Πριν από εκατό χρόνια, η Ιταλία και ο κόσμος γιόρτασαν την έκτη εκατονταετηρίδα από τον θάνατο του Dante Alighieri. Ακόμη και στη Ρωσία, πρόσφατα στη Σοβιετική Ένωση, γιόρταζαν τον Δάντη. Ο πιο πρωτότυπος, ανατρεπτικός και λαμπρός τρόπος για να γίνει αυτό ήταν του Pavel Florensky, φιλόσοφου, θεολόγου, επιστήμονα και ορθόδοξου ιερέα. Ο Φλορένσκι συνέπλεξε την κοσμοθεωρία της Θείας Κωμωδίας με τη νεοανακαλυφθείσα θεωρία της σχετικότητας του Άλμπερτ Αϊνστάιν. Και εξαπέλυσε πραγματικό πανδαιμόνιο.
Ο Florensky παρουσίασε το επαναστατικό, ή μάλλον αντεπαναστατικό κείμενό του, στο οποίο επέστρεψε στην κοσμολογία του Πτολεμαίου, του Αριστοτέλη και του Δάντη ενάντια στην επανάσταση του Κοπέρνικου και τη σύγχρονη κοσμολογία, διασταυρώνοντας το όραμα του Alighieri με πιο σύγχρονη φυσική. Μια συμμαχία μεταξύ του παλιού και του νέου, πέρα από το παρελθόν και το παρόν.
Τό κείμενό του, Gli Immaginari in geometry (Το φανταστικό στη γεωμετρία), που μεταφράστηκε τώρα για πρώτη φορά στην Ιταλία από τις εκδόσεις Mimesis, είναι ιλιγγιώδες, ανησυχητικό, ακόμη και για όσους δεν γνωρίζουν γεωμετρία (ένα κενό/ελάττωμα που εμπόδιζε την πρόσβαση στην Ακαδημία του Πλάτωνα) και αγνοούν τη φυσική. Έχει ως αφετηρία του το αλλόκοτο μονοπάτι του Δάντη. Mια διαδρομή που ο Florenskij ορίζει ως «μη ευκλείδειο», σε έναν «ελλειπτικό» και πεπερασμένο χώρο, όπως ακριβώς «ο χρόνος είναι κλειστός και πεπερασμένος από μόνος του».
Στην πρόσθετη τελευταία παράγραφο, αφιερωμένη στον Δάντη, ο πατέρας Πάβελ υπερασπίζεται τη μεσαιωνική και θρησκευτική αντίληψη του κόσμου σε αντίθεση με το επιστημονικό και υλιστικό όραμα του κομμουνιστικού καθεστώτος, που θεωρεί ο Λένιν στο περίφημο δοκίμιό του Υλισμός και εμπειροκριτική. Από τότε άρχισαν οι διώξεις για τον Φλορένσκι, οι οποίες θα τελειώσουν με την απέλαση και τήν εκτέλεση. Η σοβιετική κυβέρνηση τον κατηγόρησε για αντιμοντερνισμό. Το βιβλίο που κυκλοφόρησε τότε το 1922, λογοκρίθηκε από τις σοβιετικές αρχές, ακριβώς για την αναφορά στην κοσμολογία του Δάντη. Ο Florensky υφίσταται έρευνες, συλλήψεις, καταστροφή οικογενειακών αρχείων και βιβλίων. Είναι η χρονιά που ο Λένιν διώκει και διώχνει ευθέως φιλοσόφους και επιστήμονες από την ΕΣΣΔ.
Αλλά ο Florensky είναι πολύ σημαντικός ως επιστήμονας, είναι χρήσιμος στο σοβιετικό καθεστώς που του εμπιστεύεται το έργο ηλεκτροδότησης της χώρας. Ο Florensky προσπαθεί μάταια να καθησυχάσει τους σοβιετικούς επιτρόπους με ένα αμυντικό σημείωμα, που δημοσιεύτηκε στο ιταλικό βιβλίο. Αλλά το πραγματικό του έργο είναι να καινοτομήσει βαθιά την επιστήμη και τα μαθηματικά, αλλά και την τέχνη και την κοσμοθεωρία. Και να το κάνει φέρνοντας στο παιχνίδι τις θεολογικές και κοσμολογικές διαισθήσεις του Δάντη και της Παράδοσης από την οποία προήλθαν. Ορίζει τον Δάντη ως «τον μεγαλύτερο εκφραστή ενός ολιστικού οράματος του κόσμου, στο κατώφλι μιας νέας πνευματικής σύνθεσης». Ο Δάντης δικαιώνει με νέο τρόπο την αριστοτελική-πτολεμαϊκή κοσμοθεωρία, «αποκρυσταλλωμένη με τον καλύτερο και πληρέστερο τρόπο στη Θεία Κωμωδία». Ο Δάντης για τον Φλορένσκι, «προ-βλέπει τη μη Ευκλείδεια γεωμετρία», αυτή που «οι μεγάλοι άνθρωποι δεν βλέπουν». Το ταξίδι του Δάντη και του Βιργίλιου «αρχίζει στην Ιταλία». Οι δύο ποιητές κατεβαίνουν στο χωνί/στη χοάνη της κόλασης στον πιο στενό κύκλο όπου βρίσκεται ο άρχοντας της κόλασης. Κατεβαίνοντας διατηρούν την όρθια θέση τους. Αλλά όταν φτάνουν στη ζώνη του Εωσφόρου, «και οι δύο ξαφνικά γυρίζουν ανάποδα με τα πόδια τους προς την επιφάνεια της Γης», όπως περιγράφεται στο Canto XXXIV του Inferno. Μέχρι που μετά το «κρυφό μονοπάτι» «μπήκαμε για να επιστρέψουμε στον καθαρό κόσμο», και μέσα από μια στρογγυλή τρύπα «βγήκαμε να ξαναδούμε τα αστέρια» με τα πόδια στο έδαφος. Το ταξίδι συνεχίζεται από το βουνό του Καθαρτηρίου στον Παράδεισο, διατηρώντας όρθια θέση. Το ταξίδι του Δάντη για τον Φλορένσκι ήταν πραγματικό: «ο ποιητής επιστρέφει στο ίδιο σημείο από το οποίο ξεκίνησε και στην ίδια θέση». Αυτό όμως συμβαίνει γιατί σε εκείνο το σημείο είχε γυρίσει ανάποδα, αλλιώς θα είχε επιστρέψει στην αφετηρία ανάποδα. Ο χώρος του Δάντη σχεδιάστηκε «σύμφωνα με τον τύπο μιας ελλειπτικής γεωμετρίας», ρίχνοντας ένα απροσδόκητο φως στη μεσαιωνική οπτική της φύσης και του κόσμου, που βρίσκει εκπληκτική επιβεβαίωση στην αρχή της σχετικότητας της σύγχρονης φυσικής, σύμφωνα με την οποία «ο χώρος πρέπει να αναπαρασταθεί ως ελλειπτικός χώρος και αναγνωρίζεται ως πεπερασμένος». Ο Florensky υποστηρίζει ότι «το φανταστικό βασίλειο είναι πραγματικό. Ο Δάντης το αποκαλεί Empyrean/Εμπειρικό» και καταλήγει: «Σε όλη τη διάρκεια του χρόνου, η Θεία Κωμωδία βρίσκεται απροσδόκητα μπροστά και όχι πίσω από τη σύγχρονη επιστήμη».
Ο Florensky παρουσίασε το επαναστατικό, ή μάλλον αντεπαναστατικό κείμενό του, στο οποίο επέστρεψε στην κοσμολογία του Πτολεμαίου, του Αριστοτέλη και του Δάντη ενάντια στην επανάσταση του Κοπέρνικου και τη σύγχρονη κοσμολογία, διασταυρώνοντας το όραμα του Alighieri με πιο σύγχρονη φυσική. Μια συμμαχία μεταξύ του παλιού και του νέου, πέρα από το παρελθόν και το παρόν.
Τό κείμενό του, Gli Immaginari in geometry (Το φανταστικό στη γεωμετρία), που μεταφράστηκε τώρα για πρώτη φορά στην Ιταλία από τις εκδόσεις Mimesis, είναι ιλιγγιώδες, ανησυχητικό, ακόμη και για όσους δεν γνωρίζουν γεωμετρία (ένα κενό/ελάττωμα που εμπόδιζε την πρόσβαση στην Ακαδημία του Πλάτωνα) και αγνοούν τη φυσική. Έχει ως αφετηρία του το αλλόκοτο μονοπάτι του Δάντη. Mια διαδρομή που ο Florenskij ορίζει ως «μη ευκλείδειο», σε έναν «ελλειπτικό» και πεπερασμένο χώρο, όπως ακριβώς «ο χρόνος είναι κλειστός και πεπερασμένος από μόνος του».
Στην πρόσθετη τελευταία παράγραφο, αφιερωμένη στον Δάντη, ο πατέρας Πάβελ υπερασπίζεται τη μεσαιωνική και θρησκευτική αντίληψη του κόσμου σε αντίθεση με το επιστημονικό και υλιστικό όραμα του κομμουνιστικού καθεστώτος, που θεωρεί ο Λένιν στο περίφημο δοκίμιό του Υλισμός και εμπειροκριτική. Από τότε άρχισαν οι διώξεις για τον Φλορένσκι, οι οποίες θα τελειώσουν με την απέλαση και τήν εκτέλεση. Η σοβιετική κυβέρνηση τον κατηγόρησε για αντιμοντερνισμό. Το βιβλίο που κυκλοφόρησε τότε το 1922, λογοκρίθηκε από τις σοβιετικές αρχές, ακριβώς για την αναφορά στην κοσμολογία του Δάντη. Ο Florensky υφίσταται έρευνες, συλλήψεις, καταστροφή οικογενειακών αρχείων και βιβλίων. Είναι η χρονιά που ο Λένιν διώκει και διώχνει ευθέως φιλοσόφους και επιστήμονες από την ΕΣΣΔ.
Αλλά ο Florensky είναι πολύ σημαντικός ως επιστήμονας, είναι χρήσιμος στο σοβιετικό καθεστώς που του εμπιστεύεται το έργο ηλεκτροδότησης της χώρας. Ο Florensky προσπαθεί μάταια να καθησυχάσει τους σοβιετικούς επιτρόπους με ένα αμυντικό σημείωμα, που δημοσιεύτηκε στο ιταλικό βιβλίο. Αλλά το πραγματικό του έργο είναι να καινοτομήσει βαθιά την επιστήμη και τα μαθηματικά, αλλά και την τέχνη και την κοσμοθεωρία. Και να το κάνει φέρνοντας στο παιχνίδι τις θεολογικές και κοσμολογικές διαισθήσεις του Δάντη και της Παράδοσης από την οποία προήλθαν. Ορίζει τον Δάντη ως «τον μεγαλύτερο εκφραστή ενός ολιστικού οράματος του κόσμου, στο κατώφλι μιας νέας πνευματικής σύνθεσης». Ο Δάντης δικαιώνει με νέο τρόπο την αριστοτελική-πτολεμαϊκή κοσμοθεωρία, «αποκρυσταλλωμένη με τον καλύτερο και πληρέστερο τρόπο στη Θεία Κωμωδία». Ο Δάντης για τον Φλορένσκι, «προ-βλέπει τη μη Ευκλείδεια γεωμετρία», αυτή που «οι μεγάλοι άνθρωποι δεν βλέπουν». Το ταξίδι του Δάντη και του Βιργίλιου «αρχίζει στην Ιταλία». Οι δύο ποιητές κατεβαίνουν στο χωνί/στη χοάνη της κόλασης στον πιο στενό κύκλο όπου βρίσκεται ο άρχοντας της κόλασης. Κατεβαίνοντας διατηρούν την όρθια θέση τους. Αλλά όταν φτάνουν στη ζώνη του Εωσφόρου, «και οι δύο ξαφνικά γυρίζουν ανάποδα με τα πόδια τους προς την επιφάνεια της Γης», όπως περιγράφεται στο Canto XXXIV του Inferno. Μέχρι που μετά το «κρυφό μονοπάτι» «μπήκαμε για να επιστρέψουμε στον καθαρό κόσμο», και μέσα από μια στρογγυλή τρύπα «βγήκαμε να ξαναδούμε τα αστέρια» με τα πόδια στο έδαφος. Το ταξίδι συνεχίζεται από το βουνό του Καθαρτηρίου στον Παράδεισο, διατηρώντας όρθια θέση. Το ταξίδι του Δάντη για τον Φλορένσκι ήταν πραγματικό: «ο ποιητής επιστρέφει στο ίδιο σημείο από το οποίο ξεκίνησε και στην ίδια θέση». Αυτό όμως συμβαίνει γιατί σε εκείνο το σημείο είχε γυρίσει ανάποδα, αλλιώς θα είχε επιστρέψει στην αφετηρία ανάποδα. Ο χώρος του Δάντη σχεδιάστηκε «σύμφωνα με τον τύπο μιας ελλειπτικής γεωμετρίας», ρίχνοντας ένα απροσδόκητο φως στη μεσαιωνική οπτική της φύσης και του κόσμου, που βρίσκει εκπληκτική επιβεβαίωση στην αρχή της σχετικότητας της σύγχρονης φυσικής, σύμφωνα με την οποία «ο χώρος πρέπει να αναπαρασταθεί ως ελλειπτικός χώρος και αναγνωρίζεται ως πεπερασμένος». Ο Florensky υποστηρίζει ότι «το φανταστικό βασίλειο είναι πραγματικό. Ο Δάντης το αποκαλεί Empyrean/Εμπειρικό» και καταλήγει: «Σε όλη τη διάρκεια του χρόνου, η Θεία Κωμωδία βρίσκεται απροσδόκητα μπροστά και όχι πίσω από τη σύγχρονη επιστήμη».
Δεν έχουμε καμία αρμοδιότητα να επιβεβαιώσουμε ή να αντικρούσουμε τους ισχυρισμούς του Φλορένσκι, αλλά πρόκειται για συναρπαστικές, ανησυχητικές θέσεις που ο Ρώσος επιστήμονας και μυστικιστής είχε ήδη διαισθανθεί όταν ήταν μόλις είκοσι ετών και στη συνέχεια πλήρωσε ακριβά την ανατροπή των κυρίαρχων κανόνων της επιστήμης και του προοδευτισμού.
Στο αμυντικό σημείωμα που γράφτηκε το 1922, ο Florensky υπερασπίστηκε αυτό που οι κομμουνιστές λογοκριτές αποκαλούσαν τις «ανεπιθύμητες ιδέες» του Δάντη. Και υπερασπίστηκε επίσης ότι οι διαισθήσεις του Δάντη είχαν έρθει σε όνειρο: «Είναι γνωστό -γράφει- ότι οι περισσότερες από τις μεγάλες ανακαλύψεις, συμπεριλαμβανομένων και των μαθηματικών, έγιναν στα όνειρα». Ο Δάντης, προσθέτει, «εξέφρασε συμβολικά μια εξαιρετικά σημαντική γεωμετρική σκέψη για τη φύση και το χώρο». Στη συνέχεια καθησύχασε τους λογοκριτές ότι «η αντίληψή μου για τον κόσμο απέχει τόσο από την αστική ιδεολογία όσο είναι κοντά στον κομμουνισμό», «είναι σταθερά και συγκεκριμένα ριζωμένη στη ζωή, σε σημείο να εκδηλώνεται ως ζωντανή ενσάρκωση στην τεχνολογία». Ο μεταφυσικός ρεαλισμός του Φλορένσκι.
Η έκκληση ολοκληρώθηκε ζητώντας «μια μικρή χάρη»: μην κόψετε την τελευταία παράγραφο του φυλλαδίου, αφιερωμένου στον Δάντη. Αλλά η κολασμένη μηχανή του κομμουνισμού τέθηκε σε κίνηση, ο Δάντης ήταν ο εχθρός της επιστημονικής και υλιστικής νεωτερικότητας. Ο Φλορένσκι επί Στάλιν στίφτηκε τότε σαν λεμόνι ως επιστήμονας και πρωτοπόρος μεγάλων ανακαλύψεων, ακόμα και όταν ήταν αιχμάλωτος στα γκουλάγκ. Και την ημέρα της Άχραντης Σύλληψης του 1937 εκτελέστηκε. Θα ήταν 56 ετών, στην ίδια ηλικία που πέθανε ο Δάντης. Λίγο πριν είχε γράψει στη γυναίκα του Νατάσα «Η ζωή κυλάει σαν όνειρο και δεν προλαβαίνεις να κάνεις τίποτα εγκαίρως πριν σου ξεφύγει η στιγμή της πληρότητάς της».
Η έκκληση ολοκληρώθηκε ζητώντας «μια μικρή χάρη»: μην κόψετε την τελευταία παράγραφο του φυλλαδίου, αφιερωμένου στον Δάντη. Αλλά η κολασμένη μηχανή του κομμουνισμού τέθηκε σε κίνηση, ο Δάντης ήταν ο εχθρός της επιστημονικής και υλιστικής νεωτερικότητας. Ο Φλορένσκι επί Στάλιν στίφτηκε τότε σαν λεμόνι ως επιστήμονας και πρωτοπόρος μεγάλων ανακαλύψεων, ακόμα και όταν ήταν αιχμάλωτος στα γκουλάγκ. Και την ημέρα της Άχραντης Σύλληψης του 1937 εκτελέστηκε. Θα ήταν 56 ετών, στην ίδια ηλικία που πέθανε ο Δάντης. Λίγο πριν είχε γράψει στη γυναίκα του Νατάσα «Η ζωή κυλάει σαν όνειρο και δεν προλαβαίνεις να κάνεις τίποτα εγκαίρως πριν σου ξεφύγει η στιγμή της πληρότητάς της».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου