W.WINDELBAND - Η ΕΡΙΔΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ (ΤΑ «ΚΑΘΟΛΟΥ») (3)

 Συνέχεια από: Παρασκευή 21 Ιουλίου 2023

ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ (ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΤΟΜΟΣ)

WINDELBAND WILHELM - HEIMSOETH HEINZ

Η ΕΡΙΔΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ (ΤΑ «ΚΑΘΟΛΟΥ»)

3. Μόλις όμως χρειάστηκε να προσδιοριστεῖ τὸ εἶδος τῆς πραγματικότητας ποὺ ἔχουν τὰ γενικά αντικείμενα καὶ ἡ σχέση τους μὲ τὰ ἐπιμέρους αἰσθητὰ πράγματα, ὁ μεσαιωνικός ρεαλισμὸς βρέθηκε μπροστὰ σὲ δυσκολίες ὅμοιες μὲ ἐκεῖνες ποὺ εἶχε ἀντιμετωπίσει παλαιότερα ὁ πλατωνικός ρεαλισμός. 

Βέβαια ή ιδέα ἑνὸς δεύτερου, ἀνώτερου, ἄυλου κόσμου, ἡ ὁποία κανονικά θα ἔπρεπε νὰ διαμορφωνόταν τώρα μόλις για πρώτη φορά, είχε ήδη παραληφθεῖ ὡς ἕτοιμη καὶ σχεδὸν αὐτονόητη διδασκαλία. Από τὴν ἄλλη πλευρὰ ἡ θρησκευτικά προσανατολισμένη σκέψη έδειχνε συμπάθεια γιὰ τὴ νεοπλατωνικὴ ἄποψη ὅτι οἱ ἰδέες εἶναι ουσιαστικοὶ καθορισμοὶ τοῦ πνεύματος τοῦ Θεοῦ. Κατὰ τὸ πρότυπο τοῦ πλατωνικοῦ Τίμαιου, ποὺ ἡ μυθικὴ ἔκθεσή του ἐνίσχυε αὐτὴ τὴν ἄποψη, ὁ Βερνάρδος ἀπὸ τὴ Chartres σχεδίασε μια έμμετρη "κοσμογονία" μὲ χονδροειδεῖς φανταστικές παραστάσεις, ἐνῶ ὁ ἀδερφός του Θεοδώριχος, ἔχοντας τὰ ἴδια κίνητρα, προσπάθησε να διατυπώσει ἕναν ἀριθμητικό συμβολισμό, δηλαδὴ νὰ παραγάγει ἀπὸ τὰ στοιχεῖα τῆς ἑνότητας, τῆς ἰσότητας καὶ τῆς ἀνισότητας ὄχι μόνο τὸ δόγμα τῆς τριαδικότητας (ὅπως εἶχαν ἐπιχειρήσει καὶ ἄλλοι) ἀλλὰ καὶ μερικές άλλες βασικές μεταφυσικές έννοιες.

Ἐκτὸς ὅμως ἀπὸ αὐτὴ τὴν ὑποδειγματική πραγματικότητα ποὺ ἔχουν οἱ ἰδέες μέσα στο πνεύμα του Θεού, πρέπει να διευκρινιστεί η σχέση τους με τον κόσμο που δημιούργησε ο Θεός. Και ὡς πρὸς αὐτὸ ὁ ἀκραίος ρεαλισμός, όπως αρχικά εκφράζεται από τὸν Γουλιέλμο ἀπὸ τὸ Charapeaux, διδάσκει την πλήρη ουσιαστικότητα τῶν ἐννοιῶν γένους: το γενικό ενυπάρχει σε όλα τα άτομα ποὺ ἀνήκουν σὲ αὐτὸ ως ταυτόσημη και αδιαίρετη πάντοτε ουσιαστικότητα. Ἔτσι λοιπὸν τὸ γένος εμφανίζεται ὡς ἡ ενιαία οὐσία, ἐνῶ τὰ εἰδικὰ χαρακτηριστικὰ τῶν ἀτόμων που ανήκουν σε αὐτὸ εἶναι τὰ περιστασιακά γνωρίσματα της ουσίας. Ο Αβελάρδος όμως παρατήρησε ὅτι ἂν δεχτούμε αυτή την άποψη πρέπει αναγκαστικὰ νὰ ἀποδώσουμε ἐντελῶς ἀντιφατικά χαρακτηριστικὰ στὴν ἴδια οὐσία.

Ὕστερα ἀπὸ αὐτὸ οἱ ἐκπρόσωποι του ρεαλισμοῦ ἀναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τὴν ἀκραία θέση τους και νὰ περιοριστούν στην προάσπιση της άποψης ότι τὸ γένος ενυπάρχει στα άτομα individualiter, δηλαδή ότι η γενική, ταυτόσημη ουσιαστικότητα διαμορφώνεται σε κάθε ἐπιμέρους δείγμα με ιδιαίτερο τρόπο. Η αντίληψη αὐτὴ σχετίζεται με την άποψη των νεοπλατωνικῶν ποὺ ὑποστηρίχτηκε ἀπὸ τὸν Βοήθιο και τον Αυγουστίνο καὶ μνημονεύεται συχνά στη φιλοσοφική γραμματεία τῆς ἐνδιάμεσης ἐποχῆς. Στην έκθεσή της γίνεται χρήση της αριστοτελικῆς ὁρολογίας, καὶ ἔτσι τὸ γενικό παρουσιάζεται ὡς ή αοριστη δυνατότητα που πραγματώνεται στα άτομα διαμέσου της ιδιαίτερης μορφής τους. Επομένως ἡ ἔννοια δὲν εἶναι πια ουσία -μὲ τὴν καθαυτὸ ἔννοια τοῦ ὄρου- ἀλλὰ τὸ κοινὸ ὑπόβαθρο που διαμορφώνεται μὲ διαφορετικό τρόπο στὰ ἐπιμέρους δείγματα.

Ο Αδελάρδος τοῦ Bath καὶ ὁ Walter της Mortagne προστάθησαν νὰ ἀντιμετωπίσουν τις δυσκολίες διαφορετικά. Υποστήριζαν ὅτι μὲ τὴν ἐξατομίκευση των γενών στα είδη καὶ τῶν εἰδῶν στὰ ἐπιμέρους πράγματα τὸ κοινὸ ὑπόστρωμα εἰσχωρεί σε διαφορετικές καταστάσεις (status), θεωρούσαν όμως αυτές τις καταστάσεις πραγματικούς καθορισμούς του γενικοῦ ποὺ τὸ ἐξειδικεύουν.

Ο ρεαλισμὸς ὅμως -καὶ τῆς μιᾶς κατεύθυνσης και της άλλης- δύσκολα μποροῦσε νὰ ἀποφύγει μια τελευταία συνέπεια, ποὺ ἀρχικὰ ἦταν ἐντελῶς ἔξω ἀπὸ τὶς προθέσεις τῶν ὀρθόδοξων ἐκπροσώπων του. Η σχέση του γενικοῦ πρὸς τὸ ἐπιμέρους, είτε θεωρηθεῖ αὐτοπραγμάτωση του γενικοῦ ὑποστρώματος σὲ ατομικούς τύπους εἴτε ἐξειδίκευσή του σὲ ἐπιμέρους καταστάσεις, καταλήγει -ἀκολουθώντας τὴν ἀνοδική γραμμή της έννοιολογικής ἀφαίρεσης- στὴν ἔννοια τοῦ ens generalissimum [του γενικότατου ὄντος], ποὺ οἱ αυτοπραγματώσεις του ἢ οἱ διαφορετικές καταστάσεις του σχηματίζουν σε καθοδική γραμμή τα γένη, τα είδη καὶ τὰ ἄτομα, δηλαδή στη διδασκαλία ότι σε όλα τα φαινόμενα τοῦ κόσμου πρέπει νὰ βλέπουμε τὴ μία και μοναδική θεϊκή ουσία. Εξαιτίας τῆς νεοπλατωνικής προέλευσής του ὁ ρεαλισμός, περιείχε τὸν πανθεϊσμό, καὶ ὁ πανθεϊσμὸς αὐτὸς ἐρχόταν στην επιφάνεια συχνά. Οἱ ἀντίπαλοι τοῦ πανθεϊσμοῦ, ὅπως ὁ Αβελάρδος, δὲν παρέλειψαν νὰ ἐπισημάνουν αὐτὴ τὴ συνέπεια.

Ωστόσο τὴν ἐποχὴ ἐκείνη κανένας δὲν ὑποστήριζε ρητὰ τὴν άποψη τοῦ ρεαλιστικού πανθεϊσμοῦ. Πάντως, μὲ τὴ θεωρία του για τὰ γενικὰ ἀντικείμενα ὁ ρεαλισμὸς ὑποβοηθούσε τη θεμελίωση ορισμένων βασικών δογμάτων, καὶ γι' αὐτὸ τὸν ἐπιδοκίμαζε η Εκκλησία. Η παραδοχὴ ὅτι οἱ ἔννοιες εἶναι κάτι ουσιαστικά πραγματικὸ φαινόταν ὅτι ὄχι μόνο έκανε δυνατή μια ορθολογική έκθεση τῆς διδασκαλίας γιὰ τὴν τριαδικότητα τοῦ Θεοῦ, ἀλλά, όπως ἔδειξαν ὁ Άνσελμος καὶ ὁ Odardus του Cambrai, παρουσιαζόταν καὶ ὡς ἡ κατάλληλη φιλοσοφική βάση της διδασκαλίας γιὰ τὸ προπατορικὸ ἁμάρτημα καί, ἀκόμη, τῆς διδασκαλίας για την «δι' ἀντιπροσώπου ἱκανοποίηση» [τοῦ Θεοῦ].