Συνέχεια από: Κυριακή 21 Σεπτεμβρίου 2025
ΤΟΜΟΣ 4ος
ΜΕΡΟΣ ΕΝΑΤΟ: Ο Έλληνας άνθρωπος
στην ιστορική του εξέλιξη
I ΕΙΣΑΓΩΓΗ (8η συνέχεια)
I ΕΙΣΑΓΩΓΗ (8η συνέχεια)
Η ελληνική γλώσσα. Οι διάλεκτοι.
Τέλος, λίγα λόγια για τους διαλέκτους. Η ύπαρξή τους είναι ένα φαινόμενο που η ελληνική γλώσσα έχει κοινό με όλες τις άλλες γλώσσες. Είχε μάλιστα αρκετές και μάλιστα πολύ αποκλίνουσες μεταξύ τους, όπως δείχνει, πέρα από τα φιλολογικά και επιγραφικά μνημεία, η κύρια μαρτυρία για την ύπαρξή τους στην αρχή του όγδοου βιβλίου του Στράβωνα. Στα νεότερα έθνη, είτε, όπως συνέβη τον 12ο και 13ο αιώνα, μια αυλική γλώσσα αναδεικνύεται σε γλώσσα των ποιητών, είτε μια τοπική διάλεκτος (όπως από τον 14ο αιώνα η άνω γερμανική των ορεινών περιοχών του νότου) γίνεται σταδιακά, λόγω της ευνοϊκής γεωγραφικής θέσης και των πολιτικών συνθηκών, η γραπτή γλώσσα ολόκληρου του έθνους. Οι διάλεκτοι εξακολουθούν τότε να ζουν παράλληλα, στις επαρχίες, στο στόμα του λαού ως ντοπιολαλιές ή "τοπικές διαλέκτους", αλλά και στις λαϊκές ομιλίες, στα δημόσια έγγραφα κτλ. Έπειτα έρχεται ο καιρός που θεωρούνται ντροπή και όλοι θέλουν να ανήκουν στη μία επίσημη γλώσσα· και μόνον αργότερα επανέρχεται μια εκ προθέσεως, τοπικά περιορισμένη καλλιέργειά τους, με σκοπό σκωπτικό και φιλικό, πολύ περιορισμένα. Μόνο στην Ιταλία η πραγματική τους παρουσία στη λογοτεχνία δεν εξέλιπε ποτέ εντελώς.
Στους Έλληνες, ανάλογο της παραπάνω εξέλιξης υπήρξε το γεγονός ότι μια διάλεκτος μπορούσε να εκτοπιστεί από άλλη με πολιτική βία. Τουλάχιστον ο Στράβων λέει για τους Μεγαρείς πως, αφού οι Ηρακλείδες κατέλαβαν τη χώρα τους και ίδρυσαν την πόλη Μέγαρα, έγιναν από Ίωνες Δωριείς, κι έτσι ο Μεγαρέας στους Αχαρνείς του Αριστοφάνη μιλά δωρικά. Παράλληλα, και μάλιστα παρόμοια με την εξάπλωση της αυλικής μέσης υψηλής γερμανικής, είναι το ότι η λεγόμενη επική ιωνική που πριν από την ίδρυση των αποικιών στη Μικρά Ασία – ήδη από τον Ησίοδο, πολύ πριν τον Όμηρο – είχε καθιερωθεί ως γλώσσα της παιδείας και της ποίησης. Ιδίως ο Όμηρος πρέπει να είχε διαποτίσει τόσο βαθιά τα αυτιά και τη συνείδηση των ανθρώπων, ώστε κανένας επικός ποιητής δεν μπορούσε να αποσπαστεί από τη γλώσσα του, και αυτή είχε ασφαλώς από νωρίς εξισορροπητική επίδραση· χωρίς την ύπαρξη του ηρωικού έπους οι διάλεκτοι ίσως θα είχαν διατηρηθεί πολύ πιο αυστηρά και χωρισμένα.
Χαρακτηριστικό των Ελλήνων ήταν ότι ακόμη και όσοι δεν ανήκαν σε μια διάλεκτο έγραφαν ή συνέθεταν σε αυτήν, αν οι ιδρυτές ενός είδους την είχαν χρησιμοποιήσει· και ότι ολόκληρο το έθνος διατηρούσε ορισμένες από αυτές για καθαρά αισθητικούς λόγους και τις χρησιμοποιεί ως αισθητικό στοιχείο. Έτσι, η επική ιωνική διάλεκτος φαινόταν άρρηκτα δεμένη με τον αφηγηματικό εξάμετρο, ώστε οι Αλεξανδρινοί, όπως ο Απολλώνιος ο Ρόδιος, μιμούνταν μια γλώσσα ακόμη πιο “ομηρική” από αυτή του Ομήρου, και μάλιστα οι υστερότατοι ποιητές, όπως ο Νόννος, το έκαναν αυτό ακόμη περισσότερο. Στην καθαρά ιωνική διάλεκτο, που έγινε η γλώσσα της ελεγείας, δέχθηκαν όχι μόνο οι κατεξοχήν Δωριείς Σπαρτιάτες τα άσματα του Τυρταίου, αλλά και ο δωρικός Μεγαρεύς Θεόγνης έγραψε τα δίστιχά του σε αυτή τη γλώσσα. Ενώ η υποκειμενική λυρική ποίηση παραμένει προσκολλημένη στην αιολική γλώσσα, η οποία έχει μετριαστεί και εξευγενιστεί από επικά στοιχεία· ο Ανακρέων με την ιωνική του γλώσσα αποτελεί βέβαια εξαίρεση. Ιδιαιτέρως εντυπωσιακό είναι το προνόμιο της δωρικής γλώσσας στη χορική λυρική ποίηση, της οποίας η κατά τα άλλα κυρίως επική γλώσσα εμφανίζεται διαποτισμένη με πλήθος δωρικές επιρροές· ο σημαντικότερος εκπρόσωπος αυτής της χορωδιακής δωρικής γλώσσας είναι ο Θηβαίος Πίνδαρος, ο οποίος, λέγεται ότι θυσίασε τη δημοτικότητά του στην πατρίδα του για χάρη της γλώσσας αυτής. Το πιο εντυπωσιακό όμως είναι ότι η αττική τραγωδία στα λυρικά της μέρη δεν μιλά κατ’ ουσίαν δωρικά, αλλά, επειδή η χορική λυρική ποίηση ήταν κυρίως δωρικής καταγωγής, εμφανίζεται με δωρικά στοιχεία· ενώ ο ιαμβικός διάλογος είναι αττικός. Μια παράδοση τόσο ισχυρή, ώστε να μην μπορεί να εγκαταλειφθεί, γίνεται έτσι η αιτία να χρησιμοποιούνται αισθητικά οι διάλεκτοι ως στοιχείο χρωματισμού. Αυτό θυμίζει τον συνδυασμό του δωρικού και του ιωνικού αρχιτεκτονικού ρυθμού στα Προπύλαια και σε άλλα κτίρια· και για τις διαλέκτους ίσχυε το «ἔχω, οὐκ ἔχομαι» (εγώ τις κατέχω, δεν με κατέχουν εκείνες). Οι Έλληνες τις χρησιμοποίησαν ως ελεύθερο αισθητικό στοιχείο και δεν έγιναν δούλοι αλλά κύριοί τους· κι έτσι ο Θεόκριτος μπορούσε στο τέλος να γράψει τα επικά του ποιήματα σε καθαρά ομηρική γλώσσα, τα λυρικά και δραματικά ομοίως αλλά με πολλά δωρικά στοιχεία, τα βουκολικά σε καθαρά δωρικά, επειδή ήθελε να κρατήσει το «κοστούμι» της κυρίως δωρικής Σικελίας, και τέλος δύο Ειδύλλια στην αιολική γλώσσα του Αλκαίου και της Σαπφώς.
Παρόμοια συνέβη και με την πεζογραφία. Επειδή η πεζή ιστοριογραφία ξεκίνησε στην ιωνική Μίλητο, έγραψε όχι μόνο ο Ηρόδοτος από την Αλικαρνασσό, αλλά και ο Ακουσίλαος από το Άργος στην ιωνική διάλεκτο, με τις παρατεταμένες καταλήξεις, τα συσσωρευμένα φωνήεντα και τις μαλακές μορφές· και επειδή θαύμαζε πάρα πολύ, επειδή γνώρισε προσωπικά τον Ιώνα Δημόκριτο, λέγεται ότι το ίδιο έκανε και ο Δωριεύς Ιπποκράτης από την Κω. Ενώ όμως οι δύο μεγαλύτεροι συγγραφείς δωρικής καταγωγής έγραφαν ιωνικά, αντίθετα η πυθαγόρεια γραμματεία ήταν ανέκαθεν δωρική, όποιας καταγωγής κι αν ήταν οι μεμονωμένοι συγγραφείς.
Η αττική διάλεκτος
Ας υπενθυμίσουμε μόνο ότι τελικά η αττική διάλεκτος, χάρη στις κεντρικές της ιδιότητες και στους μεγάλους της εκπροσώπους, κατέστη καθοριστική για την ελληνική παιδεία. Γίνεται η αυλική γλώσσα των Διαδόχων και η βάση της μεταγενέστερης Κοινής ελληνικής, και παράλληλα συνεχίζεται έως αργά η προσπάθεια ορισμένων να συγκρατήσουν τον καθαρότερο Αττικισμό. Η αλεξανδρινή εποχή όμως, με τη μεγάλη εξάπλωση των γραμματικών και στυλιστικών μελετών, ευνόησε ιδιαίτερα και τις διαλέκτους. Γεννήθηκε τότε πλήθος συγγραμμάτων τόσο για τις παλιές λαϊκές διαλέκτους όσο και για τις ιδιωματικές ομιλίες σύγχρονων πόλεων όπως οι Συρακούσες και η Αλεξάνδρεια.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου