Giovanni Reale - ΠΛΑΤΩΝ (71)

 Συνέχεια από: Πέμπτη 11 Σεπτεμβρίου 2025

Giovanni Reale

ΠΛΑΤΩΝ

ΧΙ

ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΜΙΜΗΣΗ ΣΤΙΣ ΑΞΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΝΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ

Θεμελίωση του ηθικο-πολιτικού κόσμου
στηριγμένου στη «σωστή μεσότητα» από τον άνθρωπο
και του φυσικού κόσμου από τον Δημιουργό

Τα μαθηματικά όντα ως εργαλεία που χρησιμοποιεί ο Πλάτων για να οικοδομήσει τον φυσικό κόσμο

ΦΥΣΙΚΑ, ΑΝΑΚΥΠΤΕΙ ΑΜΕΣΩΣ το ερώτημα: με ποιον τρόπο ο Δημιουργός μπόρεσε να κατεβάσει τα νοητά μέσα σε μια υλική αρχή, αισθητή, ακατάστατη και διασπασμένη, και έτσι να δημιουργήσει τα πράγματα ως «μιμήσεις» των νοητών προτύπων;

Για την υλική-αισθητή πραγματικότητα, δηλαδή για τη Δυάδα στο χαμηλότερο επίπεδο, ο Πλάτων ασχολήθηκε εκτενώς στον Τίμαιο. Ιδού μια διευκρίνιση του:

Πρέπει να πούμε ότι αυτή είναι πάντοτε το ίδιο πράγμα, γιατί ποτέ δεν βγαίνει από τη δική της φύση. Δέχεται αιωνίως όλα τα πράγματα, και ποτέ, σε καμία περίπτωση και με κανέναν τρόπο, δεν πήρε καμία μορφή όμοια με καμία από τις μορφές που μπαίνουν μέσα της. Γιατί από τη φύση της στέκει ως υλικό που δέχεται αποτύπωση (ως φυσικό εκμαγείο) για το καθετί, εκμαγείο που κινείται και διαμορφώνεται από όσα εισέρχονται σε αυτό, και εμφανίζεται εξαιτίας αυτών πότε με έναν τρόπο και πότε με άλλον. Και όσα μπαίνουν και βγαίνουν είναι μιμήσεις των όντων που υπάρχουν αιώνια, αποτυπωμένα από αυτά με τρόπο δύσκολο να εξηγηθεί και θαυμαστό. (Τίμαιος, 50 B-C). 

[Μετάφραση Β. ΚΑΛΦΑΣ: Πρέπει πάντοτε να της αποδίδεται η ίδια ονομασία. Γιατί δεν ξεφεύγει ποτέ και στο παραμικρό από τη δική της δικαιοδοσία. Δέχεται αιωνίως τα πάντα, χωρίς ωστόσο η ίδια να αφομοιώνει ποτέ ούτε και το ελάχιστο από τα χαρακτηριστικά που έχουν τα εισερχόμενα. Λειτουργεί επομένως ως φυσικό εκμαγείο για το καθετί· εκμαγείο που κινείται και αναδιαμορφώνεται από τα εισερχόμενα, έτσι ώστε εξαιτίας τους να δημιουργείται η εντύπωση ότι κατά καιρούς αλλοιώνεται. Όσο για τα εισερχόμενα και τα εξερχόμενα, αυτά αποτελούν μιμήσεις των αιωνίων όντων, αποτυπώματα τους που έχουν ληφθεί με δυσνόητο και θαυμαστό τρόπο ]

Και ακόμη:

Σε αυτό που αρμόζει να δέχεται, πολλές φορές και καλά σε κάθε μέρος του εαυτού του, τις εικόνες όλων των αιωνίων όντων, αρμόζει εκ φύσεως να είναι πέρα από όλες τις μορφές. Για τον λόγο αυτό, τη μητέρα, δηλαδή το δοχείο εκείνου που γεννάται και είναι ορατό και εξ ολοκλήρου αισθητό, δεν πρέπει να την αποκαλέσουμε ούτε γη, ούτε νερό, ούτε φωτιά, ούτε αέρα, ούτε κάτι άλλο από τα πράγματα που γεννιούνται από αυτά ή από τα οποία αυτά γεννιούνται. Αν όμως την ονομάσουμε ένα είδος αόρατου και άμορφου, ικανού να δεχθεί τα πάντα, που συμμετέχει με πολύπλοκο τρόπο στο νοητό και είναι δύσκολο να συλληφθεί, δεν θα σφάλλουμε. Και στο μέτρο που, σύμφωνα με όσα έχουν ειπωθεί, είναι δυνατόν να φτάσουμε στη φύση της, το πιο σωστό είναι να πούμε έτσι: κάθε φορά εμφανίζεται η φλογερή πλευρά της ως φωτιά, η υγρή πλευρά της ως νερό, και το ίδιο ισχύει για τη γη και τον αέρα, στο βαθμό που δέχεται μιμήσεις αυτών.(Τίμαιος, 51 Α-Β) 

[Μετάφραση Β. ΚΑΛΦΑΣ: Αυτό που θα λειτουργήσει επανειλημμένα ως κατάλληλη απ' άκρη σ' άκρη υποδοχή των ομοιωμάτων όλων των αιωνίων όντων πρέπει να είναι εντελώς ξένο προς κάθε μορφή. Κατά συνέπεια, για τη μητέρα και την Υποδοχή όλων όσα έχουν γεννηθεί ορατά και εν γένει αισθητά δεν πρέπει να χρησιμοποιούμε τα ονόματα «γη», «αέρας», «φωτιά» και «νερό», ούτε κάποιο παράγωγο ή συνθετικό τους. Δεν κινδυνεύουμε αντίθετα να διαψευστούμε αν πούμε ότι πρόκειται για μια οντότητα αόρατη και άμορφη, ικανή να δέχεται τα πάντα, ότι η επικοινωνία της με το νοητό είναι ιδιαίτερα δύσκολη και ότι είναι εξαιρετικά δύσληπτη. Αν στηριχθούμε απλώς σε όσα έχουμε ήδη πει και επιχειρήσουμε να προσεγγίσουμε τη φύση της, μπορούμε να ισχυριστούμε με βεβαιότητα το εξής: ως φωτιά εμφανίζεται κάθε φορά εκείνο το μέρος της που έχει εκπυρωθεί, ως νερό εκείνο που έχει υγρανθεί, και ως γη ή αέρας εμφανίζονται τα μέρη που έχουν δεχθεί τις αντίστοιχες απεικονίσεις].

Το πιο λεπτό σημείο, λοιπόν, είναι ακριβώς το να καθοριστεί με ποιον τρόπο ο Δημιουργός πραγματώνει τη συμμετοχή ανάμεσα σε αυτήν την υλική πραγματικότητα και τα νοητά πρότυπα, ή, για να το πούμε με τους όρους που χρησιμοποιεί ο Πλάτων, με ποιον τρόπο ο Δημιουργός επιτελεί εκείνη τη μίμηση των νοητών μέσα στο αισθητό.

Η απάντηση που δίνει ο Πλάτων είναι εξαιρετική. Η δημιουργική νοημοσύνη χρησιμοποιεί τα «ενδιάμεσα» μαθηματικά όντα, τα οποία, όπως γνωρίζουμε, είναι νοητά, αλλά το καθένα από αυτά είναι πολλαπλό. Και ακριβώς μέσω αυτών των μαθηματικών όντων ο Δημιουργός οργανώνει την άμορφη αισθητή ύλη ώστε να αναπαράγει σε μορφή εικόνας το ιδεατό πρότυπο, παράγοντας έτσι ένα «μείγμα» με διπολική δομή ανάλογη με εκείνη των νοητών πραγματικοτήτων.

Να θυμόμαστε όσα έχουμε ήδη πει πιο πάνω, δηλαδή ότι μια πραγματεία που αφορά την αισθητή πραγματικότητα εν τω γίγνεσθαι δεν μπορεί να είναι παρά μόνο μια αφήγηση με «μυθικά» χαρακτηριστικά, δηλαδή ένας εύλογος λόγος, και επομένως με αλήθεια διαφορετικής αξίας από τη γνώση των Ιδεών. Ωστόσο, στην ανάπτυξη αυτού του «εύλογου λόγου» στον Τίμαιο, ο Πλάτων προχωρά πολύ μακριά, εκφέροντας έναν λόγο «ασυνήθιστο» για τα γραπτά του, πλησιάζοντας έτσι στο πρωτολογικό επίπεδο των «άγραφων δογμάτων», αν και μένοντας ακόμη ένα σκαλοπάτι πιο κάτω. Έτσι εκφράζεται καθαρά:

Και τώρα πρέπει να προσπαθήσω να σας δείξω με έναν ασυνήθιστο λόγο την τάξη καθεμιάς από αυτές τις πραγματικότητες και τη γένεσή τους· αλλά, αφού γνωρίζετε και τις μεθόδους που αφορούν τη γνώση, με τις οποίες είναι αναγκαίο να αποδεικνύονται τα λεγόμενα, θα με ακολουθήσετε.(Τίμαιος, 53 B-C). 

[Μετάφραση Β. ΚΑΛΦΑΣ: Ως τότε όλα βρίσκονταν σε κατάσταση άλογη και άμετρη. Τον καιρό που ξεκινούσε η διακόσμηση του σύμπαντος, η φωτιά, το νερό, η γη και ο αέρας αρχικά παρουσίαζαν ίχνη μονό της φύσης τους , δίνοντας την εντύπωση πραγμάτων που έχουν ολοκληρωτικά εγκαταλειφθεί από τον θεό. Το πρώτο λοιπόν βήμα του Θεού ήταν να τα παραλάβει όπως ήταν τότε και να τα ανασχηματίσει μέσο) συγκεκριμένων μορφών και αριθμών. Ότι ο Θεός τα παρέλαβε ατελή και τα ανασυγκρότησε προσδίδοντας τους την ύψιστη δυνατή τελειότητα, είναι κάτι που, όπως πάντοτε λέμε, πρέπει να το δεχθούμε ως πρωταρχικό δεδομένο. Εκείνο όμως που τώρα θα επιχειρήσω να σας περιγράψω είναι η διάταξη και η προέλευση του καθενός· η εξήγηση μου θα είναι ασυνήθιστη, αλλά πιστεύω ότι θα με παρακολουθήσετε, καθώς είστε όλοι εξοικειωμένοι με εκείνους τους δρόμους της μάθησης που είμαι αναγκασμένος να ακολουθήσω για να στηρίξω τους ισχυρισμούς μου].

Ειδικότερα, ο Πλάτων καλεί σε βοήθεια τα τρίγωνα και τα κανονικά γεωμετρικά στερεά που είχαν μελετηθεί στην Ακαδημία από τον Θεαίτητο, και μέσω αυτών εξηγεί τη συγκρότηση των τεσσάρων φυσικών στοιχείων: νερό, αέρα, γη και φωτιά. Δεν προχωρά όμως μέχρι τις πρώτες και ύψιστες Αρχές ούτε στη συναγωγή των τριγώνων από αυτές. Διατηρώντας τη διάκριση ανάμεσα στη γραπτή και στην προφορική διδασκαλία, γράφει:

Ας θέσουμε λοιπόν ότι αυτό [δηλαδή το τρίγωνο] είναι η πρώτη αρχή της φωτιάς και των άλλων σωμάτων, προχωρώντας με τον πιθανό συλλογισμό που συνοδεύεται από αναγκαιότητα (ακολουθώντας την εξήγησή μας που συνδυάζει το εύλογο με το αναγκαίο). Τις αρχές όμως που είναι πάνω από αυτά τις γνωρίζει ο Θεός, και από τους ανθρώπους όποιος είναι αγαπητός σε εκείνον. (Τίμαιος, 53 D)

Ο Δημιουργός ξεκινά από τις δύο ωραιότερες μορφές τριγώνων: από το ισοσκελές και από εκείνο που προκύπτει διαιρώντας το ισόπλευρο τρίγωνο στα δύο με μια κάθετο (ή διαιρώντας το ίδιο τρίγωνο σε έξι τρίγωνα, χαράσσοντας από κάθε κορυφή μια κάθετο προς την απέναντι πλευρά). Συνδυάζοντας έξι τρίγωνα του δεύτερου τύπου (όπου η μεγαλύτερη πλευρά είναι τριπλάσια του τετραγώνου της μικρότερης), σχηματίζεται ένα ισόπλευρο τρίγωνο που, πολλαπλασιαζόμενο και συνδυαζόμενο με ακρίβεια (όπως εξηγεί ο Πλάτων αναλυτικά), δίνει γένεση στο τετράεδρο, το οποίο χρησιμοποιεί ο Δημιουργός για να σχηματίσει τη φωτιά· έπειτα στο οκτάεδρο για τον αέρα· τέλος στο εικοσάεδρο για το νερό. Με το ισόπλευρο τρίγωνο, συνδυάζοντας τέσσερα μεταξύ τους, κατασκευάζει πρώτα ένα τετράγωνο, που κατόπιν πολλαπλασιάζει επί έξι σχηματίζοντας τον κύβο, με τον οποίο σχηματίζει τη γη.

Τα Πλατωνικά στερεά ονομάστηκαν έτσι, επειδή μελετήθηκαν στην Ακαδημία του Πλάτωνα. Στη φιλοσοφία του Πλάτωνα, τα στερεά αυτά συμβόλιζαν τα δομικά στοιχεία του σύμπαντος: το τετράεδρο τη φωτιά, ο κύβος τη γη, το εικοσάεδρο το νερό, το οκτάεδρο τον αέρα και το δωδεκάεδρο τον αιθέρα (ή αλλιώς τον κόσμο - στα λατινικά quinta essentia: "πέμπτη ουσία").

Προφανώς, αυτά τα κανονικά στερεά με γεωμετρική δομή, που συγκροτούν τα τέσσερα στοιχεία, εξαιτίας του μικροσκοπικού τους μεγέθους δεν είναι ορατά: αποτελούν σαν μια ατομική δομή, που, σχηματίζοντας μάζες, καθιστά τα σώματα ορατά.

Επομένως, ο Δημιουργός διαμόρφωσε την άμορφη πραγματικότητα, που ήταν σε πλήρη αταξία, με γεωμετρικές μορφές και αριθμούς. Η λογικότητα, λοιπόν, των αισθητών σωμάτων και γενικά του αισθητού σωματικού κόσμου εξαρτάται ακριβώς από τη γεωμετρική και μαθηματική δομή, η οποία καθιστά δυνατή τη «μίμηση» των νοητών προτύπων. Αριθμοί, σημείο, γραμμή, επιφάνεια, τρισδιάστατη δομή και γεωμετρικά σώματα, στο επίπεδο των μαθηματικών όντων είναι καθαρά νοητά· συνδυασμένα και συμπυκνωμένα με την αισθητή υλική πραγματικότητα, δίνουν γένεση στα σώματα που βλέπουμε και αγγίζουμε, μέσω μιας λεπτομερούς διείσδυσης που οργανώνει την αισθητή υλική αρχή, εκ φύσεως χαοτική, ακόμη και στις ελάχιστες λεπτομέρειες, σύμφωνα με μια ατομική δομή που βασίζεται στα κανονικά γεωμετρικά στερεά.

Να έχουμε υπόψη ότι τα γεωμετρικά στοιχεία προέρχονται με τη σειρά τους από τις πρώτες αρχές, με κορυφή, φυσικά, το Ένα. Επομένως, η δημιουργική Νοημοσύνη επικεντρώνει όλο το έργο της στο Ένα και στην ανάπτυξή του σε διάφορα επίπεδα, δηλαδή στο Ένα ως την Ύψιστη Μέτρο όλων των πραγμάτων, και έτσι οδηγεί σε ενότητα, σε διάφορα επίπεδα και με διάφορους τρόπους, την ακατάστατη πολλαπλότητα.

Λέει ο Πλάτων:

Ο Θεός κατέχει στον κατάλληλο βαθμό τη γνώση και συγχρόνως τη δύναμη να συνενώνει πολλά σε ενότητα και πάλι να τα διαλύει από την ενότητα σε πολλά· κανένας όμως άνθρωπος δεν ξέρει να κάνει ούτε το ένα ούτε το άλλο, ούτε θα υπάρξει στο μέλλον. (Τίμαιος, 68 D.)  

[Μετάφραση Β. ΚΑΛΦΑΣ: ο θεός έχει και την απαιτούμενη γνώση και την ικανότητα να συνθέτει τα πολλά σε ένα και ύστερα να αποσυνθέτει το ένα σε πολλά, ενώ κανένας άνθρωπος δεν μπορεί ούτε θα μπορέσει ποτέ να κάνει ούτε το ένα ούτε το άλλο].

Φυσικά, κανένας άνθρωπος δεν ξέρει να κάνει ό,τι κάνει ο Θεός, αν πάρει τον εαυτό του ως μέτρο όλων των πραγμάτων (όπως είχε κάνει ο Πρωταγόρας)· αλλά τα πράγματα μπορούν να αλλάξουν ριζικά αν ο άνθρωπος πάρει τον Θεό ως πρότυπο:

Ο Θεός είναι για μας το ύψιστο μέτρο όλων των πραγμάτων, πολύ περισσότερο από όσο είναι οποιοσδήποτε άνθρωπος, όπως λέγεται· όποιος λοιπόν θελήσει να γίνει φίλος με κάποιον σαν Αυτόν, πρέπει να προσπαθήσει να γίνει και ο ίδιος όμοιος με Αυτόν, όσο το δυνατόν περισσότερο. (Νόμοι, IV 716 C).

Το εμβληματικό μήνυμα του Δημιουργού στους δημιουργημένους θεούς και στις ψυχές

ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΣΗΜΕΙΟ ΑΞΙΖΕΙ να τονιστεί: ο Δημιουργός δημιούργησε θεϊκά όντα, που αντιστοιχούν ιδίως στα άστρα και τα ουράνια σώματα, και τους απηύθυνε ένα ιδιαίτερα εύγλωττο μήνυμα: τους κάλεσε να τον «μιμηθούν», και έτσι να εκτελέσουν το έργο που όφειλαν να εκτελέσουν παίρνοντας ως πρότυπο τη δύναμη που εκείνος άσκησε κατά τη δημιουργία τους. Επομένως, και πάλι η μίμηση φτάνει σε οντολογικά και αξιολογικά ύψη πραγματικά εμβληματικά.

Διαβάζουμε το όμορφο κείμενο:

Εφόσον, λοιπόν, όλοι οι θεοί γεννήθηκαν, όσοι περιφέρονται στον ουρανό και όσοι εμφανίζονται ορατοί με τη μορφή που επιθυμούν, ο Δημιουργός του Σύμπαντος τους είπε τα εξής λόγια: «Ω θεοί, παιδιά θεών, εγώ είμαι Δημιουργός και Πατέρας έργων τα οποία, αφού γεννήθηκαν μέσω εμού, δεν είναι δυνατόν να διαλυθούν, αν δεν το θελήσω. Γιατί καθετί που είναι δεμένο μπορεί να διαλυθεί· αλλά να θελήσει κανείς να διαλύσει αυτό που έχει συνδεθεί με ωραίο και καλό τρόπο είναι έργο κακού. Για αυτούς τους λόγους και επειδή έχετε γεννηθεί, δεν είστε εντελώς αδιάλυτοι. Αλλά δεν θα διαλυθείτε ούτε θα σας αγγίξει το πεπρωμένο του θανάτου, γιατί έχετε ως πλεονέκτημα τη δική μου θέληση, που είναι δεσμός ακόμη μεγαλύτερος και ισχυρότερος από εκείνους με τους οποίους δεθήκατε όταν γεννηθήκατε. Τώρα, λοιπόν, μάθετε όσα σας λέω και σας δείχνω. Απομένει ακόμη να γεννηθούν τρία γένη θνητών. Κι αν αυτά δεν γεννηθούν, ο κόσμος θα είναι ατελής· γιατί δεν θα έχει μέσα του όλα τα γένη των ζώντων. Κι όμως πρέπει να τα έχει, αν θέλει να είναι τέλειος με τον πρέποντα τρόπο. Αλλά αν αυτά γεννιούνταν και είχαν ζωή από μένα, θα γίνονταν ίσα με τους θεούς. Για να είναι, λοιπόν, θνητά και αυτό το σύμπαν να είναι πραγματικά ολοκληρωμένο, ασχοληθείτε εσείς, σύμφωνα με τη φύση σας, με τη συγκρότηση των ζωντανών όντων, μιμούμενοι τη δύναμη που εγώ άσκησα στη δική σας γένεση». (Τίμαιος, 41 Α-C).

[Μετάφραση Β. ΚΑΛΦΑΣ: Όταν πια γεννήθηκαν όλοι οι θεοί, όσοι εμφανίζονται να περιπολούν στον ουρανό και όσοι παρουσιάζονται όποτε αυτοί θέλουν, ο Δημιουργός του σύμπαντος τους απηύθυνε αυτά τα λόγια: «Ύψιστοι θεοί , ό,τι εγώ έχω πλάσει — οι θεοί που δημιούργησα και τα έργα που έφερα στη ζωή— παραμένει αδιάλυτο όσον καιρό δεν θέλω να το διαλύσω. Είναι βέβαια αλήθεια ότι κάθε πράγμα που έχει δεθεί μπορεί και να λυθεί• όμως μόνο μια κακή βούληση θα μπορούσε να διανοηθεί τη διάλυση ενός δημιουργήματος με σωστή συναρμογή και λειτουργία. Έτσι κι εσείς, αν και έχετε γεννηθεί —άρα δεν είστε ούτε αθάνατοι ούτε απρόσβλητοι στη διάλυση —, δεν πρόκειται ούτε να διαλυθείτε ούτε να κινδυνεύσετε από θάνατο, αφού, εκτός από τους δεσμούς που σας συγκρατούν από τη γέννηση σας, έχετε και τη δική μου βούληση που είναι ο ισχυρότερος και ο κυριότερος δεσμός. Ήρθε λοιπόν η ώρα να μάθετε αυτό που θα σας αποκαλύψω. Έχουν μείνει ακόμη τρία θνητά είδη αγέννητα· η απουσία τους καθιστά τον ουρανό ατελή, γιατί δεν έχει συμπεριλάβει όλα τα γένη των εμβίων όντων — όπως θα έπρεπε να έχει κάνει αφού επιδιώκει την πληρότητα. Αν τώρα αποφάσιζα να δημιουργήσω εγώ ο ίδιος όλα τα έμβια όντα και να τους προσδώσω ζωή, θα τα εξίσωνα με τους θεούς. Για να γίνουν λοιπόν αυτά θνητά και το σύμπαν πραγματικά πλήρες, ζητώ από σας να ακολουθήσετε τη φύση σας και να αφιερωθείτε στη δημιουργία τους. Μιμηθείτε τη δική μου δράση κατά τη γέννηση σας. Και αν υπάρχει στα έμβια όντα ένα μέρος άξιο να φέρει το ίδιο όνομα με τους αθανάτους — ένα μέρος που να ονομάζεται "θεϊκό" και μπορεί να καθοδηγεί όσα από αυτά είναι πάντοτε πρόθυμα να ακολουθούν την ορθή οδό και εσάς—, αυτό θα σας το παραδώσω εγώ, αφού πρώτα το σπείρω και το φέρω στο φως. Για τα υπόλοιπα υπεύθυνοι είστε εσείς. Διαπλάστε τα έμβια όντα και δώστε τους ζωή συνυφαίνοντας το θνητό με το αθάνατο, αναθρέψτε τα για να μεγαλώσουν και δεχθείτε τα πάλι κοντά σας όταν κάποτε θα πεθάνουν»].

Επιπλέον, αφού δημιούργησε τις λογικές ψυχές των ανθρώπων, ο Δημιουργός τους έδειξε τη φύση του σύμπαντος και τους είπε τους νόμους της μοίρας (τους νόμους της ειμαρμένης). (Τίμαιος, 41 E).

Επομένως, η σημασία της «όρασης», της «θεωρίας» και της «μίμησης» είναι πραγματικά πολύ μεγάλη, τόσο που ο περιορισμός της σε «επιστημονίστικη» θεώρηση συνεπάγεται μια ριζική παρεξήγηση της μεταφυσικής και αξιολογικής σκέψης του Πλάτωνα.

Τέλος ΧΙου κεφαλαίου