Νίκος Αυγελής - ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ (11)

Συνέχεια από: Σάββατο 17 Απριλίου 2021

 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

V.  ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

3. Φιλοσοφία και Θρησκεία

Θρησκεία είναι η υπαρξιακή σχέση του ανθρώπου με τον έσχατο λόγο του Είναι (θεός, απόλυτο), σχέση η οποία τελεί υπό την επίδραση μιας ορισμένης ερμηνείας της ανθρώπινης φύσης και του κόσμου (το δόγμα).
Συνήθως η σχέση μεταξύ φιλοσοφίας και θρησκείας εκλαμβάνεται ως σχέση μεταξύ γνώσης και πίστης. Παρακάτω θα παρουσιάσουμε τη σχέση φιλοσοφίας και θρησκείας στις διάφορες εκδοχές της που μας κληροδότησε η παράδοση64.
1. Η φιλοσοφία και η θρησκεία δεν έχουν τίποτε το κοινό μεταξύ τους. Οι προτάσεις της θεολογίας, στο μέτρο που δεν επιδέχονται επαλήθευση (τέτοιες προτάσεις είναι εκείνες όπου απαντούμε τη λέξη “θεός”) δεν είναι, κατά το Λογικό Θετικισμό65, ψευδείς αλλά προτάσεις δίχως νόημα.
2. Ανάμεσα στη φιλοσοφία και τη θρησκεία υπάρχει αντίθεση η οποία μπορεί να πάρει δύο μορφές:
α) Η θρησκεία στρέφεται ενάντια στη φιλοσοφία και την απορρίπτει εν ονόματι της πίστης. Είναι γνωστό το σχετικό χωρίο από την Προς Κορινθίους Α' Επιστολή του Αποστόλου Παύλου όπου τονίζεται η αντίθεση αποκάλυψης και έλλογης γνώσης.

Οὐχὶ ἐμώρανεν ὁ Θεὸς τὴν σοφίαν τοῦ κόσμου τούτου; Ἐπειδὴ γὰρ ἐν τῇ σοφίᾳ τοῦ Θεοῦ οὐκ ἔγνω ὁ κόσμος διὰ τῆς σοφίας τὸν Θεόν, εὐδόκησεν ὁ Θεὸς διὰ τῆς μωρίας τοῦ κηρύγματος σῶσαι τοὺς πιστεύοντας.
Ἐπειδὴ καὶ Ἰουδαῖοι σημεῖον αἰτοῦσι καὶ Ἕλληνες σοφίαν ζητοῦσιν, ἡμεῖς δὲ κηρύσσομεν Χριστὸν ἐσταυρωμένον, Ἰουδαίοις μὲν σκάνδαλον, Ἕλλησι δὲ μωρίαν, αὐτοῖς δὲ τοῖς κλητοῖς, Ἰουδαίοις τε καὶ Ἕλλησι, Χριστὸν Θεοῦ δύναμιν καὶ Θεοῦ σοφίαν.
ὅτι τὸ μωρὸν τοῦ Θεοῦ σοφώτερον τῶν ἀνθρώπων ἐστί, καὶ τὸ ἀσθενὲς τοῦ Θεοῦ ἰσχυρότερον τῶν ἀνθρώπων ἐστί. (1, 20-26).

Και στην επιστολή του “Πρός Κολασσαείς” (2, 8) προειδοποιεί τους αναγνώστες του:
Βλέπετε μή τις ὑμᾶς ἔσται ὁ συλαγωγῶν διὰ τῆς φιλοσοφίας καὶ κενῆς ἀπάτης, κατὰ τὴν παράδοσιν τῶν ἀνθρώπων, κατὰ τὰ στοιχεῖα τοῦ κόσμου καὶ οὐ κατὰ Χριστόν·66
Προσέχετε μήπως σας παρασύρει κανείς με τη φιλοσοφία και με κούφια απατηλά πράγματα κατά την παράδοση των ανθρώπων, κατά τα στοιχεία του κόσμου και όχι κατά Χριστόν.

Η ριζική απόρριψη της φιλοσοφίας από τον Απόστολο Παύλο βρήκε αργότερα λίγους οπαδούς μεταξύ των θεολόγων. Ο σπουδαιότερος από αυτούς είναι ο Τερτυλιανός (160-220 μ.Χ.). Τι κοινό υπάρχει, ρωτάει, μεταξύ του φιλοσόφου καί του Χριστιανού, του μαθητή της Ελλάδος και του μαθητή του ουρανού, του φίλου και του εχθρού της πλάνης; Μετά το Ευαγγέλιο δε χρειαζόμαστε καμία έρευνα. Το περιεχόμενο της αποκάλυψης δεν είναι μόνο υπεράνω του λόγου, αλλά και με μια ορισμένη έννοια είναι και αντίθετο προς το λόγο, εφόσον ως Λόγο εννοούμε τη γνωστική ικανότητα που έχει ο άνθρωπος από τη φύση του. Το Ευαγγέλιο όχι μόνο είναι ακατανόητο αλλά βρίσκεται και σε αντίφαση κατανάγκη προς την κοσμική γνώση (credibile est, quia ineptum est; certum est, quia impossibile est - credo quia absurdum: είναι πιθανό, διότι είναι άτοπο, είναι βέβαιο, διότι είναι αδύνατο, πιστεύω διότι είναι παράλογο).[ΚΑΙ ΑΜΕΣΩΣ ΜΕΤΑ ΕΠΕΣΕ ΣΤΗΝ ΑΙΡΕΣΗ]
β) Η φιλοσοφία στρέφεται ενάντια στη θρησκεία και επιχειρεί να αποκαλύψει τις ψυχολογικές, ανθρωπολογικές και ιστορικο-κοινωνικές της καταβολές.

Ήδη στην αρχαιότητα απαντούμε διάφορες μορφές κριτικής της θρησκείας. Για τον Δημόκριτο (460-360 π.Χ.) η θρησκεία (η πίστη στους θεούς) έχει την πηγή της το φόβο που προξενούσε στους ανθρώπους η βροντή, η αστραπή και παρόμοια φυσικά φαινόμενα (68 A 75). Η κριτική της θρησκείας αποτελεί εξάλλου ένα από τα καίρια γνωρίσματα της σκέψης των Σοφιστών. Αντίθετα με τον Δημόκριτο ο Πρόδικος ο Κείος (περίπου 400 π.Χ.) θεωρεί ότι η πηγή της θρησκείας βρίσκεται στην τάση του ανθρώπου να θεωρεί θεούς πράγματα ωφέλιμα για τη ζωή του. Η θρησκεία δηλαδή έχει την αρχή της όχι στο φόβο αλλά στην ευγνωμοσύνη. “Οι παλαιοί θεώρησαν θεούς τον ήλιο και τη σελήνη, τους ποταμούς, τις πηγές και γενικά όλα τα πράγματα που ωφελούν τη ζωή μας εξαιτίας πις βοήθειας που προσφέρουν, όπως ακριβώς οι Αιγύπτιοι θεώρησαν το Νείλο θεό. Γι' αυτό το λόγο το ψωμί ονομάστηκε Δήμητρα, το κρασί Διόνυσος, το νερό Ποσειδών, η φωτιά Ήφαιστος και παρομοίως όλα όσα εξυπηρετούσαν τους ανθρώπους”. (Σέξτος, Παθ., 9, 18).

Μια άλλη μορφή κριτικής της θρησκείας απαντούμε στον Σοφιστή Κριτία (πέθανε το 403 π.Χ.), ο οποίος υποστηρίζει ότι η θρησκεία είναι πολιτική επινόηση με σκοπό να εξασφαλιστεί ένας απόλυτος και γενικός κανόνας καλής συμπεριφοράς των υπηκόων (88 Β 25). Τη θέση του αυτή για τη γένεση και τη λειτουργία της θρησκείας τη βρίσκουμε στο έργο του Σίσυφος. Στο απόσπασμα που σώθηκε ο ήρωας του έργου Σίσυφος, που δέχθηκε τη γνωστή σε όλους τιμωρία, αρχίζει με μια σύντομη έκθεση για την πρόοδο της ανθρώπινης ζωής από την αρχική κατάσταση της άνομης βαρβαρότητας στην εισαγωγή των νόμων, της τιμωρίας και του δικαίου.

“Υπήρξε μία εποχή που η ζωή των ανθρώπων ήταν χωρίς τάξη και έμοιαζε με τη ζωή των ζώων, υπηρέτης της κτηνώδους βίας, όταν οι καλοί δεν ανταμείβονταν και οι κακοί δεν τιμωρούνταν. Τότε, πιστεύω, οι άνθρωποι θέσπισαν νόμους για επιβολή ποινών, για να επικρατήσει η δικαιοσύνη σε όλους ανεξάρτητα και να θέσει υπό τον έλεγχό της την αυθάδεια, και όποιος έπεφτε σε σφάλμα τιμωρούνταν. Έπειτα επειδή οι νόμοι τους εμπόδιζαν να κάνουν φανερά βίαιες πράξεις, αλλά αυτοί συνέχιζαν να τις κάνουν κρυφά, πιστεύω ότι κάποιος άνθρωπος ευφυής και σοφός επινόησε για τους ανθρώπους το φόβο των θεών για να υπάρχει κάτι να φοβίζει τους κακούς, κι αν ακόμη κάνουν, λένε ή σκέφτονται κάτι κρυφά. Με αυτό το κίνητρα εισήγαγε την έννοια της θεότητας. Υπάρχει, είπε, ένα πνεύμα με αιώνια ζωή που ακούει και βλέπει με το νου, που είναι υπερβολικά σοφό και τα παρατηρεί όλα, και είναι φορέας θεϊκής φύσης. Θα ακούει καθετί που λέγεται ανάμεσα στους ανθρώπους και θα μπορεί να δει όλα όσα πράττονται. Εάν κανείς σχεδιάζει σιωπηλά κάτι κακό, δε θα ξεφύγει την προσοχή των θεών, τόσο έξυπνοι είναι. Λέγοντας αυτούς τους λόγους παρουσίασε το πιο γοητευτικό δίδαγμα, καλύπτοντας την αλήθεια με ψέματα. Έλεγε ότι οι θεοί κατοικούν σε τόπο που η μνεία του θα έκανε τη μεγαλύτερη εντύπωση στους ανθρώπους· από εκεί, όπως το γνώριζε, έρχονται φόβοι στους θνητούς και βοήθεια στη δυστυχισμένη τους ζωή, δηλαδή από τον ουράνιο θόλο - από όπου είδε ότι έρχονται οι αστραπές και οι φοβεροί κρότοι της βροντής - το έναστρο σώμα του ουρανού, αυτό το ωραίο στολίδι που έφτιαξε ο σοφός τεχνίτης χρόνος· και από όπου έρχεται ο πυρωμένος μετεωρίτης και η υγρή βροχή πέφτει στη γη. Με τέτοιους φόβους περιέβαλε τους ανθρώπους και έτσι με την ιστορία του έδωσε στη θεότητα ωραία κατοικία σε κατάλληλο τόπο, και έσβησε την ανομία με τους νόμους του... Έτσι νομίζω ότι κάποιος για πρώτη φορά έπεισε τους ανθρώπους να πιστέψουν ότι υπάρχει γένος θεών”67.

Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι η θρησκεία κατά τον Κριτία δεν είναι μόνον ένα ψεύδος, αλλά και ένα αποτελεσματικό όργανο στα χέρια της πολιτικής εξουσίας.

(Συνεχίζεται)

Σημειώσεις
64. Βλ. αναφορικά με ης διάφορες εκδοχές της σχέσης φιλοσοφίας και θρησκείας A. Anzenbacher, Einführung in die Philosophie Wicn-Freiburg-Basel 1981. Επίσης W. Weischedel, Der Gott der Philosophen Darmstadt 1998.
65. Οι κύριοι εκπρόσωποι του φιλοσοφικού αυτού ρεύματος είναι: Μ. Schlick (1882-1936), ο O. Neurath (1882-1945), ο R. Carnap (1891-1970), ο Η. Reichenbach (1881-1953), ο Ph. Frank, ο C. Hempel κ.ά. Το βασικό πρόβλημα του Λογικού θετικισμού μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: υπο ποιους όρους οι προτάσεις μας έχουν νόημα; Η κριτική της Μετοφυσικής είναι εδώ άμεσα συνδεδεμένη με το εμπειρικό κριτήριο του νοήματος, σύμφωνα με το οποίο μια πρόταση έχει νόημα, εφόσον επιδέχεται επαλήθευση από την εμπειρία.
66.Τα ονομαζόμενα από τον Απόστολο Παύλο "στοιχεία του κόσμου” παραπέμπουν κατά πάσα πιθανότητα στην αίρεση των γνωστικών, οι οποίοι δε θεωρούσαν επαρκή τη διδασκαλία της εκκλησίας αλλά κατέφευγαν στη φιλοσοφία και ζητούσαν την αληθινή εξήγηση έξω από την αποκάλυψη.
67. Bλ. W.K.C. Guthrie, Οι Σοφιστές (μτφρ. Δαμιανού Τσεκουράκη), Αθήνα 1991, σελ. 296-7.