Ο “ΟΡΕΚΤΙΚΟΣ ΝΟΥΣ” ΚΑΙ Η “ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗ ΟΡΕΞΙΣ” ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΣΑΝ ΒΑΣΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΗΘΙΚΗ ΠΡΑΞΗ (1)

  Ο “ΟΡΕΚΤΙΚΟΣ ΝΟΥΣ” ΚΑΙ Η “ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗ ΟΡΕΞΙΣ” ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΣΑΝ ΒΑΣΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΗΘΙΚΗ ΠΡΑΞΗ. 

Αngelo Marchesi.

Γνωρίζουμε ότι η Ηθική Νικομάχεια ξεκινά με μία αριστοτελική παρατήρηση πολύ σημαντική, η οποία τοποθετεί το γεγονός ότι: κάθε τέχνη και κάθε μεθοδική τεχνική, έτσι όπως και κάθε πράξις και κάθε ελεύθερη επιλογή, προαίρεσις, στοχεύουν στην απόκτηση κάποιου αγαθού. Γι’αυτό λεγόταν δικαίως ότι το αγαθόν είναι αυτό προς το οποίο όλα τα διάφορα πράγματα τείνουν (πάντα εφίεται).

          Ο Αριστοτέλης στην συνέχεια τονίζει ότι εάν εμείς ακολουθούμε κάποιον σκοπό (τέλος) καθαυτό και όχι εν όψει κάποιου άλλου τέλους, είναι ξεκάθαρο ότι αυτό το τέλος θα είναι το αγαθό και το άριστον αγαθόν, καθότι εμείς δεν επιλέγουμε κάθε πράγμα πάντοτε εν όψει ενός άλλου, διότι σ’αυτή την περίπτωση «θα προχωρήσουμε μπρός αόριστα, ατελείωτα, έτσι ώστε η επιθυμία (όρεξις) θα ήταν άδεια και ανόητη» (Ηθ. Νικ. 1,1, 1094 α, 18-22).

          Όπως βλέπουμε το θέμα τού ηθικού στοχασμού και η προσοχή τού Αριστοτέλη επικεντρώνονται αμέσως στην πραγματικότητα τής ορέξεως, δηλαδή της ανθρώπινης επιθυμίας, εννοημένης σαν ουσιώδες στοιχείο και σάν καθοριστική ώθηση για την πράξη κάθε ανθρώπου.

          Είναι αναγκαίο να κάνουμε αυτές τις διευκρινίσεις από την αρχή για να μην πιστεύουμε ότι το θέμα της «επιθυμίας» και των «τάσεων ή των φυσικών κλίσεων» είναι μόνον μία ανακάλυψη τής συγχρόνου ηθικής σκέψης!

          Συνεχίζοντας βρίσκουμε τον Αριστοτέλη να προσθέτει ότι: «Εάν τα πράγματα έχουν τοιουτοτρόπως (ότι δηλαδή ένα τέλος τοποθετείται σαν υπέρτατο, σε σχέση με όλα τα άλλα, τα οποία αποδεικνύονται μέσα για τον τελικό σκοπό τού ανθρώπου) οφείλουμε να ερευνήσουμε και να καθορίσουμε ποιο μπορεί να είναι το υπέρτατο αγαθό και σε ποιες ιδιότητες και ανάμεσα σε ποιες ανθρώπινες γνώσεις είναι το αντικείμενό τους».

          Ο Αριστοτέλης στην συνέχεια υπογραμμίζει ότι αυτή η ηθική πραγματεία έχει γι’αυτόν μία πολιτική διάσταση (συλλογική), καθότι διαγράφοντας τους κανόνες αυτού που πρέπει να κάνουμε και αυτού που δεν πρέπει να πραγματοποιήσουμε, ορίζουμε το έργο τής επιστήμης τής πόλεως και επομένως αυτή, σύμφωνα μ’αυτόν, δείχνει το αγαθό του ανθρώπου, «τόσο που προσθέτει», το αγαθό πράγματι είναι αγαπητό ακόμη και σε ένα μόνον άτομο, «αλλά είναι πιο όμορφο και Θειότερον όταν αφορά και συμπεριλαμβάνει ένα λαό και ολόκληρες πόλεις».

1.     Μία εισαγωγική αποσαφήνιση.

Ο Αριστοτέλης στην συνέχεια προχωρά σε μία παρατήρηση στην οποία σημειώνει ότι οι νέοι, καθώς είναι ακόμη πολύ λίγο έμπειροι των ανθρωπίνων πραγμάτων, ακούνε αυτούς τους λόγους περί ηθικής αποκομίζοντας πολύ λίγο κέρδος, καθότι κλίνουν προς τα «πάθη» και το πρόβλημα τους βρίσκεται στο ότι «ζούν σύμφωνα με το πάθος και ακολουθούν κάθε τί που παρουσιάζεται» (Κατά πάθος ζείν και διώκειν έκαστα).

          Αυτό συμβαίνει σ’αυτούς οι οποίοι είναι ακρατείς, ενώ «σ’αυτούς οι οποίοι συμμορφώνουν τις επιθυμίες τους σύμφωνα με την λογική και τον κανόνα (τούς κατά λόγον τας ορέξεις ποιούμενοι) και πράττουν αναλόγως, θα τους είναι υπερβολικά χρήσιμη η γνώση αυτού που αφορά αυτά τα θέματα» (το περί τούτων ειδέναι).

          Αφού κάνει αυτές τις διευκρινίσεις στο θέμα τής ορέξεως ο Αριστοτέλης ορίζει στην συνέχεια τί πράγμα εννοείται σαν αρετή, στο πλαίσιο τής ηθικής ζωής τού ανθρώπου και προσφέρει, μετά από μία μακρά ανάλυση, έναν ορισμό της λέγοντας : "η αρετή είναι λοιπόν μία συνήθεια (έξις), ένας οδηγός τής επιλογής, η οποία συνίσταται, καθ’ όσον μάς αφορά, σε μια μέση οδό, (μία μεσότητα ούσα), περιορισμένη από τον λογικό κανόνα, όπως θα τον καθόριζε ο σοφός άνθρωπος, ο φρόνιμος".

          Προτείνεται λοιπόν ένας γενικός ορισμός των ανθρωπίνων αρετών ο οποίος καταδεικνύεται σαν το σωστό μέσον, ανάμεσα στην υπερβολή και την ανεπάρκεια, ανάμεσα στην υπερβολή μιας συμπεριφοράς και την αρνητική της αδυναμία, μία μεσότης η οποία οδηγεί στην απόκτηση τού τέλους σύμφωνα με έναν κανόνα τον οποίο επιβάλλει η λογική, όπως αυτή ενεργείται στον σοφό άνθρωπο, τον φρόνιμο!

          Θα δούμε ότι αυτός ο καθορισμός των διαφόρων αρετών τού ανθρώπου σαν «το σωστό μέσον το οποίο παραχωρείται από έναν λογικό κανόνα» θα ξαναπαρουσιαστεί από τον Αριστοτέλη, στο επόμενο βιβλίο VI της ηθικής Νικομάχειας, συνδέοντας το με το στοιχείο τής θελήσεως και με την ικανότητα τής συνειδητής επιλογής, η οποία πραγματοποιείται ακριβώς από τον σοφό άνθρωπο.

          Ο Αριστοτέλης παρουσιάζει στην συνέχεια μερικά παραδείγματα των τρόπων συμπεριφοράς λόγω υπερβολής ή ελλείψεως, φανερώνοντας την μεσότητα τής ισορροπημένης αρετής. Έτσι για παράδειγμα όποιος υπερβάλλει στον φόβο είναι ένας «δειλός» ενώ όποιος υπερβάλλει στο θάρρος είναι ένας «παράτολμος». Όποιος υπερβάλλει στις ηδονές είναι ένας ακόλαστος, ενώ η οδός της ισορροπίας είναι η σωφροσύνη. Όποιος υπερβάλλει στην ελευθεριότητα γίνεται ένας σπάταλος ενώ όποιος έχει την έλλειψή της γίνεται ένας τσιγκούνης. Όσον αφορά την αλήθεια, το σωστό μέτρο είναι η φιλαλήθεια, η υπερβολή είναι η μεγαλαυχία ενώ η έλλειψη είναι η ελαφρυντική ψευδόμενη κρυψίνοια κ.τ.λ.

          Ο Αριστοτέλης λοιπόν ολοκληρώνει και συμπεραίνει ότι : η αρετή είναι μία ηθική μεσότης η οποία είναι η μεσαία οδός ανάμεσα στο πάθος τής υπερβολής και της ελλείψεως και ότι είναι επιπλέον κουραστικό να είμαστε υπεύθυνοι και σοβαροί (σπουδαίον είναι).

          Δεν κρύβει λοιπόν ο Αριστοτέλης την δυσκολία τής προσπάθειας να ασκήσουμε στα σοβαρά τις ανθρώπινες αρετές και να κυβερνήσουμε εκείνες που είναι οι κλίσεις, οι ορέξεις, τού ατομικού ανθρώπου!

Αμέθυστος