Συναισθήματα και δεσμοί στη σκέψη του Αριστοτέλη

 

Συναισθήματα και δεσμοί στη σκέψη του Αριστοτέλη
Enrico Berti

https://www.youtube.com/watch?v=XDGkij1UzmI&t=8s

Οι λέξεις «συναισθήματα» και «δεσμοί», αυστηρά μιλώντας, στον Αριστοτέλη είναι κάπως δύσκολο να βρεθούν. Αντίθετα όμως υπάρχει μία άλλη λέξη, που είναι μάλιστα ένα από τα κύρια θέματα της σκέψης του Αριστοτέλη, και η οποία συμπυκνώνει μέσα της τα συναισθήματα, τους δεσμούς, δηλαδή κάθε μορφή σχέσης με τους άλλους· και αυτή η λέξη είναι η φιλία (philia).

Η λέξη philia συνήθως μεταφράζεται —είναι ελληνική λέξη— με «φιλία». Όμως στον Αριστοτέλη η λέξη αυτή έχει πολύ ευρύτερη σημασία από ό,τι έχει για εμάς η λέξη «φιλία» σήμερα· περιλαμβάνει κάθε μορφή στοργής: τη στοργή που υπάρχει μεταξύ συζύγων, τη στοργή ανάμεσα σε γονείς και παιδιά, τη στοργή ανάμεσα σε ερωτευμένους, με την αυστηρή σημασία της λέξης, και τη στοργή ανάμεσα σε εκείνους που εμείς συνήθως θεωρούμε φίλους.

Όχι μόνο αυτό, αλλά στον Αριστοτέλη η philia δηλώνει ακόμη και τα μέλη της ίδιας πόλης, τα οποία είναι μεταξύ τους φίλοι με την έννοια ότι συνεργάζονται για την επίτευξη του ίδιου σκοπού, που είναι το κοινό καλό. Πρόκειται γι’ αυτό που εμείς θα ονομάζαμε «πολιτική φιλία» ή «πολιτειακή φιλία».

Τώρα, σε αυτή την έννοια της philia, δηλαδή της φιλίας (θα χρησιμοποιώ πλέον τη λέξη «φιλία», αλλά θυμηθείτε ότι έχει πάντοτε πολύ ευρύτερη σημασία από εκείνη που της δίνουμε σήμερα στη γλώσσα μας), ο Αριστοτέλης αφιέρωσε δύο ολόκληρα βιβλία του κύριου ηθικού του έργου, της Ηθικά Νικομαχείας· από τα δέκα συνολικά βιβλία της, τα δύο (VIII και IX) είναι αφιερωμένα στο θέμα της φιλίας.

Επιπλέον, αφιέρωσε ένα βιβλίο και στην Ηθικά Ευδήμεια, που θεωρείται επίσης δικό του έργο, και ακόμη μερικά κεφάλαια σε ένα άλλο έργο, τη λεγόμενη Μεγάλη Ηθική, της οποίας όμως η αυθεντικότητα είναι αμφισβητούμενη. Όλα αυτά σημαίνουν ότι ο Αριστοτέλης είναι όχι μόνο ο φιλόσοφος, αλλά γενικότερα ο συγγραφέας που έγραψε τα περισσότερα για το θέμα της φιλίας στην αρχαιότητα, στον μεσαίωνα και στους νεότερους χρόνους· κανένας άλλος φιλόσοφος ή συγγραφέας δεν ασχολήθηκε τόσο διεξοδικά με αυτό το θέμα όσο ο Αριστοτέλης. Για τον λόγο αυτό, μου φαίνεται απόλυτα κατάλληλο να μιλήσουμε για «συναισθήματα και δεσμούς» στη σκέψη του Αριστοτέλη.[ΓΙΑ ΣΧΕΣΕΙΣ]

Στα βιβλία VIII και IX της Ηθικής Νικομαχείας ο Αριστοτέλης ξεκινά αμέσως λέγοντας τι είναι για αυτόν η φιλία· και από αυτό καταλαβαίνουμε πόση σημασία δίνει σε αυτό το θέμα. Γράφει: «Μετά από αυτά, δηλαδή αφού μιλήσαμε για τις άλλες αρετές, ας πραγματευθούμε τη φιλία, αφού αυτή είτε είναι μια ορισμένη αρετή είτε συνδέεται με την αρετή· και επιπλέον είναι ένα στοιχείο εξαιρετικά αναγκαίο της ζωής μας, αφού κανείς δεν θα διάλεγε να ζήσει χωρίς φίλους, ακόμη κι αν είχε όλα τα άλλα αγαθά».

