π. Νικολάου Λουδοβίκου - Ὁ Τεχνο-πίθηκος καὶ ἡ ἀλήθεια (2)

 Συνέχεια από: Παρασκευή 12 Σεπτεμβρίου 2025

Ὁ Τεχνο-πίθηκος καὶ ἡ ἀλήθεια: εἶναι δυνατὴ μιὰ σχετικὴ ἐπανερμηνεία τῆς Ὀρθόδοξης θεολογίας σήμερα;

Σάββατο, 14 Ὀκτωβρίου 2023

Μέγαρο Μουσικῆς Ἀθηνῶν

Εἰδική Διάλεξη

π. Νικολάου Λουδοβίκου

Μία ἄλλη σχετικὴ ὡστόσο γραμμὴ σκέψεως, ποὺ περιλαμβάνει τὸν Διονύσιο Ἀρεοπαγίτη, τὸν Μάξιμο Ὁμολογητή, τὸν Συμεὼν τὸν Νέο Θεολόγο καὶ τὸν Γρηγόριο Παλαμᾶ, ξεκινᾶ ἀπὸ αὐτὸ ποὺ ἀποκρυστάλλωσε ὁ Μάξιμος στὸν ὅρο φυσικὸ θέλημα. Ὅπως ἐπιχειρήσαμε νὰ δείξουμε ἀλλοῦ18, μὲ αὐτὴν τὴν ἔννοια τοῦ φυσικοῦ θελήματος ὁ Μάξιμος ἤθελε νὰ ἐκφράσει τὴν ἐνδότερη ζωὴ τῆς φύσεως. Στὸ ἔργο του ἐπιδιώκει νὰ ὁρίσει τὴν ἔννοια τοῦ θελήματος, ἀλλὰ μὲ ἕναν ἐντελῶς ὑπαρξιακό, ἄμεσο τρόπο: τό «θέλημα» δὲν εἶναι πλέον ἡ Ἀριστοτελικὴ λογικὴ βούλησις, ἀλλὰ μία καθολική, μὴ μεταφυσική, προσωπική, βαθιὰ ἄμεση ἐπιθυμία γιὰ ἄνοιγμα στὸ πλῆρες ὄν, ἀκόμη καὶ πέρα ἀπὸ τὰ ὅρια τῆς κτιστότητας[ΣΑΝ ΘΕΟΣ]. Στὴν ἐπιστολή του Πρὸς Μαρῖνον19 μᾶς ἐξηγεῖ ὁ Μάξιμος, πὼς μέσῳ τοῦ θελήματός του τὸ ὂν ἀναζητεῖ την ὁλοκληρωμένη ὀντότητα/πραγματοποίηση τῆς φύσης του, σύμφωνα ὅμως πρὸς τὴ θεοειδῆ κλήση ποὺ τῆς ἀπευθύνει ὁ Θεὸς διὰ τοῦ ἀκτίστου λόγου/θελήματος μὲ τὸ ὁποῖο τὴν δημιουργεῖ. Ἡ εἰσαγωγὴ τῆς βουλήσεως ὡς θέλημα, ὡς μιὰ φλεγόμενη ἐπιθυμία πέρα ἀπὸ τὴ λογική, ποὺ συμπεριλαμβάνει ὄχι μόνο τὴν λογική, ὅπως στὸν Ἀριστοτέλη, ἀλλὰ καὶ τὰ συναισθήματα, τὶς ἐπιθυμίες, τὴ σωματικὴ διάσταση, καὶ ἐπίσης καὶ αὐτὸ ποὺ ἕνας σύγχρονος ψυχολόγος θὰ ἀποκαλοῦσε ἀσυνείδητο, στὴν ὀντολογία δημιουργεῖ μία πρώιμη ὀντολογία τῆς ἐλευθερίας τοῦ φυσικοῦ: Ἡ φύση «γίνεται» μέσῳ μιᾶς ἐλεύθερης ἐπιθυμίας, καὶ σὲ διάλογο μὲ τὴ θεία θέλησιν/ἐπιθυμία, καὶ δέν «ὑπάρχει» ἁπλῶς ὡς δεδομένη. Αὐτὴ ἡ ἔννοια τῆς διαλογικῆς φύσεως ποὺ δημιουργεῖται ἔτσι εἶναι, ἀκόμη καὶ σήμερα, ἄγνωστη στὴν ὀντολογία.[ΕΔΩ ΥΠΟΠΤΕΥΟΜΑΣΤΕ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ]

Τὸ φυσικὸ λοιπὸν θέλημα καλεῖται νὰ ἀνταποκριθεῖ στὶς ἀπαιτήσεις τῆς φύσεως γιὰ ἑνοποίηση, ἀφθαρσία καὶ νόημα (ἀντὶ νὰ τὴν ἐγκαταλείψει ἁπλῶς, ὅπως τὸ ἐκστατικὸ θέλημα) μέσῳ τῆς θείας μετοχῆς. Ἀλλὰ αὐτὸ ἐπίσης περνᾶ μέσα ἀπὸ τὴ γεφύρωση τῶν χασμάτων τῆς κατακερματισμένης φύσεως (τὰ ὁποῖα εἶναι ἀποτέλεσμα τῆς ἄστοχης δράσης τοῦ ἀνθρωπίνου γνωμικοῦ θελήματος, ὅταν γίνεται φίλαυτο), ὅπως ἐξήγησε ὁ ἅγιος Μάξιμος• αὐτὸς ἀκριβῶς εἶναι ὁ δρόμος πρὸς τὸ ὁμοούσιο, ὅπως μεταφέρεται ἀναλογικὰ ἀπὸ τὴν Τριαδικὴ ζωὴ στὴν κτίση, μέσῳ τοῦ Χριστοῦ στὴν Ἐκκλησία20[Ο ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ ΕΛΑΒΕ ΜΕΓΑΛΗ ΑΝΑΛΟΓΙΑ ΟΜΟΟΥΣΙΟΥ ΕΠΕΙΔΗ ΤΗΝ ΧΩΡΕΣΕ. ΓΙ΄ΑΥΤΟ ΚΑΙ ΣΥΝ -ΧΩΡΕΙ]. Ἐδῶ ὁ Μάξιμος ἀνακεφαλαιώνει καὶ ὁλοκληρώνει ἑρμηνευτικὰ τὴν περὶ ὁμοουσίου διδασκαλία τοῦ Μεγάλου Ἀθανασίου καὶ κυρίως τῶν Καππαδοκῶν Πατέρων, μὲ ἐπίκεντρο τὸν Μέγα Βασίλειο καὶ τὸν Γρηγόριο Θεολόγο.[ΕΚΕΙ Ο ΖΗΖΙΟΥΛΑΣ ΠΗΡΕ ΚΑΤΑ ΓΡΑΜΜΑ ΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΥΙΟΥ ΒΑΖΟΝΤΑΣ ΑΝΑΜΕΣΑ ΤΟΥΣ ΧΡΟΝΟ. ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ. ΕΔΩ Ο ΠΙΟ ΚΑΛΟΣ Ο ΜΑΘΗΤΗΣ ΑΦΑΙΡΩΝΤΑΣ ΤΟ ΦΙΛΑΥΤΟ ΘΕΛΗΜΑ ΤΗΣ ΓΝΩΜΗΣ, Η ΟΠΟΙΑ ΒΑΣΙΖΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΟΥ ΑΙΣΘΗΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΟΙΚΕΙΟΠΟΙΕΙΤΑΙ ΤΟ ΟΜΟΟΥΣΙΟ ΤΗΣ ΤΡΙΑΔΟΣ ΣΑΝ ΤΕΤΑΡΤΟΣ ΘΕΟΣ, ΠΡΟΣΩΠΟ. ΑΦΑΙΡΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΑΙΣΘΗΤΟ ΚΟΣΜΟ, ΤΙ ΑΠΟΜΕΝΕΙ; Ο ΥΠΕΡΑΙΣΘΗΤΟΣ; ΠΟΤΕ΄ Ο ΑΚΤΙΣΤΟΣ ΑΣΥΓΧΥΤΩΣ ΚΑΙ ΑΔΙΑΙΡΕΤΩΣ ΜΕ ΤΟΝ ΠΕΠΕΡΑΣΜΕΝΟ. ΤΟ ΕΜΠΟΔΙΟ ΕΙΝΑΙ Η ΦΙΛΑΥΤΙΑ, ΑΠΛΑ]   Ἑπομένως, ἡ ἀληθινὴ γνωμικὴ πραγματοποίηση τοῦ φυσικοῦ θελήματος εἶναι τελικὰ τὸ θέλημα γιὰ ὁμοοούσιο [Η ΚΑΤΑΡΓΗΣΗ ΤΟΥ. Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΕΝΑ ΛΑΘΟΣ ΓΙΑ ΔΙΟΡΘΩΣΗ, ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΓΝΩΣΤΙΚΙΣΜΟ]. Πίσω ἀπὸ τὴν νέα ἀνακάλυψη εὑρίσκονται βεβαίως καὶ οἱ Καππαδόκες, μὲ πρῶτον τὸν Γρηγόριο Θεολόγο, ὁ ὁποῖος πρωταγωνιστεῖ σὲ αὐτὴν τήν «ἀνακάλυψη» τοῦ ὁμοουσίου ὡς θεμελίου τῆς αὐθεντικῆς σχέσεως ὑποκειμένου καὶ διυποκειμενικότητας, ὅπου τὰ δύο συνδέονται μὲ ἕναν ὀντολογικὰ ἀπόλυτο τρόπο. Λέγει ὁ Γρηγόριος Θεολόγος, ἐξηγώντας τὴν ἔννοια τῆς Μοναρχίας τοῦ Πατρὸς στὴν Τριαδολογία, πὼς πρόκειται γιά «μοναρχία ἣν οὐχ ἓν περιγράφει πρόσωπον· ἔστι γὰρ καὶ τὸ ἕν, στασιάζον πρὸς ἑαυτό, πολλὰ καθίστασθαι· ἀλλ’ ἣν φύσεως ὁμοτιμία συνίστησιν καὶ γνώμης σύμπνοια καὶ ταὐτότης κινήσεως, καὶ πρὸς τὸ ἓν τῶν ἐξ αὐτοῦ σύννευσις [...] ὥστε κἂν ἀριθμῷ διαφέρῃ, τῇ οὐσίᾳ μὴ τέμνεσθαι»21. Ἐδῶ ἡ ἑτερότητα καθίσταται ἀπόλυτος ὅρος κοινωνίας. Ἀκόμη βαθύτερα, ἡ θέληση καὶ ἡ κίνηση ὄχι μόνο δὲν διασποῦν ἀλλὰ συνδράμουν τὴν ἀπόλυτη ἑνότητα, σὲ βαθμὸ ταύτισης μεταξὺ τῶν προσώπων. Ἡ ἀπόλυτη κοινωνία καὶ ἡ ἀπόλυτη ἑτερότητα παραδόξως ὑφίστανται ὡς ἀπόλυτες προϋποθέσεις ἡ μία τῆς ἄλλης.

Σχετικώτερα τώρα μὲ τὸ θέμα μας, εἶναι προφανὲς ὅτι μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ὡς ἕνα ἀνθρωπολογικὸ ἀξίωμα πὼς ὅσο περισσότερο ὑπερβατικὸ ἢ ἐκστατικὸ θεωρεῖται τὸ θέλημα, τόσο περισσότερος ἐκστατικὸς ἀτομισμός (solipsismus) προκύπτει· ἡ ὑπεροχὴ τοῦ νοῦ, ὁ ὁποῖος εἶναι τὸ ὄχημα, συγκεκριμένα, τῆς φερόμενης ὑπερβατικότητας τοῦ θελήματος, πρακτικὰ ἐκβάλλει στὴν ἐπιβεβαίωση τοῦ ἀτομισμοῦ, ἀκριβῶς ἐπειδὴ ἀντιθέτως στὴν πραγματικότητα εἶναι κυρίως τὰ ἄλλα μέρη τῆς ψυχῆς ποὺ δημιουργοῦν κοινωνία καὶ ὄχι ὁ νοῦς. Στὴν περίπτωση αὐτὴ ὑπάρχει κοινωνία μεταξύ μας, ἀλλὰ μόνον σὲ ἕνα ἑπόμενο βῆμα· δὲν ἀνήκει τὸ γεγονὸς τῆς κοινωνίας στὴν πρώτη φιλοσοφία22. Ὅμως στὴν περίπτωση αὐτή, μέσῳ αὐτοῦ τοῦ ἐκστατικοῦ solipsismus, τὸ προπατορικὸ ἁμάρτημα τῆς νεώτερης φιλοσοφίας κάνει τὴν πρώτη του ἐμφάνιση. Ὁ Αὐγουστῖνος καὶ ὁ Ὠριγένης εἶχαν τὸν τρόπο νὰ ἐκκλησιάζουν τὴ ζωή τους, ἀλλὰ τὸ σπέρμα τῆς θελήσεως γιὰ δύναμη, ὡς μελλοντικὴ ἐκκοσμικευμένη μεταφυσική, ὅπως εἴδαμε, εὑρισκόταν ἤδη ἐκεῖ.

Σημειώσεις

18. Βλ. μέρος II, κεφ. 1 τοῦ βιβλίου μας: Analogical Identities: The Creation of the Christian Self Volume 1: Beyond Spirituality and Mysticism in the Patristic Era, Brepols, Turnhout 2019.
19. Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Πρὸς Μαρῖνον, PG 91, 12CD.
20. Ν. Loudovikos, Church in the Making. An Apophatic Ecclesiology of Consubstantiality, St Vladimir’s Seminary Press, Yonkers, New York 2016, σσ. 213-232; Ν. Loudovikos, “Dialogical Nature, Enousion Person, and Non-ecstatic Will in St Maximus the Confessor: The Conclusion of a Long Debate”, Analogia 2 (2017), σ. 92 κ.ἑ.
21. Γρηγορίου Ναζιανζηνοῦ, Θεολογικοὶ Λόγοι, Λόγος κθ΄, Θεολογικὸς Γ΄, Περὶ Υἱοῦ, 2, PG 36, 73.
22. π. Ν. Λουδοβῖκος, Ὀρθοδοξία καὶ ἐκσυγχρονισμός, ἐκδ. Ἁρμός, Θεσσαλονίκη 2006, σσ. 92-93· Ν. Loudovikos, Church in the Making. An Apophatic Ecclesiology of Consubstantiality, ὅ.π., σσ. 136-143, 161-177.

Μερικά βασικά σημεία του κειμένου του Λουδοβίκου (ανάλυση του Chatgpt)

1. Το φυσικό θέλημα στον Μάξιμο
Δεν είναι μια στενά νοούμενη «λογικὴ βούλησις» ἀριστοτελικού τύπου.
Δεν είναι η λογική βούληση (κατά τον Αριστοτέλη), αλλά μία καθολική δύναμη/κίνηση της φύσεως.
Εκφράζει την «ενδότερη ζωή» της φύσης, δηλαδή την εγγενή τάση κάθε όντος να πραγματωθεί.
Δεν περιορίζεται στη λογική, αλλά περιλαμβάνει συναισθήματα, επιθυμίες, σωματικότητα και ακόμη και αυτό που ένας ψυχολόγος θα έλεγε «ασυνείδητο».
Πρόκειται για μια υπαρξιακή, καθολική και διαλογική επιθυμία, που εμπλέκει όχι μόνο τον νοῦ, αλλά και τα συναισθήματα, το σώμα, ακόμα και το «ἀσυνείδητο».
Έτσι διαμορφώνεται μια οντολογία της ελευθερίας: η φύση δεν «υπάρχει» απλώς, αλλά «γίνεται» μέσω μίας ελεύθερης κίνησης/επιθυμίας σε διάλογο με το άκτιστο θείο θέλημα.
Μέσω αυτού λοιπόν, η φύση δεν «υπάρχει» παθητικά, αλλά γίνεται σε διάλογο με το θείο θέλημα.
2. Η υπέρβαση της κατακερματισμένης φύσης
Το φυσικό θέλημα καλείται να απαντήσει στις απαιτήσεις για ενότητα, αφθαρσία και νόημα. Το φυσικό θέλημα εκφράζει την εσωτερική κλήση της φύσης για ενότητα, αφθαρσία και νόημα.
Αυτή η απάντηση δίνεται μόνο με θέωση (θεία μετοχή).
Το εμπόδιο είναι η αλλοίωση που φέρνει το γνωμικό θέλημα όταν γίνεται εγωιστικό (φίλαυτο). Ο δρόμος θεραπείας είναι η μετοχή στη θεία θέληση.
Η αποκατάσταση περνά από τη γεφύρωση των «χασμάτων» μέσα στη φύση, που γίνεται στο Σώμα του Χριστού (= Εκκλησία).
Έτσι η έννοια του ὁμοουσίου μεταφέρεται από την Τριάδα στην Εκκλησία και την κτίση.
Ο Μάξιμος ερμηνεύει το «θέλημα» με όρους που ανάγονται στο δόγμα του ὁμοουσίου, όπως το διατύπωσαν οι Καππαδόκες.
3. Η τριαδολογική προέκταση
Στη διδασκαλία του Γρηγορίου του Θεολόγου, η «Μοναρχία του Πατρός» δεν είναι ένας μονισμός, αλλά ενότητα που θεμελιώνεται σε φύση κοινή, σύμπνοια γνώμης και ταυτότητα κινήσεως.
Δηλαδή, η ετερότητα (τα πολλά πρόσωπα) δεν απειλεί αλλά θεμελιώνει την κοινωνία.
Θέληση και κίνηση, αντί να διασπούν, ενώνουν.
Η κοινωνία προσώπων δεν αναιρεί την ετερότητα, αλλά την προϋποθέτει· έτσι, η απόλυτη ενότητα και η απόλυτη ετερότητα συνυπάρχουν ως προϋποθέσεις η μία της άλλης.
Εδώ έχουμε το παράδοξο: απόλυτη κοινωνία και απόλυτη ετερότητα είναι ταυτόχρονα οι προϋποθέσεις η μία της άλλης.
4. Ανθρωπολογικό συμπέρασμα
Όσο πιο «υπερβατικό» ή «εκστατικό» ορίζεται το θέλημα (ως υπεροχή του νου), τόσο περισσότερο οδηγεί σε εκστατικό ατομισμό (solipsismus), γιατί δίνει υπεροχή στον νοῦ..
Διότι στην πραγματικότητα, κοινωνία δεν θεμελιώνει ο νους, αλλά τα άλλα μέρη της ψυχής (συναίσθημα, επιθυμία, σωματικότητα). Η κοινωνία πηγάζει κυρίως από τα «ἄλλα μέρη τῆς ψυχῆς» (επιθυμία, συναίσθημα κ.λπ.), όχι από τον νοῦ.
Αν η κοινωνία τοποθετείται σε «δεύτερο βήμα», τότε δεν ανήκει στην πρώτη φιλοσοφία (δηλαδή δεν θεμελιώνει την ίδια τη δομή του όντος).
Εδώ εντοπίζεται το «προπατορικό αμάρτημα» της νεώτερης φιλοσοφίας: ο εκστατικός ατομισμός, σπέρμα που ήδη βρίσκεται σε Αυγουστίνο και Ωριγένη, έστω κι αν αυτοί το εκκλησίαζαν.

🔑 Συνολικό νόημα:
Ο Μάξιμος και οι Πατέρες που ακολουθούν αναπτύσσουν μια οντολογία της ελευθερίας και της κοινωνίας που δεν έχει ισοδύναμο στη φιλοσοφία. Το φυσικό θέλημα δεν είναι μια ατομική βούληση για υπέρβαση, αλλά η θεμελιώδης κίνηση της φύσης προς κοινωνία και ολοκλήρωση μέσα στη θεία ζωή. Σε αντίθεση, η δυτική υπερβατολογική/εκστατική θεώρηση του θελήματος (ως κυριαρχία του νου) οδηγεί σε solipsismus και τελικά στη μεταφυσική της δύναμης.

Με λίγα λόγια, η γραμμή σκέψεως που αναδεικνύεται εδώ είναι μία ὀντολογία τῆς ἐλευθερίας καὶ τῆς κοινωνίας, όπου το φυσικό θέλημα του ανθρώπου θεμελιώνεται στην κλήση της φύσης προς θεία μετοχή και όχι σε ατομική αυτονομία. Έτσι ο Μάξιμος προσφέρει μια «θεολογία τοῦ προσώπου» που ξεπερνά τόσο τον αριστοτελισμό όσο και τον ατομοκεντρισμό που θα αναπτυχθεί αργότερα στη Δύση.

ΜΙΑ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟΝ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟ.

Η ΤΕΧΝΗΤΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΕΦΑΡΜΟΖΕΙ ΤΕΛΕΙΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ ΣΑΝ ΑΡΧΗ ΜΑΘΗΣΕΩΣ.

ΔΥΣΤΥΧΩΣ ΕΙΜΑΣΤΕ ΑΝΑΓΚΑΣΜΕΝΟΙ ΝΑ ΤΟΝ ΑΠΟΓΟΗΤΕΥΣΟΥΜΕ ΚΑΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟΣΟ ΧΑΡΟΥΜΕΝΟΣ, ΣΚΕΨΗ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΑΜΦΙΒΟΛΙΑ.

ΑΠΟ ΑΡΧΑΙΟΤΑΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ. Η ΟΠΟΙΑ ΓΕΝΝΗΣΕ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ. ΤΗΝ ΣΤΟΑ, ΤΟΝ ΚΗΠΟ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΚΑΙ ΤΟΝ ΣΚΕΠΤΙΚΙΣΜΟ ΑΚΡΙΒΩΣ.