Εσχατολογία και παγκόσμια ιστορία στον διανοητικό κόσμο του Αυγουστίνου(6)

 Συνέχεια από: Τρίτη 9 Αυγούστου 2022

Του Ernst Lewalter

Στον τόμο: Zeitschrift für Kirchengeschichte 53, 1934

IΙΙ. Urbs και Orbis (Πόλη και κόσμος) γ

“Το κράτος” για τον Αυγουστίνο, δεν είναι ούτε απλώς “έργο του διαβόλου”, (όπως υποστηρίζει η αντικαθολική ερμηνεία του 19ου αιώνα), ούτε “από μόνο του εντελώς καλό” (όπως υποστηρίζει ο Troeltsch, συμφωνώντας με τους περισσότερους καθολικούς ερμηνευτές). Το γεγονός πως η “civitas terrena“  (η γήινη πόλη), που ενώ μπορεί να είναι αμφίσημη, έχει ιδρυθεί από τον Κάιν, έπρεπε να ανησυχήσει όλους εκείνους που προσπαθούν να βρουν στον Αυγουστίνο μια διδασκαλία περί κράτους που βασίζεται στο φυσικό δίκαιο. Η πολιτική σκέψη του Αυγουστίνου δεν γίνεται κατανοητή, εάν δεν γίνει η διάκριση μεταξύ του ερωτήματος περί της πηγής της κοσμικής τάξης, και του ερωτήματος περί του νοήματος της τάξης αυτής. Το γεγονός ότι ο Αυγουστίνος θεωρεί πως το νόημα της είναι η διατήρηση τής  γήινης ειρήνης (pax terrena) και η εφαρμογή τής δικαιοσύνης (iustitia), και με τον τρόπο αυτό την “αξιολογεί θετικά” ως προς τις δυνατότητες που προσφέρει, δεν αποκλείει σε καμία περίπτωση το ότι θεωρεί πως προέρχεται από την αμαρτία.

Το ότι το κράτος έχει την πηγή του στην αδελφοκτονία, το καθιστά κάτι το ανίερο, κοσμικό (profan). Στο αρχέτυπο (ελληνικά στο κείμενο) του γεγονότος μεταξύ Κάιν και Άβελ, αντιστοιχεί (respondet) μια εικόνα του φόνου του Ρέμου από τον Ρωμύλο. Χωρίς κανένα “ερμηνευτικό εξαναγκασμό”, ο Αυγουστίνος βάζει στην αρχή της “παγκόσμιας ιστορίας” του τον Ρωμύλο να σχετίζεται με τον Κάιν, και δείχνει έτσι πως ο σκοπός των 10 πρώτων βιβλίων-η εκρίζωση της δεισιδαιμονίας για την Ρώμη-είναι και ο σκοπός των τελευταίων βιβλίων. Και επειδή η αρχή του ρωμαϊκού κράτους-όπως και κάθε κράτους- βρίσκεται στην αδικία, χαρακτηρίζει την εθνική περηφάνια των Ρωμαίων ως ένα τίποτα.

Η πολεμική κατεύθυνση του έργου πρέπει να κατανοηθεί ξεκινώντας από αυτόν τον σκοπό. Και όσον αφορά στην πολεμική αυτή κατεύθυνση του έργου, μπορεί να ειπωθεί πως γράφτηκε “από τα δεδομένα της εποχής για την εποχή”.  Και σε όσο μικρό βαθμό εμφανίζεται στην πολεμική αυτή το περιεχόμενο της σκέψης τού μεγάλου έργου (ingens opus), σε τόσο μικρό βαθμό θα βρούμε και την έκθεση τής σκέψη του περί “ιδανικής πολιτείας”.

Μερικοί (Troeltsch, Salin...) πίστεψαν, πως έπρεπε στο σημείο αυτό να βρουν και να αποδώσουν στον Αυγουστίνο το “ιδανικό των μικρών κρατών” και “πολεμική κατά της μεγάλης αυτοκρατορίας”. Μια ματιά στις αποδείξεις που προσφέρει ο Troeltsch (σελ. 37) μπορεί να μας εισάγει καλύτερα στο πλαίσιο αυτό.

Το επαναλαμβανόμενο επιχείρημα των εθνικά περήφανων Ρωμαίων-από τον Cicero μέχρι τον Claudian-ήταν η απόδειξη της θεϊκής προέλευσης της ρωμαϊκής κυριαρχίας από το γεγονός τού orbis pacatus (ειρηνικός κόσμος). Ο Αυγουστίνος δεν απορρίπτει το γεγονός της pacificatio (επιβολή της ειρήνης), απορρίπτει όμως το γεγονός πως η πηγή της είναι η δικαιοσύνη. Μήπως η καθαρή βούληση για δικαιοσύνη ήταν η κινητήριος δύναμη για την κατάκτηση του κόσμου; Εδώ βέβαια πρέπει να γίνει διάκριση μόνο μεταξύ των δυο μεγάλων αυτοκρατοριών-της ανατολικής και της δυτικής. Η ανατολική αυτοκρατορία προήλθε από την regni cupiditas (λαγνεία προς εξουσία), και με τον τρόπο αυτό αδικεί την άμεση πηγή της. Στο σημείο αυτό η pacificatio ήταν μια άνομη subiectio (υποταγή). Όχι μόνο η ρίζα, αλλά και η άσκηση της εξουσίας ήταν κάτι κακό. Με την ρωμαϊκή αυτοκρατορία είναι αλλιώς τα πράγματα. Ο Αυγουστίνος παραδέχεται στους περήφανους για την Ρώμη, πως ήταν bella Roms iusta (δίκαιοι πόλεμοι της Ρώμης), και πως όσα έγιναν, έγιναν για την προάσπιση της Ρώμης από άδικες επιθέσεις. Με αυτό όμως λέει, πως η ρωμαϊκή αυτοκρατορία βασίζεται στην αδικία, δηλαδή στην iniustitia (αδικία) των νικημένων εχθρών! Αν οι κακοί γείτονες δεν προκαλούσαν την Ρώμη σε πόλεμο, θα ήταν ακόμα πόλη-κράτος, όπως στην εποχή του Numa (III, 10). „Αν η res humanae (τα ανθρώπινα) ήταν σε καλύτερη κατάσταση, όλα τα βασίλεια (regna) θα ήταν μικρότερα” (IV, 15). Δεν υπάρχει λοιπόν κανένας λόγος για να είμαστε περήφανοι για τους  δίκαιους πολέμους (bella iusta). Γιατί τους sapiens (το λέει ειρωνικά ο Αυγουστίνος) πρέπει να τους πονάει η dura et dira necessitas (σκληρή και φοβερή ανάγκη) της διεξαγωγής του πολέμου. “Η αδικία του αντιπάλου οδηγεί τον σοφό στην διεξαγωγή δίκαιων πολέμων. Η αδικία αυτή όμως πρέπει να πονάει τους ανθρώπους, καθώς προέρχεται από τον άνθρωπο. Και θα πρέπει να πονάει και όταν δεν υπάρχει ανάγκη πολέμου. (XIX, 7-II, 367, 6)”

Αν θέλει κανείς να μεταφέρει στην πραγματικότητα αυτό που ο Αυγουστίνος αναφέρει ως casus irrealis [στην λατινική γραμματική μια διάθεση του ρήματος](καθώς τα πράγματα για τα ανθρώπινα, res humanae, δεν είναι καλά), θα μπορούσε να πει πως μια πλειάδα κρατών, όπου “boni regnant” (οι καλοί κυβερνούν), εφόσον σε αυτά “verus Deus colatur eique sacris veracibus et bonis moribus servitur” (λατρεύοντας τον αληθινό Θεό, με ειλικρινείς θυσίες και ευσεβή ζωή(;)IV,3), δεν έχει για τον Αυγουστίνο κάτι το αποκρουστικό. Δεν τον δεσμεύει η θεωρία περί τεσσάρων αυτοκρατοριών! Ο ρεαλιστής Αυγουστίνος, έχοντας ενώπιον του την αυτοκρατορία κάτω από την εξουσία του Θεοδοσίου και των ευσεβών (και όχι αιρετικών) του διαδόχων, δεν μπορεί να φανταστεί κάποιο άλλο σύστημα κράτους, που να υπερβαίνει αυτό ως προς την utilitas (χρησιμότητα). Ο Θεοδόσιος, ο κυρίαρχος της αδιαίρετης αυτοκρατορίας, είναι η πραγματικότητα του ιδανικού χριστιανού κυβερνήτη!

Συνεχίζεται