Εδώ θα ήθελα να τονίσω δύο σημεία:

Πρώτον. Για τον Αριστοτέλη η φιλία είναι αρετή. Τι σημαίνει «αρετή»; Εμείς μεταφράζουμε το ελληνικό ἀρετή με «virtus» ή «αρετή», αλλά και η ἀρετή έχει πολύ ευρύτερη σημασία: σημαίνει τελειότητα, σημαίνει υπεροχή, το άριστο. Από τη ρίζα ar της λέξης ἀρετή προέρχεται και το ἄριστον, που σημαίνει το άριστο. Επομένως, η φιλία για τον Αριστοτέλη είναι τελειότητα. Ο άνθρωπος που κατέχει τη φιλία είναι κατά κάποιον τρόπο τέλειος, εξαίρετος.

Δεύτερον. Ο Αριστοτέλης λέει ότι κανείς δεν θα διάλεγε να ζει χωρίς φίλους, ακόμη κι αν είχε όλα τα άλλα αγαθά. Δηλαδή η φιλία είναι η αναγκαία προϋπόθεση για να πραγματοποιήσει κανείς την ευδαιμονία.

Ακόμη κι αν είχαμε όλα τα άλλα αγαθά —πλούτο, σοφία, ή οτιδήποτε άλλο φανταστεί ή επιθυμήσει κάποιος—, αν δεν έχουμε και φιλία, δεν μπορούμε να είμαστε ευτυχισμένοι. Και τι σημαίνει «αν δεν έχουμε φιλία»; Αν δεν έχουμε ανθρώπους που μας είναι «φίλοι», δηλαδή αγαπητοί. Στα ελληνικά φίλος σημαίνει «αγαπητός». Όταν κάποιος γράφει μια επιστολή στην αρχαία Ελλάδα ή απευθύνεται σε κάποιον, ξεκινά λέγοντας «ὦ φίλε» — δηλαδή «αγαπημένε». Οι φίλοι είναι λοιπόν οι αγαπητοί άνθρωποι, οι άνθρωποι προς τους οποίους τρέφουμε στοργή.

Να λοιπόν το νόημα της φράσης του Αριστοτέλη: χωρίς στοργές, χωρίς δεσμούς, δεν υπάρχει ευτυχία. Όσα αγαθά κι αν φανταστεί κανείς, αν δεν έχει κανέναν να αγαπά και αν δεν είναι ο ίδιος αγαπητός σε κανέναν, δεν θα μπορέσει ποτέ να είναι ευτυχισμένος.

Αυτός είναι ο γενικός ορισμός που δίνει ο Αριστοτέλης στη φιλία· και στη συνέχεια απαριθμεί και άλλα πλεονεκτήματά της. Για παράδειγμα, ανάμεσα στις διάφορες ηθικές αρετές, εξέχουσα θέση δίνει στη δικαιοσύνη. Η δικαιοσύνη, κατά κάποιον τρόπο, συνοψίζει όλες τις άλλες αρετές. Κι όμως, στον 8ο βιβλίο της Ηθικής Νικομαχείας ο Αριστοτέλης φτάνει να γράψει ότι «μεταξύ φίλων δεν υπάρχει ανάγκη δικαιοσύνης, ενώ οι δίκαιοι έχουν πάντοτε ανάγκη της φιλίας· και το αποκορύφωμα της δικαιοσύνης θεωρείται συναίσθημα συγγενές προς τη φιλία».

Τι σημαίνει αυτό; Ότι ακόμη και η δικαιοσύνη, η ανώτατη και πιο περιεκτική από τις ηθικές αρετές, ξεπερνιέται από τη φιλία. Διότι μεταξύ φίλων, όταν υπάρχει φιλία, δεν υπάρχει ανάγκη για δικαστήρια, για συμβόλαια, για δικηγόρους· είναι φίλοι. Αντίθετα, οι δίκαιοι, αυτοί που πράττουν το δίκαιο, αν θέλουν να είναι ευτυχισμένοι, χρειάζονται και τη φιλία.

Από αυτό προκύπτει ότι για τον Αριστοτέλη η φιλία είναι ανώτερη ακόμη και από τη δικαιοσύνη. Και, όπως συνηθίζει, ο Αριστοτέλης στα βιβλία της Ηθικής Νικομαχείας και της Ηθικής Ευδήμειας αφιερώνει μια λεπτομερή ανάλυση στις διάφορες μορφές φιλίας. Γιατί η φιλία, όπως και πολλά άλλα πράγματα στον Αριστοτέλη, «λέγεται με πολλούς τρόπους». Δηλαδή υπάρχουν πολλοί τύποι φιλίας.

Ο Αριστοτέλης διακρίνει τρεις κυρίως:
Η φιλία που βασίζεται στην ηδονή·
Η φιλία που βασίζεται στο χρήσιμο·
Η φιλία που βασίζεται στην αρετή.

Σε καθεμία από αυτές τις μορφές αφιερώνει λεπτομερή περιγραφή.

Η φιλία που βασίζεται στην ηδονή είναι εκείνη που γεννιέται ανάμεσα σε ανθρώπους που βρίσκουν ευχάριστη τη συντροφιά τους, που προσφέρουν ηδονή ο ένας στον άλλο. Αυτή, λέει ο Αριστοτέλης, είναι η φιλία που συναντάται κυρίως στους νέους· οι νέοι έχουν φίλους, καλλιεργούν τη φιλία και τα συναισθήματα, γιατί αποκομίζουν από αυτά ευχαρίστηση.

Και λοιπόν η πρώτη μορφή, μπορούμε να πούμε η πιο απλή, η πιο στοιχειώδης μορφή φιλίας, είναι εκείνη που θεμελιώνεται στην ηδονή. Όμως αυτή η πρώτη μορφή φιλίας έχει κάποια όρια, γιατί συνήθως δεν είναι πολύ διαρκής· έρχεται η στιγμή που κανείς κουράζεται, που δεν νιώθει πια την ίδια ευχαρίστηση όπως στην αρχή, κι έτσι η φιλία που βασίζεται στην ηδονή είναι καταδικασμένη να εκλείψει, να εξαντληθεί.

Η δεύτερη μορφή φιλίας που αναλύει ο Αριστοτέλης είναι εκείνη που θεμελιώνεται στην χρησιμότητα. Εδώ δεν πρέπει να κατανοήσουμε τη χρησιμότητα με αρνητική ή περιορισμένη έννοια, δηλαδή μόνο ως υλικό ή οικονομικό συμφέρον. Χρήσιμο είναι καθετί που χρειαζόμαστε, καθετί που μας κάνει να ζούμε καλύτερα. Έτσι, πολλές φιλίες γεννιούνται επειδή υπάρχουν άνθρωποι που είναι χρήσιμοι ο ένας στον άλλο, και γι’ αυτό συνάπτουν έναν δεσμό φιλίας για την κοινή χρησιμότητα.

Αυτή είναι, λέει ο Αριστοτέλης, μια μορφή φιλίας διαδεδομένη κυρίως μεταξύ ώριμων ανθρώπων και ηλικιωμένων. Σκεφτείτε τι συμβαίνει, για παράδειγμα, στους γάμους: στην αρχή ο γάμος είναι κυρίως πηγή ευχαρίστησης για τους συζύγους· αλλά με το πέρασμα των χρόνων αυτή η ηδονή κάπως ατονεί και τότε μπορεί να διαπιστώσει κανείς πόσο χρήσιμο, πόσο συμφέρον είναι για τους δύο να μένουν μαζί, να ζουν μαζί, να βοηθούν ο ένας τον άλλο σε όλες τις ανάγκες της ζωής — από τις πιο απλές και υλικές μέχρι τις πιο πλούσιες και σύνθετες σχέσεις στοργής.

Έχουμε λοιπόν αυτή τη δεύτερη μορφή φιλίας, που βασίζεται στη χρησιμότητα, και είναι πιο διαρκής από εκείνη που θεμελιώνεται μόνο στην ηδονή. Αλλά ούτε αυτή είναι η τέλεια φιλία, η ανώτερη όλων. Η τέλεια φιλία, για τον Αριστοτέλη, είναι εκείνη που θεμελιώνεται στην αρετή.

Και πάλι συναντούμε τον όρο ἀρετή, που σημαίνει την υπεροχή, την τελειότητα ενός ανθρώπου. Η φιλία που βασίζεται στην αρετή είναι εκείνη που νιώθουμε για ένα πρόσωπο του οποίου εκτιμούμε τις ιδιότητες, την καλοσύνη, τη νοημοσύνη, την αξία — όλα όσα το καθιστούν εξαίρετο, άριστο. Αυτή είναι η ανώτατη μορφή φιλίας, γιατί όταν υπάρχει αυτό το είδος φιλίας, αυτή περιλαμβάνει μέσα της και την ηδονή και τη χρησιμότητα. Είναι, κατά κάποιον τρόπο, η σύνθεση όλων των μορφών φιλίας.

Οι φίλοι που είναι φίλοι με βάση την αρετή, την τελειότητα, επιθυμούν, λέει ο Αριστοτέλης, το καλό ο ένας του άλλου· δηλαδή ο καθένας είναι φίλος του άλλου όχι επειδή περιμένει να αντλήσει απ’ αυτόν κάποιο όφελος, αλλά γιατί θέλει πρωτίστως το καλό του άλλου. Πρόκειται για σχέση ανιδιοτέλειας· είναι η ανιδιοτελής φιλία, η αυθόρμητη φιλία, η φιλία που δεν ζητά το δικό της συμφέρον.

Και γι’ αυτήν τη μορφή φιλίας ο Αριστοτέλης φτάνει να πει ότι εκείνοι που είναι φίλοι με βάση την αρετή αναγνωρίζουν στον φίλο τους έναν «άλλον εαυτό». Ο φίλος, με αυτή την έννοια, είναι για μένα ένας άλλος εαυτός μου· αγαπώ στον φίλο μου, κατά κάποιον τρόπο, τον ίδιο μου τον εαυτό. Είναι μια μορφή φιλίας ευγενής, για χάρη της οποίας κανείς μπορεί να είναι διατεθειμένος να υπομείνει κάθε θυσία.

Υπάρχει ένα πολύ όμορφο χωρίο στην Ηθική Νικομάχεια όπου ο Αριστοτέλης λέει ότι ο άριστος άνθρωπος, ο ενάρετος, πράγματι κάνει πολλά για τους φίλους του και για την πατρίδα του, ακόμη κι αν χρειαστεί να πεθάνει γι’ αυτούς· θυσιάζει πλούτη, τιμές και γενικά όλα τα αγαθά που είναι αντικείμενο διεκδίκησης, κρατώντας για τον εαυτό του την «καλή πράξη», την πράξη την ωραία και ευγενή, που είναι ακριβώς να θυσιαστεί για τον φίλο. Ακόμη και η θυσία της ζωής, λέει ο Αριστοτέλης, είναι όμορφη, είναι ευγενής πράξη όταν γίνεται για έναν φίλο.

Αυτό θυμίζει αμέσως ένα από τα ωραιότερα και πιο συγκινητικά χωρία των Ευαγγελίων, όπου ο Ιησούς λέει: «Οὐδεὶς ἀγάπην μείζονα ἔχει ἵνα τις τὴν ψυχὴν αὐτοῦ θῇ ὑπὲρ τῶν φίλων αὐτοῦ» — κανείς δεν έχει αγάπη μεγαλύτερη από το να δώσει τη ζωή του για τον φίλο του, για το πρόσωπο που αγαπά. Έτσι φτάνουμε σε αυτό το ύψιστο σημείο: να δίνει κανείς τη ζωή του, να θυσιάζει τον εαυτό του για τον φίλο.

Αυτές είναι οι διάφορες μορφές φιλίας που περιγράφει ο Αριστοτέλης. Αλλά στο τέλος του ένατου βιβλίου, ο Αριστοτέλης σταματά να στοχαστεί και πάνω στη σχέση ανάμεσα στη φιλία και την ευτυχία. Και εκεί λέει: ενώ οι θεοί δεν έχουν ανάγκη από φίλους, γιατί είναι αυτάρκεις, ο άνθρωπος, το ανθρώπινο ον, ως «πολιτικὸν ζῷον» —δηλαδή ζώο φτιαγμένο για να ζει μέσα σε κοινότητα, με την τελειότερη κοινότητα να είναι η πόλη (polis)— δεν είναι αυτάρκης. Ο άνθρωπος πραγματοποιεί την αυτάρκεια μόνο μέσα στην κοινότητα, και επομένως μόνο χάρη στη φιλία.

Η αληθινή ευτυχία, λοιπόν, συνίσταται, κατά τον Αριστοτέλη, στο να κάνουμε μαζί με τους φίλους μας εκείνα που μας αρέσει πιο πολύ να κάνουμε. Υπάρχει ένα χωρίο στο τέλος του ένατου βιβλίου των Ηθικών Νικομαχείων όπου γράφει: «Εκείνο στο οποίο συνίσταται για τον καθένα το ‘είναι’, δηλαδή εκείνο για το οποίο θέλουμε να ζούμε, αυτό είναι ακριβώς που θέλουμε να το μοιραζόμαστε με τους φίλους μας». Έτσι, λέει, άλλοι πίνουν μαζί, γιατί τους αρέσει να πίνουν, και το κάνουν μαζί με τους φίλους· άλλοι παίζουν ζάρια· άλλοι γυμνάζονται μαζί ή πηγαίνουν στο κυνήγι· και σε όλα αυτά, όταν γίνονται μαζί με φίλους, η απόλαυση είναι ακόμη μεγαλύτερη, και γι’ αυτό η ευτυχία ακόμη πιο πλήρης. Και τέλος καταλήγει: ή κάνουν μαζί φιλοσοφία.

«Να φιλοσοφεί κανείς μαζί» είναι η μετάφραση του ελληνικού ρήματος συμ-φιλοσοφεῖν. Φιλοσοφεῖν σημαίνει «φιλοσοφώ, κάνω φιλοσοφία». Το πρόθημα συμ- σημαίνει «μαζί»· άρα συμ-φιλοσοφεῖν σημαίνει «φιλοσοφώ μαζί με τους φίλους». Όποιος αγαπά τη φιλοσοφία αγαπά πάνω απ’ όλα το να φιλοσοφεί μαζί με τους φίλους του.

Είναι ενδιαφέρον ότι η λέξη συμ-φιλοσοφεῖν δεν εμφανίζεται σε καμιά αρχαία ελληνική γραμματεία πριν από τον Αριστοτέλη. Αυτός τη χρησιμοποιεί για πρώτη φορά· κι έπειτα υιοθετείται και από άλλους. Και είναι όμορφο να κατανοήσουμε σε ποια εμπειρία αναφέρεται ο Αριστοτέλης όταν λέει ότι είναι ωραίο, ότι μας κάνει ευτυχισμένους, το να φιλοσοφούμε μαζί με φίλους. Πιστεύω ότι αναφέρεται στην ωραιότερη εμπειρία της ζωής του: τα είκοσι χρόνια της νιότης του που πέρασε στη σχολή του Πλάτωνα, στην Ακαδημία.

Η Ακαδημία του Πλάτωνα δεν ήταν μια «ακαδημία» όπως τη νοούμε σήμερα, όπου γίνονται διάφορες δραστηριότητες που δεν ενδιαφέρουν πάντοτε. Η Ακαδημία του Πλάτωνα ήταν πραγματικά μια κοινότητα φίλων που έκαναν φιλοσοφία μαζί. Ο Πλάτωνας ήταν ο δάσκαλος γύρω από τον οποίο συγκεντρώνονταν οι φίλοι για να συζητήσουν μαζί του, όπως είχε συμβεί και με τον δικό του δάσκαλο, δηλαδή τον Σωκράτη, ο οποίος γύριζε στις πλατείες της Αθήνας συζητώντας με τους νέους.

Ο Πλάτωνας, κατά κάποιον τρόπο, θεσμοποίησε αυτή την πρακτική με τη σχολή του, δηλαδή με την Ακαδημία, όπου γινόταν φιλοσοφία μαζί· και ο Αριστοτέλης φοίτησε στην Ακαδημία επί είκοσι ολόκληρα χρόνια και την εγκατέλειψε μόνο όταν πέθανε ο Πλάτωνας· δεν έφυγε νωρίτερα, παρόλο που τότε είχε ήδη φτάσει τα τριάντα πέντε του χρόνια, δεν ήταν πια νέος· αλλά όσο ζούσε ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης δεν άφηνε την Ακαδημία.

Ήθελε ακριβώς να συνεχίσει με τον Πλάτωνα και με τους άλλους συμμαθητές του αυτή την υπέροχη εμπειρία που είναι το συμ φιλοσοφεῖν, το να φιλοσοφεί κανείς μαζί. Έχω γράψει κι εγώ ένα βιβλίο με τίτλο Sum philosophēn, αλλά δεν σας το δείχνω για να μην εκμεταλλευτώ αυτή την περίσταση για διαφήμιση· ωστόσο αυτό είναι το ιδανικό του φιλοσόφου.

Ο φιλόσοφος είναι ευτυχισμένος όταν μπορεί να φιλοσοφεί μαζί με τα πρόσωπα που αγαπά, δηλαδή μαζί με τους φίλους του. Αυτή είναι η μεγάλη διδασκαλία του Αριστοτέλη πάνω στο θέμα των συναισθημάτων και των δεσμών.

Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας.