Giovanni RealeΠΛΑΤΩΝ
ΣΕ ΔΥΟ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣΧΙΙ
ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ
ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΡΕΤΗΣ
Δυαλιστική αντίθεση μεταξύ σώματος και ψυχής
Ισότητα άνδρα και γυναίκας και η αρετή ως τάξη μέσα στην αταξία
Ισότητα άνδρα και γυναίκας και η αρετή ως τάξη μέσα στην αταξία
Πώς γεννήθηκε μέσα στο πλαίσιο του ελληνικού πολιτισμού η δυτική έννοια της ψυχής
ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΜΙΑ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΘΕΣΗ επαναστατική, που εισήχθη για πρώτη φορά από τον Burnet και τον Taylor, ήταν με τον Σωκράτη που ο δυτικός πολιτισμός απέκτησε τη νέα έννοια της ψυχής, δηλαδή της «ψυχής» ως ικανότητας νόησης και βούλησης, και ταύτισε την ουσία του ανθρώπου – αυτό που τον διαφοροποιεί από όλα τα άλλα όντα – ακριβώς με την ψυχή [J. Burnet, Interpretazione di Socrate, Εισαγωγή, μετάφραση και επιμέλεια του F. Sarri, Vita e Pensiero, Μιλάνο 1994 (η θέση αυτή είχε παρουσιαστεί για πρώτη φορά στο δοκίμιο The Socratic Doctrine of the Soul το 1915-1916). Το πιο σημαντικό έργο του A.E Taylor για το θέμα αυτό είναι το Socrates, του 1933 (ιταλική μετάφραση, Φλωρεντία 1952)].
Ο όρος ψυχή είναι πολύ αρχαίος. Συναντάται πολλές φορές ήδη στα ομηρικά έπη· αλλά τόσο στην Ιλιάδα όσο και στην Οδύσσεια ο όρος καλύπτει μια εντελώς διαφορετική εννοιολογική περιοχή, σε σαφή μάλιστα αντίθεση με τη συνείδηση και την ικανότητα κατανόησης και βούλησης. Ο Όμηρος μιλά για την ψυχή μόνο στις στιγμές που ο άνθρωπος χάνει τις αισθήσεις του ή πρόκειται να πεθάνει, και ιδίως όταν περνά στην άλλη ζωή. Η ομηρική ψυχή βγαίνει από το στόμα με την τελευταία αναπνοή ή από το θανάσιμο τραύμα του σώματος και φεύγει πετώντας στον Άδη, όπου μένει ως είδωλο ή ως μάταιη σκιά του νεκρού, σε κατάσταση ασυνειδησίας. Η ψυχή, επομένως, μακριά από το να αντιπροσωπεύει αυτό που συνιστά τη συγκεκριμένη φύση του ανθρώπου, είναι μάλλον ένα είδωλο, ένα φάντασμα. Ακόμη περισσότερο: ο Όμηρος θεωρεί ως «αληθινό άνθρωπο» ακριβώς το σώμα του ανθρώπου, σε αντίθεση με την ψυχή του, που είναι μόνο η όψη του. Θα μπορούσε να πει κανείς πως η ψυχή στον Όμηρο αντιπροσωπεύει την εμβληματική εικόνα του «μη-υπάρχειν-πια» του ανθρώπου, της μη ύπαρξης του ανθρώπου (Τα διάφορα έγγραφα παρουσιάζονται και ερμηνεύονται από τον F. Sarri, Socrate e la nascita del concetto occidentale di anima (Ο Σωκράτης και η γέννηση της δυτικής έννοιας της ψυχής), Εισαγωγή του G. Reale, Vita e Pensiero, Μιλάνο 1997, σ. 57-70).
Μια ουσιαστική καμπή και ριζική αλλαγή σημασίας έλαβε ο όρος ψυχή στη διδασκαλία των Ορφικών, από τον 6ο αιώνα π.Χ. Σύμφωνα με τους Ορφικούς, στον άνθρωπο κρύβεται ένας δαίμονας, που έπεσε στο σώμα για να εξιλεωθεί από ένα αρχέγονο αμάρτημα. Η ψυχή, καθώς είναι θεϊκής καταγωγής, όχι μόνο προϋπάρχει αλλά και επιβιώνει του σώματος, και διακρίνεται από αυτό ως κάτι εντελώς διαφορετικό. Έτσι γεννήθηκε η αντίθεση ψυχής και σώματος, που έδινε στη ζωή ένα νόημα εντελώς διαφορετικό από εκείνο των ομηρικών επών. Ο άνθρωπος οφείλει να ζει καθαίροντας την ψυχή, ώστε να την απελευθερώσει από τη φυλακή του σώματος όπου έπεσε· και ακριβώς για τον σκοπό αυτό η ψυχή μετενσαρκώνεται πολλές φορές μέχρι την τελική στιγμή της κάθαρσης. Αυτή η αντίληψη, όπως θα δούμε παρακάτω, είχε μεγάλη επιρροή στον Πλάτωνα, αλλά διαμέσου της σωκρατικής καινοτομίας. Διότι η ψυχή των Ορφικών παραμένει ακόμη πλήρως αποκομμένη από τη νοημοσύνη και τη συνείδηση, και σε ορισμένες όψεις σε αντίθεση με αυτές (Τα πιο σημαντικά τεκμήρια παρουσιάζονται και ερμηνεύονται από τους Sarri, Socrate..., σελ. 71-83.).
Ένα επιπλέον στάδιο στην εξέλιξη της έννοιας της ψυχής έχουμε με τους Προσωκρατικούς, οι οποίοι με διάφορους τρόπους συνέδεσαν την ψυχή με την αιώνια αρχή από την οποία προέρχονται όλα τα πράγματα, και συνεπώς και με τη νόηση. Αλλά κάποιοι Προσωκρατικοί δεν δίστασαν να δεχθούν τα ορφικά μηνύματα, αναμειγνύοντάς τα με τις φυσικές τους αρχές, με αναπόφευκτες και ανυπέρβλητες απορίες.
Η πιο σημαντική καινοτομία ήταν ασφαλώς εκείνη που εισήγαγε ο Ηράκλειτος, ακόμη και ανεξάρτητα από όσα δανείστηκε από τους Ορφικούς, ο οποίος έδωσε στην έννοια της ψυχής έναν χαρακτήρα που, κατά κάποιον τρόπο, αναστρέφει τις σχέσεις της με το σώμα και το υλικό. Σε ένα θαυμαστό απόσπασμά του διαβάζουμε:
Τα όρια της ψυχής δεν θα μπορέσεις ποτέ να τα βρεις, όσο κι αν πορευθείς στους δρόμους της· τόσο βαθύς είναι ο λόγος της (Ηράκλειτος, απ. 45 Diels-Kranz.).
Τις εξαιρετικές καινοτομίες αυτού του ηρακλείτειου αποσπάσματος ανέδειξε για πρώτη φορά με πληρότητα ο Bruno Snell: «Ο Ηράκλειτος ήταν ο πρώτος που μας μίλησε για αυτή τη νέα σύλληψη της ψυχής. Ονομάζει την ψυχή του ζώντος ανθρώπου ψυχή· για εκείνον ο άνθρωπος συνίσταται από σώμα και ψυχή, και η ψυχή έχει ιδιότητες που διακρίνονται ουσιαστικά από εκείνες του σώματος και των φυσικών οργάνων. Αυτές οι νέες ιδιότητες της ψυχής είναι κάτι τόσο ριζικά διαφορετικό από ό,τι μπορούσε να σκεφθεί ο Όμηρος, ώστε του λείπουν ακόμη και οι γλωσσικές μορφές για να εκφράσει τις ποιότητες που ο Ηράκλειτος αποδίδει στην ψυχή: αυτές οι μορφές λόγου σχηματίστηκαν στην περίοδο από τον Όμηρο έως τον Ηράκλειτο, και συγκεκριμένα στη λυρική ποίηση»[B. Snell, Η ελληνική κουλτούρα και οι ρίζες της ευρωπαϊκής σκέψης, μετάφραση των V, Degli Alberti και A. Solmi Marietti, Einaudi, Τορίνο 1963, σ. 40 (αρχικός τίτλος: Die Entdeckung des Geistes. Studien zur Entstehung des europäischen Denkens bei den Griechen, Αμβούργο 1946)].
Ο Snell διευκρινίζει περαιτέρω: «Για εμάς η σύλληψη του βάθους της ψυχής είναι κάτι κοινό, και σε αυτή υπάρχει κάτι εντελώς ξένο προς ένα φυσικό όργανο και τη λειτουργία του. Το να πούμε ότι κάποιος έχει “βαθύ χέρι”, “βαθύ αυτί”, δεν έχει νόημα. Αν μιλήσουμε για μάτι “βαθύ”, αυτό έχει άλλη σημασία (αναφέρεται στην έκφραση, όχι στη λειτουργία). Η αναπαράσταση του βάθους γεννήθηκε ακριβώς για να δηλώσει το χαρακτηριστικό της ψυχής: να έχει μια ιδιότητα που δεν αφορά ούτε τον χώρο ούτε την έκταση, αν και αναγκαζόμαστε να χρησιμοποιήσουμε χωρική εικόνα για να δηλώσουμε αυτή την άχωρη ιδιότητα. Με αυτό ο Ηράκλειτος θέλει να δηλώσει ότι η ψυχή εκτείνεται στο άπειρο, ακριβώς αντίθετα με ό,τι είναι φυσικό»[B. Snell, Η ελληνική κουλτούρα και οι ρίζες της ευρωπαϊκής σκέψης, σ. 40-41].
Σε σύγκριση με τους προκατόχους του, ο Σωκράτης αποκτά την ακριβή και καθαρή συνείδηση ότι η ψυχή είναι η νοητική και ηθική δραστηριότητα του ανθρώπου, και έτσι ανατρέπει όχι μόνο την ομηρική, αλλά και την ορφική θεώρηση, σύμφωνα με την οποία – όπως έχει σωστά παρατηρηθεί – η ψυχή «εκδηλώνει τη δραστηριότητά της μόνο όταν αυτό που αποκαλούμε “κανονικό εγώ”, το συνειδητό εγώ, είναι ανενεργό: στα όνειρα, στις οράσεις, στις εκστάσεις»(Taylor, Σωκράτης, σ. 101.). Βέβαια, στοιχεία των Προσωκρατικών φιλοσόφων και των λυρικών ποιητών συνέβαλαν στην καινοτομία του Σωκράτη· αλλά οι πηγές μας, αν και με διάφορους τρόπους και από διαφορετικές οπτικές, όταν γίνονται σωστά κατανοητές, μας δείχνουν ότι ακριβώς με τον Σωκράτη λαμβάνει χώρα η επανάσταση στο νόημα του όρου ψυχή, και ότι χάρη στη δική του επιρροή αυτή η επανάσταση επιβλήθηκε οριστικά και με αποφασιστικό τρόπο: ο άνθρωπος είναι η ψυχή του, και το υπέρτατο καθήκον του είναι η «φροντίδα της ψυχής».
Αυτό το απόσπασμα από την Απολογία του Σωκράτη συνοψίζει τον πυρήνα του σωκρατικού μηνύματος, από το οποίο ξεκίνησε ο Πλάτωνας:
«Τριγυρίζω παντού και δεν κάνω τίποτα άλλο από το να προσπαθώ να πείσω εσάς, νέους και γέρους, να μη φροντίζετε ούτε για τα σώματα ούτε για τα πλούτη ούτε για κανένα άλλο πράγμα με περισσότερη φροντίδα και προθυμία απ’ ό,τι για την ψυχή σας, πώς να την κάνετε όσο γίνεται καλύτερη, λέγοντάς σας ότι η αρετή δεν γεννιέται από τα πλούτη, αλλά ότι από την ίδια την αρετή γεννιούνται τα πλούτη και όλα τα άλλα αγαθά για τους ανθρώπους, και στον ιδιωτικό και στον δημόσιο βίο»(Απολογία του Σωκράτη, 30 Α-Β). [Μετάφραση Π. Νιρβάνας: Γιατί εγώ τίποτε άλλο δεν κάνω, καθώς τριγυρίζω παντού, παρά να σας πείθω, νέους και γέρους, μήτε για τα σώματά σας να φροντίζετε, μήτε για χρήματα πρώτα πρώτα και με τόσο ζήλο, όσο για την ψυχή σας, πώς να την κάμετε καλύτερη, λέγοντάς σας πως τα χρήματα δεν κάνουν την αρετή αλλά η αρετή τα χρήματα και όλα τα άλλα καλά των ανθρώπων και στην ιδιωτική ζωή και στη δημόσια.]
Ο όρος ψυχή είναι πολύ αρχαίος. Συναντάται πολλές φορές ήδη στα ομηρικά έπη· αλλά τόσο στην Ιλιάδα όσο και στην Οδύσσεια ο όρος καλύπτει μια εντελώς διαφορετική εννοιολογική περιοχή, σε σαφή μάλιστα αντίθεση με τη συνείδηση και την ικανότητα κατανόησης και βούλησης. Ο Όμηρος μιλά για την ψυχή μόνο στις στιγμές που ο άνθρωπος χάνει τις αισθήσεις του ή πρόκειται να πεθάνει, και ιδίως όταν περνά στην άλλη ζωή. Η ομηρική ψυχή βγαίνει από το στόμα με την τελευταία αναπνοή ή από το θανάσιμο τραύμα του σώματος και φεύγει πετώντας στον Άδη, όπου μένει ως είδωλο ή ως μάταιη σκιά του νεκρού, σε κατάσταση ασυνειδησίας. Η ψυχή, επομένως, μακριά από το να αντιπροσωπεύει αυτό που συνιστά τη συγκεκριμένη φύση του ανθρώπου, είναι μάλλον ένα είδωλο, ένα φάντασμα. Ακόμη περισσότερο: ο Όμηρος θεωρεί ως «αληθινό άνθρωπο» ακριβώς το σώμα του ανθρώπου, σε αντίθεση με την ψυχή του, που είναι μόνο η όψη του. Θα μπορούσε να πει κανείς πως η ψυχή στον Όμηρο αντιπροσωπεύει την εμβληματική εικόνα του «μη-υπάρχειν-πια» του ανθρώπου, της μη ύπαρξης του ανθρώπου (Τα διάφορα έγγραφα παρουσιάζονται και ερμηνεύονται από τον F. Sarri, Socrate e la nascita del concetto occidentale di anima (Ο Σωκράτης και η γέννηση της δυτικής έννοιας της ψυχής), Εισαγωγή του G. Reale, Vita e Pensiero, Μιλάνο 1997, σ. 57-70).
Μια ουσιαστική καμπή και ριζική αλλαγή σημασίας έλαβε ο όρος ψυχή στη διδασκαλία των Ορφικών, από τον 6ο αιώνα π.Χ. Σύμφωνα με τους Ορφικούς, στον άνθρωπο κρύβεται ένας δαίμονας, που έπεσε στο σώμα για να εξιλεωθεί από ένα αρχέγονο αμάρτημα. Η ψυχή, καθώς είναι θεϊκής καταγωγής, όχι μόνο προϋπάρχει αλλά και επιβιώνει του σώματος, και διακρίνεται από αυτό ως κάτι εντελώς διαφορετικό. Έτσι γεννήθηκε η αντίθεση ψυχής και σώματος, που έδινε στη ζωή ένα νόημα εντελώς διαφορετικό από εκείνο των ομηρικών επών. Ο άνθρωπος οφείλει να ζει καθαίροντας την ψυχή, ώστε να την απελευθερώσει από τη φυλακή του σώματος όπου έπεσε· και ακριβώς για τον σκοπό αυτό η ψυχή μετενσαρκώνεται πολλές φορές μέχρι την τελική στιγμή της κάθαρσης. Αυτή η αντίληψη, όπως θα δούμε παρακάτω, είχε μεγάλη επιρροή στον Πλάτωνα, αλλά διαμέσου της σωκρατικής καινοτομίας. Διότι η ψυχή των Ορφικών παραμένει ακόμη πλήρως αποκομμένη από τη νοημοσύνη και τη συνείδηση, και σε ορισμένες όψεις σε αντίθεση με αυτές (Τα πιο σημαντικά τεκμήρια παρουσιάζονται και ερμηνεύονται από τους Sarri, Socrate..., σελ. 71-83.).
Ένα επιπλέον στάδιο στην εξέλιξη της έννοιας της ψυχής έχουμε με τους Προσωκρατικούς, οι οποίοι με διάφορους τρόπους συνέδεσαν την ψυχή με την αιώνια αρχή από την οποία προέρχονται όλα τα πράγματα, και συνεπώς και με τη νόηση. Αλλά κάποιοι Προσωκρατικοί δεν δίστασαν να δεχθούν τα ορφικά μηνύματα, αναμειγνύοντάς τα με τις φυσικές τους αρχές, με αναπόφευκτες και ανυπέρβλητες απορίες.
Η πιο σημαντική καινοτομία ήταν ασφαλώς εκείνη που εισήγαγε ο Ηράκλειτος, ακόμη και ανεξάρτητα από όσα δανείστηκε από τους Ορφικούς, ο οποίος έδωσε στην έννοια της ψυχής έναν χαρακτήρα που, κατά κάποιον τρόπο, αναστρέφει τις σχέσεις της με το σώμα και το υλικό. Σε ένα θαυμαστό απόσπασμά του διαβάζουμε:
Τα όρια της ψυχής δεν θα μπορέσεις ποτέ να τα βρεις, όσο κι αν πορευθείς στους δρόμους της· τόσο βαθύς είναι ο λόγος της (Ηράκλειτος, απ. 45 Diels-Kranz.).
Τις εξαιρετικές καινοτομίες αυτού του ηρακλείτειου αποσπάσματος ανέδειξε για πρώτη φορά με πληρότητα ο Bruno Snell: «Ο Ηράκλειτος ήταν ο πρώτος που μας μίλησε για αυτή τη νέα σύλληψη της ψυχής. Ονομάζει την ψυχή του ζώντος ανθρώπου ψυχή· για εκείνον ο άνθρωπος συνίσταται από σώμα και ψυχή, και η ψυχή έχει ιδιότητες που διακρίνονται ουσιαστικά από εκείνες του σώματος και των φυσικών οργάνων. Αυτές οι νέες ιδιότητες της ψυχής είναι κάτι τόσο ριζικά διαφορετικό από ό,τι μπορούσε να σκεφθεί ο Όμηρος, ώστε του λείπουν ακόμη και οι γλωσσικές μορφές για να εκφράσει τις ποιότητες που ο Ηράκλειτος αποδίδει στην ψυχή: αυτές οι μορφές λόγου σχηματίστηκαν στην περίοδο από τον Όμηρο έως τον Ηράκλειτο, και συγκεκριμένα στη λυρική ποίηση»[B. Snell, Η ελληνική κουλτούρα και οι ρίζες της ευρωπαϊκής σκέψης, μετάφραση των V, Degli Alberti και A. Solmi Marietti, Einaudi, Τορίνο 1963, σ. 40 (αρχικός τίτλος: Die Entdeckung des Geistes. Studien zur Entstehung des europäischen Denkens bei den Griechen, Αμβούργο 1946)].
Ο Snell διευκρινίζει περαιτέρω: «Για εμάς η σύλληψη του βάθους της ψυχής είναι κάτι κοινό, και σε αυτή υπάρχει κάτι εντελώς ξένο προς ένα φυσικό όργανο και τη λειτουργία του. Το να πούμε ότι κάποιος έχει “βαθύ χέρι”, “βαθύ αυτί”, δεν έχει νόημα. Αν μιλήσουμε για μάτι “βαθύ”, αυτό έχει άλλη σημασία (αναφέρεται στην έκφραση, όχι στη λειτουργία). Η αναπαράσταση του βάθους γεννήθηκε ακριβώς για να δηλώσει το χαρακτηριστικό της ψυχής: να έχει μια ιδιότητα που δεν αφορά ούτε τον χώρο ούτε την έκταση, αν και αναγκαζόμαστε να χρησιμοποιήσουμε χωρική εικόνα για να δηλώσουμε αυτή την άχωρη ιδιότητα. Με αυτό ο Ηράκλειτος θέλει να δηλώσει ότι η ψυχή εκτείνεται στο άπειρο, ακριβώς αντίθετα με ό,τι είναι φυσικό»[B. Snell, Η ελληνική κουλτούρα και οι ρίζες της ευρωπαϊκής σκέψης, σ. 40-41].
Σε σύγκριση με τους προκατόχους του, ο Σωκράτης αποκτά την ακριβή και καθαρή συνείδηση ότι η ψυχή είναι η νοητική και ηθική δραστηριότητα του ανθρώπου, και έτσι ανατρέπει όχι μόνο την ομηρική, αλλά και την ορφική θεώρηση, σύμφωνα με την οποία – όπως έχει σωστά παρατηρηθεί – η ψυχή «εκδηλώνει τη δραστηριότητά της μόνο όταν αυτό που αποκαλούμε “κανονικό εγώ”, το συνειδητό εγώ, είναι ανενεργό: στα όνειρα, στις οράσεις, στις εκστάσεις»(Taylor, Σωκράτης, σ. 101.). Βέβαια, στοιχεία των Προσωκρατικών φιλοσόφων και των λυρικών ποιητών συνέβαλαν στην καινοτομία του Σωκράτη· αλλά οι πηγές μας, αν και με διάφορους τρόπους και από διαφορετικές οπτικές, όταν γίνονται σωστά κατανοητές, μας δείχνουν ότι ακριβώς με τον Σωκράτη λαμβάνει χώρα η επανάσταση στο νόημα του όρου ψυχή, και ότι χάρη στη δική του επιρροή αυτή η επανάσταση επιβλήθηκε οριστικά και με αποφασιστικό τρόπο: ο άνθρωπος είναι η ψυχή του, και το υπέρτατο καθήκον του είναι η «φροντίδα της ψυχής».
Αυτό το απόσπασμα από την Απολογία του Σωκράτη συνοψίζει τον πυρήνα του σωκρατικού μηνύματος, από το οποίο ξεκίνησε ο Πλάτωνας:
«Τριγυρίζω παντού και δεν κάνω τίποτα άλλο από το να προσπαθώ να πείσω εσάς, νέους και γέρους, να μη φροντίζετε ούτε για τα σώματα ούτε για τα πλούτη ούτε για κανένα άλλο πράγμα με περισσότερη φροντίδα και προθυμία απ’ ό,τι για την ψυχή σας, πώς να την κάνετε όσο γίνεται καλύτερη, λέγοντάς σας ότι η αρετή δεν γεννιέται από τα πλούτη, αλλά ότι από την ίδια την αρετή γεννιούνται τα πλούτη και όλα τα άλλα αγαθά για τους ανθρώπους, και στον ιδιωτικό και στον δημόσιο βίο»(Απολογία του Σωκράτη, 30 Α-Β). [Μετάφραση Π. Νιρβάνας: Γιατί εγώ τίποτε άλλο δεν κάνω, καθώς τριγυρίζω παντού, παρά να σας πείθω, νέους και γέρους, μήτε για τα σώματά σας να φροντίζετε, μήτε για χρήματα πρώτα πρώτα και με τόσο ζήλο, όσο για την ψυχή σας, πώς να την κάμετε καλύτερη, λέγοντάς σας πως τα χρήματα δεν κάνουν την αρετή αλλά η αρετή τα χρήματα και όλα τα άλλα καλά των ανθρώπων και στην ιδιωτική ζωή και στη δημόσια.]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου