Η Αποφατική Εκκλησιολογία του Ομοουσίου: η αρχέγονη Εκκλησία σήμερα, Αθήνα: Αρμός 2002). Βλ. Επίσης, το έργο μου Ορθοδοξία και Εκσυγχρονισμός: Βυζαντινή Εξατομίκευση, Κράτος και Ιστορία στην Προοπτική του Ευρωπαϊκού Μέλλοντος, Αθήνα: Αρμός 2006, 62-86, και Ν. Loudovikos, Analogical Identities: The Creation of the Christian Self. Beyond Spirituality and Mysticism, in the Patristic Era, Brepols 2019.
304. N. Loudovikos, "Consubstantiality beyond Perichoresis: Personal Threeness, Intra-divine Relations, and Personal Consubstantiality, in Augustine's, Thomas Aquinas', and Maximus the Confessor's Trinitarian Theologies", Studia Patristica 89, 2017, 33-46.
305. Βλ. Ν. Loudovikos, "Maximus the Confessor in a Systematic Perspective" in The Oxford Handbook of Orthodox Dogmatics, Oxford: Oxford University Press, υπό έκδοση.
306. N. Loudovikos, Church in the Making: An Apophatic Ecclesiology of Consubstantiality, New York: St Vladimir's Seminary Press, 2016.
307. Για τη διάκριση αυτή βλ. Ορθοδοξία και Εκσυγχρονισμός..., ο.π., 61ε.
308. Βλ. τα σχετικά χωρία, στο παραπάνω βιβλίο.
309. Liber de Persona et duabus naturis, contra Eutychen et Nestorium, 3.
310. N. Loudovikos, "A Fading Self and its Fragmented Body: St Symeon the New Theologian and J. Lacan on the Dialectics of Desire", Revue Roumaine de Philosophie 60, issue 2, 2016, 221-228.
311. Βλ. την σχετική συζήτηση στο N. Loudovikos, "Narcissism Without Pleasure, and Inter-subjectivity Without Meaning: Reading Maximus the Confessor, Gregory Palamas, and Thomas Aquinas today", στην Analogia, 6, 2019, 37-58.

ΟΛΕΣ ΤΟΥ ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ.