I
Παρουσία του Descartes
Πλαίσιο
Η Καρτεσιανή ΕλευθερίαΚαρτεσιανή Ελευθερία, ένα συγγραφικό έργο που δεν είχε δημοσιευθεί μέχρι τότε στην Ιταλία, δημοσιεύθηκε το 1946 -λίγα χρόνια μετά τη δραματική κατάληξη του "drôle de guerre"- ως εισαγωγή σε μια συλλογή κειμένων που επαναπροτείνονται εδώ 3. Ο τόμος εγκαινίασε τη σειρά "Οι κλασικοί της ελευθερίας" 4 που ίδρυσε και διεύθυνε ένας μελετητής του "αστικού πνεύματος", ο Bernard Groethuysen, μαθητής του Wilhelm Dilthey 5. Μεταξύ των κειμένων που εμφανίστηκαν στη σειρά, σύμφωνα με τον τόμο που συμβουλευτήκαμε (ο οποίος εξαντλήθηκε στις 30 Μαΐου 1946), εκδόθηκαν εκείνη τη χρονιά τα εξής: L. Febvre, Michelet 1798-1874 (το εισαγωγικό δοκίμιο είχε τίτλο: Michelet ou la liberté morale) και με επιμέλεια του ίδιου του Groethuysen, Montesquieu: 1689-1755, το οποίο υποστήριζε ότι η ελευθερία είναι χαρακτήρας των ευρωπαϊκών λαών. Υπήρξε επίσης ένας τόμος αφιερωμένος στον Χέγκελ, τον οποίο επιμελήθηκε η Σιμόν ντε Μποβουάρ 6. Ακόμη και σήμερα, επανεξετάζοντας τις διαδρομές της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας στα μέσα του εικοστού αιώνα, μπορεί να σημειωθεί ότι ο Σαρτρ εντόπισε το δόγμα της απόλυτης αξίας της ελευθερίας στον φιλόσοφο του 17ου αιώνα, σε μια εποχή που η ελευθερία απειλούνταν περισσότερο στην Ευρώπη 7.
Μπορεί κανείς να διαβάσει (και έχει διαβάσει) το δοκίμιο του Σαρτρ ως πηγή υλικού για "σαρτροφοβικές" πολεμικές, συζητήσεις για την έλλειψη ιστοριογραφικής γνώσης του συγγραφέα 8, ή μπορεί να διαβάσει το δοκίμιο συνδέοντάς το με το φιλοσοφικό και θεολογικό πρόβλημα της σχέσης ελευθερίας-αλήθειας που υπάρχει στον Ντεκάρτ και στις καρτεσιανές σπουδές, συζητώντας το στον ορίζοντα του διαλόγου που υφαίνει ο Σαρτρ με τον φιλόσοφο της "κλασικής εποχής" και κατανοώντας τις ιδιαίτερες μορφές και τα χαρακτηριστικά του στην ιστορική εξέλιξη των ιδεών και της φιλοσοφίας στην Ευρώπη του 20ού αιώνα 9.
Η φιλοσοφική έννοια της ελευθερίας που προτείνει ο Σαρτρ στην παρούσα εργασία είναι, επιπλέον, πλήρως συμμετοχική και αποκαλυπτική του “πνεύματος της εποχής”, της "ευρωπαϊκής συνείδησης" της δεκαετίας του 1940: μια πεπερασμένη ελευθερία, τοποθετημένη ως δυνατότητα ή επιλογή, ιστορικά κληρονόμος, αλλά χωρίς "αφελή" συμπεράσματα, της "κλασικής" φιλοσοφίας. Μαζί της συζητήθηκε το δόγμα της ελεύθερης βούλησης, στην εκδοχή για την οποία ο άνθρωπος είναι ελεύθερος στο βαθμό που είναι ο "κριτής" των δικών του κινήσεων ή "πράξεων" και των εξωτερικών, χωρίς ποτέ να μπορεί να είναι η αιτία του εαυτού του. Ο Σαρτρ αμφισβητεί την ελευθερία ως διαβούλευση, ως κρίση του δικαστηρίου της συνείδησης 10.
Το κείμενο συμπεριλήφθηκε τον επόμενο χρόνο στο βιβλίο Situations I (1947), τον τόμο με τον οποίο ξεκίνησε η συλλογή λογοτεχνικών, φιλοσοφικών και πολιτικών δοκιμίων του Γάλλου στοχαστή. Μαζί με το δοκίμιο για την προθετικότητα του Husserl (1939), που περιλαμβάνεται επίσης στον τόμο, και τη μεταγενέστερη εργασία, που παραδόθηκε για το συνέδριο Kierkegaard vivant το 1964, το κείμενο είναι ενδεικτικό του Sartre ως ερμηνευτή και αναγνώστη της ιστορίας της σύγχρονης φιλοσοφίας. Ο Descartes, που κλίνει προς τον Husserl και τον Kierkegaard, λαμβάνεται ως σημείο αναφοράς μιας νέας, πρωτότυπης "πρωτοκαθεδρίας" της ελευθερίας. Στην αρχή δεν είναι ο Λόγος, αλλά η Πράξη [σ. 307] 11.
Διαβάζουμε στο Είναι και το Τίποτα: "Τα πάντα είναι σε πράξη. Πίσω από την πράξη δεν υπάρχει δύναμη, δεν υπάρχει ύπαρξις, δεν υπάρχει εικονικότητα". Όπως ο λόγος αποκαλύπτει τη σκέψη, έτσι και οι πράξεις εκδηλώνουν προθέσεις. Η ανθρώπινη πράξη είναι κάθε αναφορά σε έναν όρο διαφορετικό από τον εαυτό της και είναι κατά βάση, ως τέτοια, ελευθερία που δεν διακρίνεται από το είναι του υποκειμένου. Ο άνθρωπος στην πράξη είναι απλώς ο άνθρωπος 12.
"Βλέποντας ο Ντεκάρτ, μετά τον στωικισμό", τον σύνδεσμο ελευθερία-πράξη-υποκειμενικότητα του ανθρώπου, ως υπονοούμενο της διυποκειμενικής σχέσης, αποδεσμεύτηκε από το στωικό και πλατωνικό, νατουραλιστικό και ιδεαλιστικό ιδεώδες της σαγήνης και θεωρήθηκε ως η αυθεντικότητα της ανθρώπινης πραγματικότητας, που πρέπει να πραγματωθεί μέσα και μέσω της ιστορίας 13.
Αυτή η διατριβή είχε αμέσως πίσω της τη μελέτη του Husserl για τον Descartes που εμφανίστηκε στη Γαλλία το 1931 και μαζί της τις Ιδέες Ι, "το πιο σημαντικό φιλοσοφικό γεγονός της προπολεμικής φιλοσοφίας". Προϋποθέτει επίσης τα κείμενα του Χάιντεγκερ, τα οποία είχαν διεισδύσει στη Γαλλία με τη μετάφραση του Henry Corbin το '30 14, και, στο βάθος, την καρτεσιανή παράδοση της ίδιας της συνείδησης ως ουσίας της σκέψης, του στοχασμού, που υπάρχει ανεξάρτητα από τον κόσμο, με αιώνιες αλήθειες αποτυπωμένες στο "εσωτερικό" της 15.
Σημειώσεις
3. Προφανώς γίνεται αναφορά στο J.-P. SARTRE, Les carnets de la drôle de guerre: Νοέμβριος 1939 - Μάρτιος 1940, Paris, Gallimard, 1995 (μτφρ. it., τόμ. I και II, Acquaviva delle Fonti (BA), Acquaviva, 2002). Αργότερα αναφέρεται στα Carnets. Πιθανώς επινοημένη από τον δημοσιογράφο Roland Dorgelès (βλ. R. DORGELÈS, "La Drôle de Guerre", Paris, Albin Michel, 1957), η έκφραση drôle de guerre αναφέρεται στην περίοδο του Β' Παγκοσμίου Πολέμου από τις 3 Σεπτεμβρίου 1939, ημέρα κατά την οποία η Γαλλία και η Αγγλία κήρυξαν τον πόλεμο στη ναζιστική Γερμανία, έως την εισβολή στη Γαλλία (αλλά και στο Βέλγιο, το Λουξεμβούργο και τις Κάτω Χώρες) το 1940. Η έκφραση υποδήλωνε την κατάσταση σύγκρουσης χωρίς μάχες, με τον γαλλικό στρατό να στέκεται στη "Γραμμή Μαζινό". Βλέπε F. BÉDARIDA, Οκτώ μήνες προσδοκιών και ψευδαισθήσεων: la 'drôle de guerre', στο J-P. AZÉMA et F. BÉDARIDA (υπό την καθοδήγηση του), Η Γαλλία στα σκοτεινά χρόνια, 1, Paris, Seuil, 1993· MARC BLOCH à ÉTIENNE BLOCH, Γράμματα από τον ψεύτικο πόλεμο - Lettres de la drôle de guerre, Cahier de l'IHTP 19, 1991. Για την έκβαση του "drôle de guerre" στην αντιφασιστική δράση στην Ιταλία, βλ. στα απομνημονεύματα του Pietro Ingrao τις αναμνήσεις των Paolo Bufalini, Franco Rodano και Adriano Ossicini (βλ. P. INGRAO, Volevo la luna. Torino, Einaudi, 2006, σ. 73 κ.ε.). Τα καρνέ (Carnets) του Σαρτρ, ο οποίος κινητοποιήθηκε στη μετεωρολογική υπηρεσία, είναι ένα ντοκουμέντο που μαρτυρά ορισμένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της φιλοσοφίας στη Γαλλία, καθώς και την επίδραση και τη συνειδητοποίηση της ιστορικής κατάστασης. Σχετικά με την αναφορά του Σαρτρ στον Bloch, βλ. κατωτέρω, σημ. 51.
4. Βλέπε J.-P. SARTRE, Descartes 1596-1650 (με το εισαγωγικό δοκίμιο με τίτλο La liberté cartésienne), Genève-Paris, Traits, Εκδ. Les Trois Collines, 1946.
Ο Sartre ολοκληρώνει το δοκίμιό του υποστηρίζοντας ότι ο Descartes "έθεσε τα θεμέλια της δημοκρατίας". Για την "ανοησία" αυτής της δήλωσης βλ. GRIMALDI, Sartre et la liberté cartésienne, στο "Revue de Métaphysique et de morale", 1987, 1, σ. 85 επ.
5. Πρβλ. B. GROETHUYSEN, Origines de l'esprit bourgeois en France, Paris, NRF Librairie Gallimard, 1927 (μετάφραση, Torino, Einaudi, 1949).
6. Το 1946 ήταν το έτος θανάτου του Groethuysen (γεννημένος το 1880). Το 1947, με εισαγωγή του J. FREVILLE ("Lenine et la liberté") Lenine 1870-1924, Marx et la liberté, με την επιμέλεια του H. Lefebvre, και το κείμενο σε επιμέλεια του J. DEBU BRIDEL Fourier 1772-1837. Κυκλοφόρησαν το 1948, Kant: 1724-1804 (επιμέλεια J. Benda), Jules Lequier 1814-1862 (επιμέλεια Jean Wahl) και Σωκράτης 469-399 π.Χ. (επιμέλεια R. Berger). Για την ιστορία της έκδοσης μέχρι το 1965 βλέπε τη μονογραφία του F. LACHENAL, Éditions des Trois Collines, Genève-Paris, Editions de l'IMEC, Paris, 1995.
7. Πρβλ. P. CHIODI (1915-1970), Il pensiero esistenzialista, Μιλάνο, Garzanti, 1959, σ. 19. Πρβλ. επίσης ID., Φιλοσοφία, ιστορία και ανθρώπινη πραγματικότητα, στο: Υπαρξισμός και φιλοσοφία, ό.π., σ. 347-360. "Ανθρώπινη πραγματικότητα" είναι η μετάφραση του Dasein που υιοθετήθηκε στη Γαλλία στα τέλη της δεκαετίας του 1930 από τον Sartre. Θα πρέπει να συγκρίνει κανείς την έννοια της ελευθερίας που πρότεινε ο Σαρτρ με την έννοια της "θρησκείας της ελευθερίας" του Croce που χρησιμοποιούσαν οι φιλελεύθεροι σοσιαλιστές την ίδια δεκαετία. Πρβλ. CROCE, Γιατί δεν μπορούμε παρά να αποκαλούμε τους εαυτούς μας "Χριστιανούς", στο "La critica", αριθ. 40, Νάπολη, 1942, σ. 289-297, R. TREVES, Benedetto Croce, filosofo della libertà (1947), Φλωρεντία, Polistampa, 1998. Η δημοκρατία και ο φιλελευθερισμός είναι έννοιες που συναντώνται στον υπαρξιστή Σαρτρ και στον θετικιστή Τρέβες. Για μια πτυχή του θέματος βλέπε C.A. VIANO, Ο Croce στο Τορίνο μεταξύ θετικιστών και υπαρξιστών, στο ID., Φιλοσοφικές εποχές. Φιλοσοφία του εικοστού αιώνα μεταξύ Τορίνο και Ιταλίας, Bologna, II Mulino, 2007, σ. 123-142.
8. Πρβλ. Dictionnaire Sartre (επιμέλεια: F. Noudelmann και G. Philippe), Paris, Champion, 2004; s.v. antisartrisme, sartrophobie.
9. Για την ερμηνεία της ανθρώπινης ελευθερίας στον Ντεκάρτ ως αρνητικής ελευθερίας η Geneviève Rodis-Lewis συγκρίνει τις μελέτες των Alquiè, Laporte, Merleau-Ponty και Sartre, βλ. ID., Descartes Textes et débats, Paris, Librairie Générale Française. 1984. σσ. 333-347.
10. Το θέμα του δικαστή και του δικαστηρίου της συνείδησης είναι ένα ιστορικό θέμα στη σχέση μεταξύ του ευρωπαϊκού χριστιανισμού και της σύγχρονης φιλοσοφίας, από τον Thomas More έως τον Immanuel Kant. Σχετικά με το θέμα, από διαφορετικές οπτικές γωνίες βλ. NEVEU, Το σφάλμα και ο δικαστής του. Παρατηρήσεις σχετικά με τη δογματική λογοκρισία στη σύγχρονη εποχή, Νάπολη, Bibliopolis, 1993- A. PROSPERI, Δικαστήρια συνείδησης: ιεροεξεταστές, εξομολογητές, ιεραπόστολοι, Turin, Einaudi, 1996. Oι μελέτες προς τιμήν του Paolo Prodi Ο δεσμός του όρκου και το δικαστήριο της συνείδησης (επιμέλεια N. Pirillo), Bologna, Il Mulino, 1997.
11. Οι παρατιθέμενες σελίδες αναφέρονται επίσης στην έκδοση Situations 1 (Παρίσι, Gallimard, 1947, 1) στο κείμενο της μετάφρασης. Βλ. παρακάτω, ο Σαρτρ ανακαλεί τον Φάουστ του Γκαίτε για τη διόρθωση του Ευαγγελίου του Ιωάννη (In principium erat verbum).
12. Πρβλ. J.-P. SARTRE, L'être et le néant, Paris, Gallimard, 1943, μεταφρασμένο στα ιταλικά, Μιλάνο, Net, 2002, σ. 12. Στο εξής αναφέρεται ως EN. Η ανθρώπινη πράξη είναι τόσο η ανακάλυψη του εαυτού στον κόσμο όσο και η ανακάλυψη του κόσμου. Σύμφωνα με τον Σαρτρ, αυτό "κατέστησε δυνατό να αποφύγουμε την τρικλοποδιά του ασυνείδητου" και να προβάλλουμε το υποκείμενο προς αυτό που δεν είναι (EN, σ. 518). Πρβλ. τη συνέντευξη Les ecrivains en persone στο J.-P. SARTRE, Situations IX, Paris, Gallimard, 1972, σ. 12. Για την πράξη με την οποία συγκροτείται η συνείδηση. efr E. HUSSERI, Ιδέες για μια καθαρή φαινομενολογία και για μια φαινομενολογική φιλοσοφία (Εισαγωγή από τον E. Franzini), επιμέλεια V. Costa, Τορίνο, Einaudi, 2002 (παρ. 115, 119). Ανατρέχει στην ελληνική φιλοσοφία, στον στωικισμό, στη θεμελίωση της δύναμης του Λόγου και στην ιδέα της θεϊκής φύσης του Λόγου, η λογική δομή του οποίου καθιστά δυνατή τη συστηματική σύλληψη και κατανόηση του κόσμου. Σχετικά με την αμφισβήτηση του θέματος και της θέσης του πλατωνικού "ηλιακού παραδείγματος" (συνέχεια μεταξύ του θείου Λόγου, των αιώνιων αληθειών και του ανθρώπου) και τη "ρήξη" που έκανε ο Ντεκάρτ. Πρβλ. L. MARION, Για τη λευκή θεολογία του Descartes. Αναλογία, δημιουργία αιώνιων αληθειών, θεμελίωση (1981), Παρίσι, PUF, 1991. σελ. 144 και σποραδικά.
13. Πρβλ. EN, σ. 542 και passim, Carnets. 1, 1939, σ. 138 (μεταφρ. it., τ. 1. σ. 155). Τα Carnets ξεκινούν με το πρόβλημα του "συνδέσμου" μεταξύ στωικισμού και αναξιοπιστίας (Carnets, 1, 1939, σ. 19, μεταφρ. ιταλ., τ. 1. σ. 15). Στην πρόσληψη και ανάγνωση της χαϊντεγκεριανής έννοιας της αυθεντικότητας στηρίζεται η υπέρβαση της στωικής φάσης του Σαρτρ και η διαφορετικότητα της στάσης του απέναντι στον πόλεμο. Η κριτική του αρχαίου σοφού, το πρόβλημα μιας φιλοσοφίας για τον κόσμο και η μορφή του ανθρώπου μέσα στον κόσμο (Weltmann) είναι μοτίβα που συναντώνται στα ηθικά και ανθρωπολογικά κείμενα του Καντ. Πρβλ. PIRILLO, Ο άνθρωπος του κόσμου μεταξύ ηθικής και τάξης. Ο Καντ και οι μετασχηματισμοί του σύγχρονου, Bologna, Il Mulino, 1987.
14. Πρβλ. E. HUSSERI, Καρτεσιανοί Διαλογισμοί, με την προσθήκη των Παρισινών Διαλόγων (παρουσίαση από τον R. Cristin), Μιλάνο, Bompiani, 2002, J.- P. SARTRE, Η φαντασία: ιδέες για μια θεωρία των συναισθημάτων (αναθεώρηση, σημειώσεις και συσκευή από τον N. Pirillo), Μιλάνο, Bompiani, 2004, σ. 131, M. HEIDEGGER, Qu'est-ce que la Métaphisique, Παρίσι, Gallimard, 1938: D. JANICAUD, Heidegger en France, Παρίσι, Michel, 2001. Στην αντίθεσή τους, ο Χάιντεγκερ είχε προτείνει στο Είναι και Χρόνος ενάντια στο καρτεσιανό cogito μια οντολογία βασισμένη στην έννοια της ύπαρξης, ενώ ο Χούσερλ είχε υποδείξει στο καρτεσιανό cogito την απαραίτητη αφετηρία κάθε φιλοσοφίας (Καρτεσιανοί στοχασμοί και ιδέες Ι). Πρβλ. MARION, L'ego et le Dasein, Heidegger et la 'destruction, de Descartes dans 'Sein und Zeit', στο "Revue de Métaphysique et de morale", 92, 1. 1987, σ. 25-53- F. W. VON HERMANN, Husserl et Descartes, ό.π., σ. 4-24. Τα ίχνη του "καρτεσιανισμού" του Sartre (και η αναφορά στον Alain) βρίσκονται επίσης στα Carnets και είναι ενδεικτικά του τρόπου με τον οποίο ο φιλόσοφος προσεγγίζει τον Husserl και τον Heidegger.
15. Για τον Ντεκάρτ, σημειώνει ο Σαρτρ, η ελευθερία που απορρέει από το cogito είναι, σε αυτό το πλαίσιο, η ελευθερία του χριστιανού, η ελεύθερη βούληση. Ορισμένες από τις θέσεις στις οποίες αναφέρεται ο Sartre φαίνεται να συνορεύουν με εκείνες του πατέρα L. LABERTHONNIÈRE (1869-1932), Études sur Descartes, Paris, Vrin, 1935 και του J. LA- PORTE (1886-1948), La liberté selon Descartes, "Revue de Metaphysique et de Morale", 44, 1, 1937, σ. 101-64 (του Jean Laporte, βλ. επίσης, Le rationalisme de Descartes, Paris, PUF, 1945).
Παρουσία του Descartes
Πλαίσιο
Η Καρτεσιανή ΕλευθερίαΚαρτεσιανή Ελευθερία, ένα συγγραφικό έργο που δεν είχε δημοσιευθεί μέχρι τότε στην Ιταλία, δημοσιεύθηκε το 1946 -λίγα χρόνια μετά τη δραματική κατάληξη του "drôle de guerre"- ως εισαγωγή σε μια συλλογή κειμένων που επαναπροτείνονται εδώ 3. Ο τόμος εγκαινίασε τη σειρά "Οι κλασικοί της ελευθερίας" 4 που ίδρυσε και διεύθυνε ένας μελετητής του "αστικού πνεύματος", ο Bernard Groethuysen, μαθητής του Wilhelm Dilthey 5. Μεταξύ των κειμένων που εμφανίστηκαν στη σειρά, σύμφωνα με τον τόμο που συμβουλευτήκαμε (ο οποίος εξαντλήθηκε στις 30 Μαΐου 1946), εκδόθηκαν εκείνη τη χρονιά τα εξής: L. Febvre, Michelet 1798-1874 (το εισαγωγικό δοκίμιο είχε τίτλο: Michelet ou la liberté morale) και με επιμέλεια του ίδιου του Groethuysen, Montesquieu: 1689-1755, το οποίο υποστήριζε ότι η ελευθερία είναι χαρακτήρας των ευρωπαϊκών λαών. Υπήρξε επίσης ένας τόμος αφιερωμένος στον Χέγκελ, τον οποίο επιμελήθηκε η Σιμόν ντε Μποβουάρ 6. Ακόμη και σήμερα, επανεξετάζοντας τις διαδρομές της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας στα μέσα του εικοστού αιώνα, μπορεί να σημειωθεί ότι ο Σαρτρ εντόπισε το δόγμα της απόλυτης αξίας της ελευθερίας στον φιλόσοφο του 17ου αιώνα, σε μια εποχή που η ελευθερία απειλούνταν περισσότερο στην Ευρώπη 7.
Μπορεί κανείς να διαβάσει (και έχει διαβάσει) το δοκίμιο του Σαρτρ ως πηγή υλικού για "σαρτροφοβικές" πολεμικές, συζητήσεις για την έλλειψη ιστοριογραφικής γνώσης του συγγραφέα 8, ή μπορεί να διαβάσει το δοκίμιο συνδέοντάς το με το φιλοσοφικό και θεολογικό πρόβλημα της σχέσης ελευθερίας-αλήθειας που υπάρχει στον Ντεκάρτ και στις καρτεσιανές σπουδές, συζητώντας το στον ορίζοντα του διαλόγου που υφαίνει ο Σαρτρ με τον φιλόσοφο της "κλασικής εποχής" και κατανοώντας τις ιδιαίτερες μορφές και τα χαρακτηριστικά του στην ιστορική εξέλιξη των ιδεών και της φιλοσοφίας στην Ευρώπη του 20ού αιώνα 9.
Η φιλοσοφική έννοια της ελευθερίας που προτείνει ο Σαρτρ στην παρούσα εργασία είναι, επιπλέον, πλήρως συμμετοχική και αποκαλυπτική του “πνεύματος της εποχής”, της "ευρωπαϊκής συνείδησης" της δεκαετίας του 1940: μια πεπερασμένη ελευθερία, τοποθετημένη ως δυνατότητα ή επιλογή, ιστορικά κληρονόμος, αλλά χωρίς "αφελή" συμπεράσματα, της "κλασικής" φιλοσοφίας. Μαζί της συζητήθηκε το δόγμα της ελεύθερης βούλησης, στην εκδοχή για την οποία ο άνθρωπος είναι ελεύθερος στο βαθμό που είναι ο "κριτής" των δικών του κινήσεων ή "πράξεων" και των εξωτερικών, χωρίς ποτέ να μπορεί να είναι η αιτία του εαυτού του. Ο Σαρτρ αμφισβητεί την ελευθερία ως διαβούλευση, ως κρίση του δικαστηρίου της συνείδησης 10.
Το κείμενο συμπεριλήφθηκε τον επόμενο χρόνο στο βιβλίο Situations I (1947), τον τόμο με τον οποίο ξεκίνησε η συλλογή λογοτεχνικών, φιλοσοφικών και πολιτικών δοκιμίων του Γάλλου στοχαστή. Μαζί με το δοκίμιο για την προθετικότητα του Husserl (1939), που περιλαμβάνεται επίσης στον τόμο, και τη μεταγενέστερη εργασία, που παραδόθηκε για το συνέδριο Kierkegaard vivant το 1964, το κείμενο είναι ενδεικτικό του Sartre ως ερμηνευτή και αναγνώστη της ιστορίας της σύγχρονης φιλοσοφίας. Ο Descartes, που κλίνει προς τον Husserl και τον Kierkegaard, λαμβάνεται ως σημείο αναφοράς μιας νέας, πρωτότυπης "πρωτοκαθεδρίας" της ελευθερίας. Στην αρχή δεν είναι ο Λόγος, αλλά η Πράξη [σ. 307] 11.
Διαβάζουμε στο Είναι και το Τίποτα: "Τα πάντα είναι σε πράξη. Πίσω από την πράξη δεν υπάρχει δύναμη, δεν υπάρχει ύπαρξις, δεν υπάρχει εικονικότητα". Όπως ο λόγος αποκαλύπτει τη σκέψη, έτσι και οι πράξεις εκδηλώνουν προθέσεις. Η ανθρώπινη πράξη είναι κάθε αναφορά σε έναν όρο διαφορετικό από τον εαυτό της και είναι κατά βάση, ως τέτοια, ελευθερία που δεν διακρίνεται από το είναι του υποκειμένου. Ο άνθρωπος στην πράξη είναι απλώς ο άνθρωπος 12.
"Βλέποντας ο Ντεκάρτ, μετά τον στωικισμό", τον σύνδεσμο ελευθερία-πράξη-υποκειμενικότητα του ανθρώπου, ως υπονοούμενο της διυποκειμενικής σχέσης, αποδεσμεύτηκε από το στωικό και πλατωνικό, νατουραλιστικό και ιδεαλιστικό ιδεώδες της σαγήνης και θεωρήθηκε ως η αυθεντικότητα της ανθρώπινης πραγματικότητας, που πρέπει να πραγματωθεί μέσα και μέσω της ιστορίας 13.
Αυτή η διατριβή είχε αμέσως πίσω της τη μελέτη του Husserl για τον Descartes που εμφανίστηκε στη Γαλλία το 1931 και μαζί της τις Ιδέες Ι, "το πιο σημαντικό φιλοσοφικό γεγονός της προπολεμικής φιλοσοφίας". Προϋποθέτει επίσης τα κείμενα του Χάιντεγκερ, τα οποία είχαν διεισδύσει στη Γαλλία με τη μετάφραση του Henry Corbin το '30 14, και, στο βάθος, την καρτεσιανή παράδοση της ίδιας της συνείδησης ως ουσίας της σκέψης, του στοχασμού, που υπάρχει ανεξάρτητα από τον κόσμο, με αιώνιες αλήθειες αποτυπωμένες στο "εσωτερικό" της 15.
Σημειώσεις
3. Προφανώς γίνεται αναφορά στο J.-P. SARTRE, Les carnets de la drôle de guerre: Νοέμβριος 1939 - Μάρτιος 1940, Paris, Gallimard, 1995 (μτφρ. it., τόμ. I και II, Acquaviva delle Fonti (BA), Acquaviva, 2002). Αργότερα αναφέρεται στα Carnets. Πιθανώς επινοημένη από τον δημοσιογράφο Roland Dorgelès (βλ. R. DORGELÈS, "La Drôle de Guerre", Paris, Albin Michel, 1957), η έκφραση drôle de guerre αναφέρεται στην περίοδο του Β' Παγκοσμίου Πολέμου από τις 3 Σεπτεμβρίου 1939, ημέρα κατά την οποία η Γαλλία και η Αγγλία κήρυξαν τον πόλεμο στη ναζιστική Γερμανία, έως την εισβολή στη Γαλλία (αλλά και στο Βέλγιο, το Λουξεμβούργο και τις Κάτω Χώρες) το 1940. Η έκφραση υποδήλωνε την κατάσταση σύγκρουσης χωρίς μάχες, με τον γαλλικό στρατό να στέκεται στη "Γραμμή Μαζινό". Βλέπε F. BÉDARIDA, Οκτώ μήνες προσδοκιών και ψευδαισθήσεων: la 'drôle de guerre', στο J-P. AZÉMA et F. BÉDARIDA (υπό την καθοδήγηση του), Η Γαλλία στα σκοτεινά χρόνια, 1, Paris, Seuil, 1993· MARC BLOCH à ÉTIENNE BLOCH, Γράμματα από τον ψεύτικο πόλεμο - Lettres de la drôle de guerre, Cahier de l'IHTP 19, 1991. Για την έκβαση του "drôle de guerre" στην αντιφασιστική δράση στην Ιταλία, βλ. στα απομνημονεύματα του Pietro Ingrao τις αναμνήσεις των Paolo Bufalini, Franco Rodano και Adriano Ossicini (βλ. P. INGRAO, Volevo la luna. Torino, Einaudi, 2006, σ. 73 κ.ε.). Τα καρνέ (Carnets) του Σαρτρ, ο οποίος κινητοποιήθηκε στη μετεωρολογική υπηρεσία, είναι ένα ντοκουμέντο που μαρτυρά ορισμένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της φιλοσοφίας στη Γαλλία, καθώς και την επίδραση και τη συνειδητοποίηση της ιστορικής κατάστασης. Σχετικά με την αναφορά του Σαρτρ στον Bloch, βλ. κατωτέρω, σημ. 51.
4. Βλέπε J.-P. SARTRE, Descartes 1596-1650 (με το εισαγωγικό δοκίμιο με τίτλο La liberté cartésienne), Genève-Paris, Traits, Εκδ. Les Trois Collines, 1946.
Ο Sartre ολοκληρώνει το δοκίμιό του υποστηρίζοντας ότι ο Descartes "έθεσε τα θεμέλια της δημοκρατίας". Για την "ανοησία" αυτής της δήλωσης βλ. GRIMALDI, Sartre et la liberté cartésienne, στο "Revue de Métaphysique et de morale", 1987, 1, σ. 85 επ.
5. Πρβλ. B. GROETHUYSEN, Origines de l'esprit bourgeois en France, Paris, NRF Librairie Gallimard, 1927 (μετάφραση, Torino, Einaudi, 1949).
6. Το 1946 ήταν το έτος θανάτου του Groethuysen (γεννημένος το 1880). Το 1947, με εισαγωγή του J. FREVILLE ("Lenine et la liberté") Lenine 1870-1924, Marx et la liberté, με την επιμέλεια του H. Lefebvre, και το κείμενο σε επιμέλεια του J. DEBU BRIDEL Fourier 1772-1837. Κυκλοφόρησαν το 1948, Kant: 1724-1804 (επιμέλεια J. Benda), Jules Lequier 1814-1862 (επιμέλεια Jean Wahl) και Σωκράτης 469-399 π.Χ. (επιμέλεια R. Berger). Για την ιστορία της έκδοσης μέχρι το 1965 βλέπε τη μονογραφία του F. LACHENAL, Éditions des Trois Collines, Genève-Paris, Editions de l'IMEC, Paris, 1995.
7. Πρβλ. P. CHIODI (1915-1970), Il pensiero esistenzialista, Μιλάνο, Garzanti, 1959, σ. 19. Πρβλ. επίσης ID., Φιλοσοφία, ιστορία και ανθρώπινη πραγματικότητα, στο: Υπαρξισμός και φιλοσοφία, ό.π., σ. 347-360. "Ανθρώπινη πραγματικότητα" είναι η μετάφραση του Dasein που υιοθετήθηκε στη Γαλλία στα τέλη της δεκαετίας του 1930 από τον Sartre. Θα πρέπει να συγκρίνει κανείς την έννοια της ελευθερίας που πρότεινε ο Σαρτρ με την έννοια της "θρησκείας της ελευθερίας" του Croce που χρησιμοποιούσαν οι φιλελεύθεροι σοσιαλιστές την ίδια δεκαετία. Πρβλ. CROCE, Γιατί δεν μπορούμε παρά να αποκαλούμε τους εαυτούς μας "Χριστιανούς", στο "La critica", αριθ. 40, Νάπολη, 1942, σ. 289-297, R. TREVES, Benedetto Croce, filosofo della libertà (1947), Φλωρεντία, Polistampa, 1998. Η δημοκρατία και ο φιλελευθερισμός είναι έννοιες που συναντώνται στον υπαρξιστή Σαρτρ και στον θετικιστή Τρέβες. Για μια πτυχή του θέματος βλέπε C.A. VIANO, Ο Croce στο Τορίνο μεταξύ θετικιστών και υπαρξιστών, στο ID., Φιλοσοφικές εποχές. Φιλοσοφία του εικοστού αιώνα μεταξύ Τορίνο και Ιταλίας, Bologna, II Mulino, 2007, σ. 123-142.
8. Πρβλ. Dictionnaire Sartre (επιμέλεια: F. Noudelmann και G. Philippe), Paris, Champion, 2004; s.v. antisartrisme, sartrophobie.
9. Για την ερμηνεία της ανθρώπινης ελευθερίας στον Ντεκάρτ ως αρνητικής ελευθερίας η Geneviève Rodis-Lewis συγκρίνει τις μελέτες των Alquiè, Laporte, Merleau-Ponty και Sartre, βλ. ID., Descartes Textes et débats, Paris, Librairie Générale Française. 1984. σσ. 333-347.
10. Το θέμα του δικαστή και του δικαστηρίου της συνείδησης είναι ένα ιστορικό θέμα στη σχέση μεταξύ του ευρωπαϊκού χριστιανισμού και της σύγχρονης φιλοσοφίας, από τον Thomas More έως τον Immanuel Kant. Σχετικά με το θέμα, από διαφορετικές οπτικές γωνίες βλ. NEVEU, Το σφάλμα και ο δικαστής του. Παρατηρήσεις σχετικά με τη δογματική λογοκρισία στη σύγχρονη εποχή, Νάπολη, Bibliopolis, 1993- A. PROSPERI, Δικαστήρια συνείδησης: ιεροεξεταστές, εξομολογητές, ιεραπόστολοι, Turin, Einaudi, 1996. Oι μελέτες προς τιμήν του Paolo Prodi Ο δεσμός του όρκου και το δικαστήριο της συνείδησης (επιμέλεια N. Pirillo), Bologna, Il Mulino, 1997.
11. Οι παρατιθέμενες σελίδες αναφέρονται επίσης στην έκδοση Situations 1 (Παρίσι, Gallimard, 1947, 1) στο κείμενο της μετάφρασης. Βλ. παρακάτω, ο Σαρτρ ανακαλεί τον Φάουστ του Γκαίτε για τη διόρθωση του Ευαγγελίου του Ιωάννη (In principium erat verbum).
12. Πρβλ. J.-P. SARTRE, L'être et le néant, Paris, Gallimard, 1943, μεταφρασμένο στα ιταλικά, Μιλάνο, Net, 2002, σ. 12. Στο εξής αναφέρεται ως EN. Η ανθρώπινη πράξη είναι τόσο η ανακάλυψη του εαυτού στον κόσμο όσο και η ανακάλυψη του κόσμου. Σύμφωνα με τον Σαρτρ, αυτό "κατέστησε δυνατό να αποφύγουμε την τρικλοποδιά του ασυνείδητου" και να προβάλλουμε το υποκείμενο προς αυτό που δεν είναι (EN, σ. 518). Πρβλ. τη συνέντευξη Les ecrivains en persone στο J.-P. SARTRE, Situations IX, Paris, Gallimard, 1972, σ. 12. Για την πράξη με την οποία συγκροτείται η συνείδηση. efr E. HUSSERI, Ιδέες για μια καθαρή φαινομενολογία και για μια φαινομενολογική φιλοσοφία (Εισαγωγή από τον E. Franzini), επιμέλεια V. Costa, Τορίνο, Einaudi, 2002 (παρ. 115, 119). Ανατρέχει στην ελληνική φιλοσοφία, στον στωικισμό, στη θεμελίωση της δύναμης του Λόγου και στην ιδέα της θεϊκής φύσης του Λόγου, η λογική δομή του οποίου καθιστά δυνατή τη συστηματική σύλληψη και κατανόηση του κόσμου. Σχετικά με την αμφισβήτηση του θέματος και της θέσης του πλατωνικού "ηλιακού παραδείγματος" (συνέχεια μεταξύ του θείου Λόγου, των αιώνιων αληθειών και του ανθρώπου) και τη "ρήξη" που έκανε ο Ντεκάρτ. Πρβλ. L. MARION, Για τη λευκή θεολογία του Descartes. Αναλογία, δημιουργία αιώνιων αληθειών, θεμελίωση (1981), Παρίσι, PUF, 1991. σελ. 144 και σποραδικά.
13. Πρβλ. EN, σ. 542 και passim, Carnets. 1, 1939, σ. 138 (μεταφρ. it., τ. 1. σ. 155). Τα Carnets ξεκινούν με το πρόβλημα του "συνδέσμου" μεταξύ στωικισμού και αναξιοπιστίας (Carnets, 1, 1939, σ. 19, μεταφρ. ιταλ., τ. 1. σ. 15). Στην πρόσληψη και ανάγνωση της χαϊντεγκεριανής έννοιας της αυθεντικότητας στηρίζεται η υπέρβαση της στωικής φάσης του Σαρτρ και η διαφορετικότητα της στάσης του απέναντι στον πόλεμο. Η κριτική του αρχαίου σοφού, το πρόβλημα μιας φιλοσοφίας για τον κόσμο και η μορφή του ανθρώπου μέσα στον κόσμο (Weltmann) είναι μοτίβα που συναντώνται στα ηθικά και ανθρωπολογικά κείμενα του Καντ. Πρβλ. PIRILLO, Ο άνθρωπος του κόσμου μεταξύ ηθικής και τάξης. Ο Καντ και οι μετασχηματισμοί του σύγχρονου, Bologna, Il Mulino, 1987.
14. Πρβλ. E. HUSSERI, Καρτεσιανοί Διαλογισμοί, με την προσθήκη των Παρισινών Διαλόγων (παρουσίαση από τον R. Cristin), Μιλάνο, Bompiani, 2002, J.- P. SARTRE, Η φαντασία: ιδέες για μια θεωρία των συναισθημάτων (αναθεώρηση, σημειώσεις και συσκευή από τον N. Pirillo), Μιλάνο, Bompiani, 2004, σ. 131, M. HEIDEGGER, Qu'est-ce que la Métaphisique, Παρίσι, Gallimard, 1938: D. JANICAUD, Heidegger en France, Παρίσι, Michel, 2001. Στην αντίθεσή τους, ο Χάιντεγκερ είχε προτείνει στο Είναι και Χρόνος ενάντια στο καρτεσιανό cogito μια οντολογία βασισμένη στην έννοια της ύπαρξης, ενώ ο Χούσερλ είχε υποδείξει στο καρτεσιανό cogito την απαραίτητη αφετηρία κάθε φιλοσοφίας (Καρτεσιανοί στοχασμοί και ιδέες Ι). Πρβλ. MARION, L'ego et le Dasein, Heidegger et la 'destruction, de Descartes dans 'Sein und Zeit', στο "Revue de Métaphysique et de morale", 92, 1. 1987, σ. 25-53- F. W. VON HERMANN, Husserl et Descartes, ό.π., σ. 4-24. Τα ίχνη του "καρτεσιανισμού" του Sartre (και η αναφορά στον Alain) βρίσκονται επίσης στα Carnets και είναι ενδεικτικά του τρόπου με τον οποίο ο φιλόσοφος προσεγγίζει τον Husserl και τον Heidegger.
15. Για τον Ντεκάρτ, σημειώνει ο Σαρτρ, η ελευθερία που απορρέει από το cogito είναι, σε αυτό το πλαίσιο, η ελευθερία του χριστιανού, η ελεύθερη βούληση. Ορισμένες από τις θέσεις στις οποίες αναφέρεται ο Sartre φαίνεται να συνορεύουν με εκείνες του πατέρα L. LABERTHONNIÈRE (1869-1932), Études sur Descartes, Paris, Vrin, 1935 και του J. LA- PORTE (1886-1948), La liberté selon Descartes, "Revue de Metaphysique et de Morale", 44, 1, 1937, σ. 101-64 (του Jean Laporte, βλ. επίσης, Le rationalisme de Descartes, Paris, PUF, 1945).
Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ. Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΠΕΙ ΤΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΑΓΩΝΑ, ΑΥΤΟΝΟΜΕΙ ΤΗΝ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ, ΤΗΝ ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΕΓΩ ΚΑΙ ΦΤΑΝΕΙ ΣΤΟ ΣΗΜΕΡΙΝΟ ΤΙΠΟΤΑ, ΤΗΝ ΕΡΗΜΟ ΤΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗΣ ΤΟΥ ΧΕΓΚΕΛ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου