Ο “ΟΡΕΚΤΙΚΟΣ ΝΟΥΣ” ΚΑΙ Η “ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗ ΟΡΕΞΙΣ” ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΣΑΝ ΒΑΣΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΗΘΙΚΗ ΠΡΑΞΗ. (2)

  Συνέχεια από: Παρασκευή 28 Ιουλίου 2023

Ο “ΟΡΕΚΤΙΚΟΣ ΝΟΥΣ” ΚΑΙ Η “ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗ ΟΡΕΞΙΣ” ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΣΑΝ ΒΑΣΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΗΘΙΚΗ ΠΡΑΞΗ.
Angelo Marchesi.

2. Ο ρόλος τής θελήσεως στην ηθική ζωή.

         

Ο Αριστοτέλης στο βιβλίο ΙΙΙ τής Ηθικής (1109 b, 32-35), δηλώνει ότι “σε εκείνους που ερευνούν στην αρετή είναι εξίσου απαραίτητο να καθορίσουν τα όρια που αφορούν το εκούσιο και το ακούσιο (διορίσθαι το εκούσιον και το ακούσιον) και είναι εξίσου χρήσιμο σε εκείνους οι οποίοι νομοθετούν να καθορίσουν τον νόμο σε σχέση με τα βραβεία και τις τιμωρίες (πού δίδονται)”
Έτσι λοιπόν καθώς «είναι ακούσιο εκείνο που πραγματοποιείται με βίαιη υποχρέωση ή λόγω άγνοιας», φαίνεται ότι εκούσιο είναι αυτό τού οποίου η αρχή (η γένεση) έχει την έδρα του στο ίδιο το υποκείμενο, το οποίο γνωρίζει τις ιδιαίτερες συνθήκες στις οποίες εκτυλίσσεται η πράξη και επομένως είναι “ανόητο να πούμε ακούσια τα πράγματα τα οποία οφείλουμε να επιθυμούμε (ορεγόμεθα), όπως την υγεία και την παιδεία”.
Αφού ξεκαθάρισε τους όρους και την σημασία τού εκούσιου και ακούσιου, ο Αριστοτέλης λέει ότι είναι αναγκαίο να αντιμετωπισθεί το θέμα τής ελεύθερης επιλογής (τής προαιρέσεως). Αυτή δεν συμπίπτει τελείως με αυτό που είναι εκούσιο, καθότι τού εκούσιου μετέχουν και τα παιδιά και τα ζώα (καθότι και αυτά έχουν εις εαυτόν την αρχή τής πράξης), ενώ δεν διαθέτουν την ικανότητα τής ελευθέρου επιλογής.
Εδώ είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι ενώ η επιθυμία και η παρόρμηση ανήκουν στα όντα που δεν διαθέτουν λογική (των αλόγων), η ελεύθερη επιλογή (προαίρεσις) δεν τους ανήκει!
Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει ότι ο ακρατής πράττει ωθούμενος από την επιθυμία και όχι από μία ελεύθερη επιλογή, ενώ αντιθέτως αυτός που κατέχεται, ο οποίος έχει τον έλεγχο των παθών του (ο εγκρατής), πράττει σύμφωνα με μία ελεύθερη επιλογή (προαιρούμενος) και όχι επειδή ωθείται από τον πόθο και την απληστία (ΙΙΙ, 4, 1111 b 12-15).

3. Περί της ανθρώπινης ικανότητος για μία ελεύθερη επιλογή και περί τού αντικειμένου της!

Τότε λοιπόν ο Αριστοτέλης αναρωτιέται εάν τα πάντα μπορούν να είναι αντικείμενα επιλογής από μέρους τού ανθρώπου ή μήπως σε μερικά πράγματα είναι αδύνατον να επιλέξουμε, όπως για παράδειγμα στα αιώνια πράγματα όπως ο κόσμος ή όπως η μαθηματική σχέση ανάμεσα στην πλευρά και στην διαγώνιο ενός τετραγώνου ή στα πράγματα που γίνονται, αλλά είναι καθοδηγούμενα από την ανάγκη, όπως οι βροχές ή η ξηρασία, τα οποία συμβαίνουν με διάφορους τρόπους!
Απομένει λοιπόν ότι μπορούμε να επιλέξουμε στα πράγματα τα οποία εξαρτώνται από εμάς και τα οποία είναι αντικείμενα πράξης! Ο Αριστοτέλης συμπεραίνει λοιπόν ότι αποδεχόμαστε πώς "είναι αιτίες η φύση, η ανάγκη και η μοίρα και επιπλέον ο νους και όλα όσα έχουν την αιτία τους στον άνθρωπο".
Έτσι συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι ο άνθρωπος είναι αρχή τών πράξεών του και η βουλή, η επιλογή, γέρνει πάνω στα πράγματα που είναι γι’ αυτόν αντικείμενο πράξης, "ενώ οι πράξεις πραγματοποιούνται εν όψει άλλου σκοπού από αυτές"(1112 b 31-33).
Συνδέοντας όσα είπαμε προηγουμένως για την όρεξη, εννοημένη σαν η συγκέντρωση τών “επιθυμιών” και τών αναγκών που είναι παρούσες στην ανθρώπινη ζωή, ο Αριστοτέλης φτάνει στο εξής συμπέρασμα: «Καθότι λοιπόν, ανάμεσα στα πράγματα που είναι στην διάθεσή μας είναι και αυτό που είναι αντικείμενο επιθυμίας, στο οποίο επραγματοποιήθη μία επιλογή, η επιλογή (προαίρεσις) θα είναι μία επιλεγμένη επιθυμία αναφορικά μ ’αυτό που είναι στην διάθεση μας (βουλευτική όρεξις των εν ημίν)» (1113 α, 9-11).
Έτσι λοιπόν αναδύεται ότι ο άνθρωπος έχει την ικανότητα να αντιληφθεί τις επιθυμίες διαφόρων τύπων που είναι παρούσες σ’αυτόν, και να επιλέξει, διαφορετικά από τα άλλα φυσικά όντα, με συνειδητό και ελεύθερο τρόπο γι’ αυτά και στον τρόπο που θα αποκτηθούν.
Επομένως: “επειδή αντικείμενο τής θελήσεως είναι το τέλος, ενώ αντικείμενα προαιρέσεως και επιλογής είναι τα μέσα εν όψει τού τέλους, και οι πράξεις οι οποίες αφορούν αυτά τα μέσα θα είναι κατά προαίρεσίν (επιλεγμένες) και εκούσιες” (1113 b 3-5), συνεπώς τόσο η συμπεριφορά σύμφωνα με την αρετή όσο και η παθητική εξαρτώνται από εμάς και είμαστε ηθικώς υπεύθυνοι.

4. Περί τού προβλήματος τής συγκράτησης, τού μετριασμού, στις απολαύσεις και περί τού αντιθέτου του!

Ο Αριστοτέλης αντιμετωπίζει στην συνέχεια το θέμα τού πόθου τής ευχαρίστησης και σημειώνει ότι αυτό που τείνει προς τα αισχρά πράγματα (το τών αισχρών ορεγόμενον) πρέπει να συγκρατείται με φρένο και σημειώνει επίσης ότι "και τα παιδιά ζουν σύμφωνα με την επιθυμία και μάλιστα σ ’αυτά είναι παρούσα η επιθυμία τής ευχαρίστησης (ή του ηδέος όρεξις) και ακόμη πώς η επιθυμία τής ευχαριστήσεως είναι ακόρεστος (άπληστος) και προέρχεται από οποιοδήποτε μέρος για όποιον στερείται λογικής", έτσι ώστε “εάν οι επιθυμίες (οι πόθοι) είναι μεγάλες εξοστρακίζουν την λογική”.
Όπως βλέπουμε δεν είναι μόνον ο σύγχρονος φροϋδισμός που ανακαλεί την προσοχή στην επιθυμία, αλλά αιώνες πριν, ο Αριστοτέλης δείχνει ξεκάθαρα ότι η επιθυμία τής ευχαρίστησης είναι τυπική τής παιδικής ηλικίας όπως και ότι η ανικανοποίηση, τυπική τής ηδονής, καταλήγει να συσκοτίσει, στον ασυγκράτητο άνθρωπο, τις ικανότητες τού λογικού ελέγχου!
Πάντοτε ο Αριστοτέλης, λίγες γραμμές παρακάτω, προσθέτει : "Όπως το παιδί οφείλει να ζήσει σύμφωνα με τις εντολές τού παιδαγωγού, έτσι και το ανθρώπινο στοιχείο τής επιθυμίας (το επιθυμητικόν) οφείλει να συμμορφωθεί σύμφωνα με τον λογικό κανόνα (κατά τον λόγον) και έτσι και το ζευγάρωμα του σώφρονος πρέπει να συμφωνεί με τον λόγο". Μ’αυτόν τον τρόπο «ο Σώφρων άνθρωπος επιθυμεί τα πρέποντα, όπως πρέπουν και όταν πρέπουν». Έτσι δε ακριβώς περιγράφεται και η νοημοσύνη.
Βλέπουμε λοιπόν πώς ένας εθνικός συλλαμβάνει την ηθική ζωή η οποία αφορά το ζευγάρωμα τού ανθρώπου και πώς αυτή οφείλει να είναι λογική και υποταγμένη σε ένα ηθικό μέτρο, αποφεύγοντας τις υπερβολές και μία συμπεριφορά πάθους, άμετρη, αναξιοπρεπή για τον άνθρωπο, ο οποίος καθοδηγείται από την νοημοσύνη, διαφορετικά από τα άλλα ζώα τα οποία ακολουθούν το ένστικτο!

Αμέθυστος