W.WINDELBAND - Η ΕΡΙΔΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ (ΤΑ «ΚΑΘΟΛΟΥ») (4)

 Συνέχεια από: Πέμπτη 27 Ιουλίου 2023

ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ (ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΤΟΜΟΣ)

WINDELBAND WILHELM - HEIMSOETH HEINZ

Η ΕΡΙΔΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ (ΤΑ «ΚΑΘΟΛΟΥ»)

4. Αντίστροφα, οἱ ἴδιοι λόγοι ἔκριναν ἀρχικὰ τὴ μοίρα τοῦ νομιναλισμοῦ, ποὺ ἐκείνη τὴν ἐποχὴ τὸν ἀπωθοῦσαν στο περιθώριο καὶ τὸν εἶχαν καταπνίξει. Καὶ ὡστόσο οἱ ἀπαρχές του ἦταν ἐντελῶς ἀθῶες: γεννήθηκε ἀπὸ ψήγματα τῆς ἀριστοτελικής λογικής, συγκεκριμένα ἀπὸ τὸ σύγγραμμα “Κατηγορίαι”. Σ' αὐτὸ τὸ ἔργο τὰ ἐπιμέρους ἐμπειρικά πράγματα θεωροῦνται οἱ ἀληθινές, «πρώτες» ουσίες καὶ διατυπώνεται ὁ λογικός-γραμματικός κανόνας ότι ἡ «οὐσία» δὲν εἶναι δυνατὸ νὰ ἀποτελεῖ τὸ κατηγόρημα μιας κρίσης: res non praedicatur [τὸ πράγμα δὲν κατηγορείται]. Αλλὰ ἡ σημασία τῶν γενικῶν ἐννοιῶν ἀπὸ λογικὴ ἄποψη, είναι κυρίως ὅτι ἀποτελοῦν τὸ κατηγόρημα στην κρίση (καὶ στὸ συλλογισμό). Φαινόταν λοιπὸν ὅτι ἀπὸ αὐτὸ τὸν κανόνα ἔπρεπε νὰ συναχθεῖ τὸ συμπέρασμα -όπως υποστηρίζεται ἤδη στὸ ὑπόμνημα Super Porphyrium- ὅτι τὰ καθόλου δὲν εἶναι ουσίες. 

Αλλὰ τότε τί εἶναι; Στὸ ἔργο τοῦ Marcianus Capella διατυπώνεται ἡ ἄποψη ὅτι ἕνα καθόλου (γενικὴ ἔννοια) εἶναι ἡ συγκεφαλαίωση πολλῶν ἰδιαίτερων χαρακτηριστικών διαμέσου ἑνὸς ονόματος (nomen), διαμέσου τῆς ἴδιας λέξης (vox). Σύμφωνα όμως μὲ τὸν ὁρισμὸ τοῦ Βοήθιου ἡ λέξη είναι κίνηση τοῦ ἀέρα ποὺ τὴν παράγει ἡ γλώσσα. Ἔτσι λοιπόν συγκεντρώθηκαν ὅλα τὰ στοιχεῖα ποὺ συνθέτουν τὴν ἄποψη τοῦ ἀκραίου νομιναλισμοῦ: Τὰ καθόλου εἶναι ἁπλῶς περιληπτικὰ ὀνόματα, κοινοὶ ὀνοματικοὶ χαρακτηρισμοὶ γιὰ διαφορετικά πράγματα, ήχοι (flatus vocis), και ἀποτελοῦν σημάδια γιὰ μιὰ πολλαπλότητα ἀπὸ οὐσίες ἢ ἀπὸ περιστασιακά χαρακτηριστικὰ αὐτῶν τῶν οὐσιῶν.

Δὲν μπορεῖ νὰ προσδιοριστεῖ ὡς ποιὸ βαθμὸ εἶχε διατυπωθεῖ καὶ ὑποστηριχτεῖ ἐκείνη τὴν ἐποχὴν ὁ νομιναλισμὸς αὐτοῦ τοῦ τύπου, ποὺ στὴν ἀκραία μορφή του εἶχε ἀναγκαστικὰ ἀγνοήσει τὶς πραγματικὲς ἀφορμὲς ποὺ ὁδήγησαν στὸ σχηματισμὸ τέτοιων περιληπτικῶν ὀνομάτων. Συναντάμε ὅμως τὴ μεταφυσικὴ τῆς ἀτομοκρατίας, ποὺ ἀντιστοιχεῖ σὲ αὐτὴ τὴ γνωσιοθεωρία καὶ ἀξιώνει σταθερὰ ὅτι μόνο τὰ ἐπιμέρους ἀτομικὰ πράγματα πρέπει νὰ θεωροῦνται οὐσίες, μόνο αὐτὰ πρέπει νὰ θεωροῦνται ἀληθινὰ καὶ πραγματικά. Καθαρότατα διατύπωσε αὐτὴ τὴν ἀρχὴ ὁ Roscellinus, ἀναπτύσσοντάς την πρὸς δύο κατευθύνσεις: Ἡ ὑπαγωγὴ πολλῶν ἀτόμων κάτω ἀπὸ τὸ ἴδιο ὄνομα εἶναι ἁπλῶς ἔνας χαρακτηρισμὸς ποὺ γίνεται ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους· ἀλλὰ καὶ ἡ διάκριση τμημάτων στὶς ἐπιμέρους οὐσίες εἶναι ἁπλῶς μιὰ ἀνάλυση γιὰ διευκόλυνση τῆς ἀνθρώπινης νόησης καὶ ἔκφρασης. Αληθινό, πραγματικό, εἶναι μόνο τὸ ἀτομικὸ ἐπιμέρους πράγμα. 

Τὸ ἄτομο ὅμως εἶναι τὸ πραγματικό δεδομένο ποὺ μᾶς προσφέρουν οἱ αἰσθήσεις. Συνεπώς, σύμφωνα μὲ αὐτὴ τὴ μεταφυσική, ἡ γνώση συνίσταται μόνο στὴν αἰσθητηριακὴ ἐμπειρία. Όχι μόνο ὁ ᾿Ανσελμος ἀλλὰ καὶ ὁ ᾿Αβελάρδος βεβαιώνουν ὅτι ὡς συνέπεια τοῦ νομιναλισμοῦ ἐκδηλώθηκε μιὰ αἰσθησιοκρατία, δηλαδὴ ὅτι ὑπῆρχαν ἄνθρωποι που στήριζαν τὸ στοχασμό τους μόνο σὲ τέτοιες σωματικές παραστάσεις. Δεν ξέρουμε ὅμως οὔτε ποιοὶ ἦταν αὐτοὶ οὔτε ποιὰ ἦταν ἡ διδασκαλία τους. 

Η διδασκαλία αὐτὴ εἶχε μοιραίες συνέπειες ὅταν ὁ Berengar ἀπὸ τὴν Tours καὶ ὁ Roscellinus τὴν ἐφάρμοσαν σε θεολογικά θέματα. Ο ἕνας ἀμφισβήτησε ὅτι στὴ θεία εὐχαριστία εἶναι δυνατὸ νὰ μεταβάλλεται ἡ οὐσία καὶ παράλληλα να διατηροῦνται τὰ ἐξωτερικά γνωρίσματά της. Ὁ ἄλλος κατέληξε στο συμπέρασμα ὅτι τὰ πρόσωπα τῆς ῾Αγίας Τριάδος πρέπει νὰ θεωρηθοῦν τρεῖς διαφορετικές ουσίες ποὺ ἔχουν μόνο ὁρισμένες κοινὲς ἰδιότητες καὶ κοινὲς ἐπενέργειες (Tritheismus).