π. Νικολάου Λουδοβίκου - Ὁ Τεχνο-πίθηκος καὶ ἡ ἀλήθεια (3)

 Συνέχεια από: Σάββατο 13 Σεπτεμβρίου 2025

Ὁ Τεχνο-πίθηκος καὶ ἡ ἀλήθεια: εἶναι δυνατὴ μιὰ σχετικὴ ἐπανερμηνεία τῆς Ὀρθόδοξης θεολογίας σήμερα;

Σάββατο, 14 Ὀκτωβρίου 2023

Μέγαρο Μουσικῆς Ἀθηνῶν

Εἰδική Διάλεξη

π. Νικολάου Λουδοβίκου

Τί συνέβη ὅμως μὲ τὸν Διαφωτισμό;[ΠΡΟΧΩΡΗΣΕ ΣΤΗΝ ΟΙΚΕΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΕΠΕΚΕΙΝΑ ΤΗΣ ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΝΘΑΔΕ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΡΙΑΔΑ, ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, ΙΣΟΤΗΤΑ, ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΑ, ΑΝΤΙΚΑΘΙΣΤΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΦΑΝΑΤΙΣΜΟ ΤΗΣ ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΟΧΗ, ΤΗΝ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΑΓΑΠΟΛΟΓΙΑ, ΤΗΝ ΠΥΛΗ ΤΟΥ ΕΠΕΚΕΙΝΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ.] Ὁ Διαφωτισμὸς ξεκίνησε σὰν μία κορύφωση τῆς προσπάθειας τῆς Ἀναγέννησης νὰ ὑπερασπισθεῖ τὴ φύση, κοσμικὴ καὶ ἀνθρώπινη, ἡ ὁποία ἔπασχε μέσα στὸν χριστιανικὸ πλατωνισμό, ὁ ὁποῖος θεωρεῖ τὴν ψυχὴ ὡς τὴν ὄντως οὐσία τοῦ ἀνθρώπου, καὶ ἡ ὁποία φύση δὲν διασώθηκε ἐπαρκῶς μέσα στὸν χριστιανικὸ ἀριστοτελισμό. Τὰ κύρια χαρακτηριστικὰ τοῦ Διαφωτισμοῦ, τὰ ὁποῖα δὲν ἦταν πάντοτε σὲ ἁρμονία μεταξύ τους θεωροῦμε ὅτι εἶναι δύο: Τὸ ἕνα εἶναι ἡ «ἐπαν-ανακάλυψη» ἀκριβῶς τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως καὶ τὸ ἄλλο εἶναι ὁ ὀρθολογισμός – κι ἐδῶ ὡστόσο οἱ καταβολὲς εἶναι περίπλοκες, ἀφοῦ ὁ ὀρθολογισμὸς ὑπάρχει ἤδη στὸν σχολαστικισμό. Ὡστόσο ἐδῶ ὁ ὀρθολογισμὸς ἐξάγει τὶς ἔσχατες συνέπειές του: Ἡ εἰδωλοποιητική του λογική, ἡ ὁποία κάποτε μετέτρεψε τὴν ζωντανὴ Βιβλικὴ περὶ Θεοῦ ἐμπειρία σὲ ἀφηρημένη μεταφυσική, ἐδῶ ἀπογυμνώνεται ἀπὸ τὴν ἐξωκοσμική της ἀπόβλεψη καὶ φιλοδοξία. Ὁ Διαφωτισμὸς θεωρεῖ πὼς ὁ ὀρθὸς λόγος εἶναι ἕνα θαυμάσιο καὶ μοναδικὸ ἐργαλεῖο, ἐντὸς τῶν ὁρίων τοῦ ἀνθρώπου, γιὰ τὴν ἐξερεύνηση τοῦ πραγματικοῦ, μόνο ποὺ δὲν χρειάζεται πλέον τὸ ὀλισθηρὸ πεδίο τῆς μεταφυσικῆς γιὰ νὰ ἀποδείξει τὴν ἀξία του. Ἀκόμη βαθύτερα, τὸ ἴδιο τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ Θεὸς καὶ ἡ μεταφυσικὴ περιέχονται στὴ δυνατότητα πραγμάτευσης τοῦ ὀρθοῦ λόγου ἀποδεικνύει πὼς στὴν πραγματικότητα τὰ παραπάνω εὑρίσκονται στὰ ὅρια τοῦ τελευταίου, ἀποτελώντας δικές του προβολὲς καὶ ἐφευρέσεις. Συνεπῶς, κρατοῦμε τὸν ὀρθὸ λόγο, ἀπορρίπτοντας τὶς ἀμφίβολες μεταφυσικὲς προβολές.

Βεβαίως, τὰ δύο αὐτά, ὀρθὸς λόγος καὶ ἀνθρώπινη φύση, δὲν εἶναι πάντοτε σὲ ἀπόλυτη μεταξύ τους συμπόρευση. Ἔτσι, ὑπάρχουν καὶ αὐτο-υπονομευτικὲς ἀντινοησιαρχικὲς τάσεις στὸν Διαφωτισμὸ καὶ μία ἔμφαση στὴ θεωρία τῶν ἐνστίκτων καὶ ἐνορμήσεων, γιὰ παράδειγμα, ποὺ ὁδήγησε ἀργότερα στὴν ψυχολογία τοῦ ἀσυνειδήτου. Δὲν εἶναι λοιπὸν τελικὰ παράδοξο πὼς ἡ κατ’ ἐξοχὴν ἐπιστήμη τοῦ μεταφυσικῶς ἐνθάδε (ἀφοῦ ἀκριβῶς τὸ μεταφυσικὸ ἐκεῖθεν δὲν μπορεῖ νὰ βεβαιωθεῖ) εἶναι ὄχι ἡ Καρτεσιανὴ Μαθηματικὴ Φυσική, ἀλλὰ ἡ πειραματικὴ ἐπιστήμη. Θὰ καταργήσει λοιπὸν ὁ Διαφωτισμὸς τὴν ἔννοια τῆς χάριτος, τὴν ἔννοια τῆς πτώσεως, θὰ καταργήσει τὴν ἔννοια τῆς σωτηρίας, ὡς μὴ πειραματικῶς ἀποδεικνυόμενα, καὶ θὰ ἀρχίσει νὰ ὑπερασπίζεται τὴν καθαρὴ φύση, ἡ ὁποία ὑποτίθεται πὼς ἀπὸ μόνη της εἶναι καλή – ἂς θυμηθοῦμε τὸν Rousseau, ἢ τοὺς La Mettrie, D’Holbach, Diderot. Τὰ πάντα συμβαίνουν ἀποτελεσματικά, χωρὶς νὰ χρειάζονται μεταφυσικὲς παρεμβολές.

Εὐλόγως ἀκολουθεῖ ἐν συνεχείᾳ ὁ Kant, ὁ ὁποῖος βεβαιώνει ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἰσόθεος, διότι φτιάχνει ἰδέες, φτιάχνει σκέψεις. Πολὺ πρὶν ἀπὸ αὐτὸν ὁ Μαρσίλιος Φικίνος ἔφθασε νὰ πεῖ ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἀπὸ μόνος του θεὸς ἐπὶ γῆς, διότι οὕτως ἢ ἄλλως τὸ πνευματικὸ μέσα του βασιλεύει πάνω στὸ ὑλικὸ καὶ δὲν χρειαζόμαστε τὴ θρησκεία νὰ μᾶς τὸ πεῖ αὐτό. Καὶ βεβαίως δημιουργεῖται σιγά-σιγὰ αὐτὸ ποὺ ὁ Bacon ὀνόμασε τό «Βασίλειο τοῦ Ἀνθρώπου», τὸ ὁποῖο εἶναι τὸ μόνο βασίλειο ποὺ ὑπάρχει. Ἡ «πτώση» εἶναι μία μυθολογία, ἡ πραγματικὴ ἔννοια τῆς ὁποίας εἶναι ἡ μάχη γιὰ κυριαρχία μας πάνω στὰ ὄντα. 

Ὁ Descartes θὰ μᾶς πεῖ ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι κύριος καὶ κάτοχος τοῦ κόσμου. Θὰ ἀρχίσει ἡ συζήτηση γιὰ τὴ βιολογικὴ ἀθανασία, μὲ τὴ ρύθμιση τῶν τεσσάρων στοιχείων τοῦ σώματος – μία πίστη στὴ βιολογικὴ αὐτὴ ζωή, μὲ φιλοσόφους σὰν τὸν Hume νὰ βεβαιώνουν τὴν ἀπόλυτη αὐτάρκεια τοῦ φυσικοῦ ὡς προϋπόθεση τῆς μέριμνας γιὰ τὸ πῶς θὰ κυριαρχήσουμε πάνω στὸν κόσμο αὐτόν, ὁ ὁποῖος εἶναι δικό μας πλέον κτῆμα καὶ μόνον.

Καὶ βέβαια, ὑπάρχει συναφῶς ἡ αἴσθηση στὸν Διαφωτισμό –παράλληλα πρὸς τὸν ὀρθολογισμό– ὅτι ὑπάρχουν πολλὲς κρυμμένες δυνάμεις τῆς φύσεως, τὶς ὁποῖες μποροῦμε νὰ ἀνακαλύψουμε. Καὶ μάλιστα αὐτὲς οἱ δυνάμεις δὲν εἶναι ὅλες φυσικές, κάποιες εἶναι καὶ οἱονεὶ ὑπερφυσικές! Γι’ αὐτὸ καὶ ἡ μαγεία καὶ ἡ ἀλχημεία καθόλου δὲν θεωρεῖται ὅτι πρέπει νὰ ἀποβληθοῦν. Εἶναι μία ἐποχὴ κατὰ τὴν ὁποία κανεὶς ὑποψιάζεται ὅτι ἀπὸ παντοῦ μπορεῖ νὰ προέλθει μιὰ ἀλήθεια – ἐκτὸς ἀπὸ τὸν Θεό. Εἴμαστε βέβαιοι ὅτι τὸ θεολογικὸ παρελθὸν ἦταν ὅλο ἀνάπηρο καὶ δημιουργεῖται μάλιστα κάποια στιγμὴ μία νέα θρησκεία, ἡ «θρησκεία τῆς ἀνθρωπότητας» – μὲ ἑορτολόγιο καὶ ἁγίους. Εἶναι ἡ ἐποχὴ ὅπου κυριαρχεῖ ὡς ἴνδαλμα ὁ Faust, ἕνα ὂν μεταξὺ ὑπέρτατης ἐπιστημοσύνης, δύναμης, μαγείας καὶ ἀφιέρωσης ταυτόχρονα σὲ σκοτεινὲς δυνάμεις, ποὺ κατορθώνει τὴ γνώση, τὴν ἀθανασία κ.λπ., πλὴν ὄχι διὰ τοῦ Θεοῦ πλέον. Τώρα ἡ λέξη «οὑμανισμός» ἔχει σιγά-σιγὰ ταυτισθεῖ πιὰ με τὸν ἀθεϊσμό. Ὁ ἀνθρωπισμὸς εἶναι ὑλισμός, εἶναι ἐμπειρισμός, ταυτόχρονα ὅμως εἶναι ὁπωσδήποτε ἀθεϊσμός. Καὶ ὁ ἄνθρωπος εἶναι «αὐτόθεος», ὅπως τὸν ὀνομάζει ἕνας μεγάλος Γάλλος στοχαστὴς Charles Péguy. Εἶναι αἰσιόδοξη αὐτὴ ἡ περίοδος, προτοῦ ἐμφανισθοῦν ἄνθρωποι σὰν τὸν de Sade καὶ ἀργότερα τὸν Δαρβῖνο, τὸν Μὰρξ ἢ τὸν Φρόυντ.

Ἀμέσως δηλαδὴ μετὰ τὴν ἄνοδο ἔρχονται οἱ «κοσμολογικὲς ταπεινώσεις», ὅπως ἔλεγε ὁ Ρικαίρ (ἐπεκτείνοντας μιὰν ἀνάλογη ρήση τοῦ Φρόυντ), οἱ ἀποδείξεις δηλαδή της εὐτελιστικῆς ὑποταγῆς τοῦ νέου ὑποκειμένου στὸ ζωικό, τὴν οἰκονομία, τὸ ἀσυνείδητο. Καὶ γεννιέται σιγάσιγὰ παραδόξως, μετά, σὰν ἕνα ἑπόμενο βῆμα, ἕνα εἶδος περιφρόνησης γιὰ τὸν ἄνθρωπο. Σὰν νὰ ἀποδεχόμαστε ξάφνου ὅτι αὐτὸ τὸ ὁποῖο ὑπερασπιζόμαστε στὴν ἀρχή, ἡ φύση, δὲν εἶναι τόσο ἰσχυρή, δὲν εἶναι τόσο ἱκανὴ νὰ μᾶς λυτρώσει. Καὶ γεννιέται ἀμέσως ὁ μεγάλος πειρασμὸς ὄχι ἁπλῶς νὰ βοηθήσουμε, ἀλλὰ νὰ ἀναβαθμίσουμε τὴν ἀνθρώπινη φύση. 

Πῶς λοιπὸν θὰ φτιάξουμε τὸν ἄνθρωπο ὡς ἕνα ἰσχυρότερο ὂν ἀπὸ ὅ,τι εἶναι; Ἡ ἔσχατη ἀπόληξη τοῦ Διαφωτισμοῦ, σὲ κοινωνικὸ ἀλλὰ καὶ σὲ ἀνθρωπολογικὸ ἐπίπεδο, ἕναν-δυὸ αἰῶνες μετά, εἶναι ἡ ἀνακατασκευὴ τοῦ ἀνθρώπου. Κατ’ ἀρχάς, βελτιώνοντας τὴν κοινωνικοιστορική του ἀπόδοση, μὲ τὴν κυριαρχία πάνω στὴ φύση τοῦ ἀνθρώπου μέσῳ τοῦ social engineering, τῆς κοινωνικῆς μηχανικῆς –ἡ φράση εἶναι τοῦ Popper, ἑνὸς μεγάλου ἀναλυτῆ τοῦ ὁλοκληρωτισμοῦ– στὴν πράξη μὲ τὸν Φασισμό, τὸν Ναζισμό, τὸν Κομμουνισμό. Δηλαδὴ ἀρχίζει ἡ ἐποχὴ τῶν Ὁλοκληρωτισμῶν... Νὰ ἐπανασχεδιάσουμε τὸν ἄνθρωπο γιὰ νὰ τὸν ὁδηγήσουμε στὸ ξεπέρασμα τῆς φύσης του, καταπατώντας, ὡς ἔσχατο μῦθο, τὴν ἐλευθερία του. Αὐτὴ ἡ ἀναβάθμιση λόγῳ περιφρόνησης τοῦ ἀνθρώπου εἶναι μία ἀπο τὶς γνήσιες ἀπολήξεις τοῦ Διαφωτισμοῦ. Αὐτὸ τὸ ἐγχείρημα τὸ ὀνομάζουμε Ἐσχατολογικὸ Δαρβινισμό, διότι ὁ κλασικὸς Δαρβινισμὸς μεταλλάσσεται στὸ σημεῖο αὐτό, ἀφοῦ ὁ ἄνθρωπος ἀρχίζει νὰ ἀποκτᾶ τὴν ἱκανότητα, ἀντὶ νὰ ἀλλάζει τὰ γονίδιά του σὲ σχέση μὲ τὸ περιβάλλον, νὰ ἀλλάζει τὸ περιβάλλον σὲ σχέση μὲ τὰ γονίδιά του. Συνεπῶς, καὶ αὐτὸς εἶναι ὁ δεύτερος τρόπος ἀνακατασκευῆς τοῦ ἀνθρώπου, ἡ πραγματικὴ συνέχεια τοῦ Δαρβινισμοῦ, τῆς ἐξέλιξης δηλαδή, θὰ ἦταν ἡ τεχνο-επιστημονικὴ ἐπέμβαση τοῦ ἀνθρώπου πάνω στὴν ἴδια του τὴ φύση, ὡς (βιο)τεχνολογία, οὕτως ὥστε, ἐν συνεχείᾳ, νὰ μπορέσει ἀκόμη περισσότερο νὰ ἐπεκτείνει τὴν κυριαρχική του σχέση μὲ τὸν κόσμο, μέχρις ἀπολύτου καί (ψευδο-)θεοειδοῦς ἐπικράτησης πάνω του.

Χρ. Γιανναράς: «Ενθάδε – Επέκεινα» και «Οντολογία του προσώπου»

ΕΦΟΣΟΝ Η ΑΠΟΛΗΞΗ ΤΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ ΕΙΝΑΙ Ο ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟΣ ΜΗΠΩΣ ΥΠΗΡΞΕ ΚΑΠΟΙΟ ΛΑΘΟΣ ΣΤΟ ΞΕΚΙΝΗΜΑ;