«Ο ΠΛΑΤΩΝΑΣ ΥΛΙΣΤΗΣ; ΜΙΑ ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΣΟΦΙΣΤΗ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ»-Αλεσάντρο Τοσολίνι

 Ο Σοφιστής του Πλάτωνα είναι ένας διάλογος με μεγάλη σημασία στην παραγωγή του φιλοσόφου.

Jean-Baptiste Auguste Leloir, Όμηρος

Ο ΠΛΑΤΩΝΑΣ ΥΛΙΣΤΗΣ; ΜΙΑ ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΣΟΦΙΣΤΟΥ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ

Σε αυτό το κείμενο θα θέλαμε να δώσουμε μια κάπως «αιρετική» ερμηνεία του διάσημου Έλληνα φιλοσόφου μέσα από την ανάγνωση κάποιων τμημάτων του περίφημου διαλόγου Ο ΣΟΦΙΣΤΗΣ.

Ο Σοφιστής του Πλάτωνα είναι ένας διάλογος με μεγάλη σημασία στην παραγωγή του φιλοσόφου. Μάλιστα, σε αυτόν τον διάλογο ο Πλάτων κάνει την οριστική ρήξη με το σύστημα του Παρμενίδη. Ωστόσο, ακόμη καί αν αυτό το γεγονός αναγνωριστεί ομόφωνα, δεν θα παραδεχόταν όλοι τη σημασία αυτού του έργου όχι μόνο στο στενό πεδίο της «ιστορίας των ιδεών» αλλά και για την ίδια την εξέλιξη της σκέψης και της φιλοσοφίας.

Στην πραγματικότητα είναι αρκετά συνηθισμένο να περιοριστεί κανείς σε απλά ιστοριογραφικά δεδομένα. Ο Πλάτωνας ήταν ένας συγκεκριμένος φιλόσοφος που έζησε σε μια συγκεκριμένη εποχή και έλεγε ορισμένα πράγματα. Αυτό που λέει μπορεί να ισχύει ή όχι, απλά φέρε τον στην εποχή του και τέλος. Έτσι η φιλοσοφία του Πλάτωνα γίνεται απλώς μια ακόμη έκφραση της «θέλησης για εξουσία» του φιλοσόφου ή ένα επεισοδιακό γεγονός: αυτοί οι προνομιούχοι γέροντες που μάλωναν στην αγορά δεν είναι τελικά τόσο κοντά μας.

Αυτό το όραμα, αν έχει το πλεονέκτημα να αναφέρεται στην αμεσότητα και τη γενική αδιαφορία, από την άλλη εξαλείφει ό,τι είναι θεμελιώδες σε κάθε σκέψη, σε κάθε ιστορικό γεγονός: δηλαδή την ανάπτυξη, την πρόοδο, ολόκληρη την αλυσίδα των συνδέσεων που συνδέουν αυτή τη σκέψη. την τρέχουσα εποχή μας. Είναι εύκολο να μιλάμε για τον Πλάτωνα ως «πολιτικό φιλόσοφο»: αλλά για ποια πολιτική μιλάμε;

Ο μεταμοντερνισμός, μέσα στην εικονομαχική μανία του ενάντια σε κάθε λογική ή στοχαστική αποφασιστικότητα, τείνει να επικεντρώνει τις επιθέσεις του πάνω απ' όλα στον Χέγκελ. Ωστόσο, δεν είναι ασυνήθιστο οι επιθέσεις αυτές να στρέφονται και κατά του Πλάτωνα. Έτσι για παράδειγμα στο "Διαφορά και Επανάληψη" του Ντελέζ . Αλλά και σε έναν σκληρά αντικομμουνιστή συγγραφέα όπως ο Πόπερ, που πρέπει να επιστρέψει στον Πλάτωνα για να καταδικάσει την κομμουνιστική ουτοπία ως ολοκληρωτική. Ποιοι είναι οι λόγοι για μια τέτοια οργή;

Λοιπόν, αυτό που θέλουμε να δείξουμε εδώ είναι ότι οι λόγοι αυτής της εικονομαχικής μανίας βρίσκονται στα στοιχεία του υλισμού και της διαλεκτικής που περιέχονται στη σκέψη του Πλάτωνα. Αυτό συμβαίνει πάνω απ' όλα στον Σοφιστή, όπου προσπαθεί να ορίσει την μάλλον άπιαστη φιγούρα με το ίδιο όνομα. Με την πρώτη ματιά ο ορισμός φαίνεται απλός. Ο σοφιστής είναι αυτός που μιλάει ψεύτικα, που μετατρέπει το ον σε μη ον. Από αυτή την άποψη, για να αντιμετωπίσουμε τον σοφιστή θα αρκούσε να τον βάλουμε μπροστά στην αλήθεια και στο Είναι και θα αποδεικνυόταν νικημένος.

Αυτό είχε προσπαθήσει να κάνει ο Σωκράτης. Ωστόσο, μέσα από τις μαθημένες διαλεκτικές του αναλύσεις και τη μαιευτική του μέθοδο, κατέληξε κι αυτός να θεωρείται σοφιστής. Έτσι εμφανίζεται, για παράδειγμα, στην καρικατούρα που δίνει το περίφημο θεατρικό έργο Οι νεφέλες του Αριστοφάνη.

Η θανατική καταδίκη του Σωκράτη και το ότι τον παρερμήνευσαν σάν σοφιστή πρέπει να έκαναν τον Πλάτωνα να σκεφτεί πιο σοβαρά αυτό το ερώτημα. Ο Σοφιστής επιχειρεί να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα: ποιος είναι ο σοφιστής και, κυρίως, πώς διακρίνεται ο φιλόσοφος από τον σοφιστή;

Raffaello Sanzio, « Το σχολείο της Αθήνας» (λεπτομέρεια)

Για να καταδείξει αυτό το γεγονός, ο Πλάτωνας αναγκάζεται λοιπόν να μιλήσει για τον σοφιστή, ή τον προσομοιωτή, αυτόν που εξαπατά. Ο σοφιστής είναι αυτός που κάνει αυτό που είναι ψευδές αληθινό. Αυτό το είδος τέχνης είναι αυτό της μίμησης ή της αναπαράστασης. Αλλά αν ορίσετε κάτι ως ψευδή εικόνα ή αναπαράσταση, θα καταλήξετε να επιβεβαιώσετε ένα μη ον που με κάποιο τρόπο υπάρχει, παραβιάζοντας το σύστημα του Παρμενίδη.

Εδώ λοιπόν εκδηλώνονται δύο αντιλήψεις σε αντίθεση με τη διαλεκτική: 1) Αυτή του σοφιστή, που περιορίζεται να μετατρέψει το αρνητικό σε θετικό και αντίστροφα. Οι δύο πλευρές εδώ δεν βρίσκονται ποτέ σε θετική σχέση, σε εξέλιξη, γιατί όλα καταλήγουν στο αντίθετό τους με αυθαίρετο τρόπο. 2) Αυτό των Ελεατικών, που αρνούνται να αντιμετωπίσουν το αρνητικό, με το ψεύτικο, με την ατέλεια, επιβεβαιώνοντας ότι μόνο το είναι είναι. Στην περίπτωση αυτή, ωστόσο, δεν μπορεί να δοθεί θετικός ορισμός του αρνητικού. Έτσι, για παράδειγμα, δεν μπορεί κανείς να ορίσει και να αντικρούσει τον σοφιστή.

Στη βάση της Ελεατικής αντίληψης υπάρχει στην πραγματικότητα ο ορισμός του Είναι ως σφαιρικό, τέλειο, αδιαίρετο. Σύμφωνα με αυτόν τον ορισμό, τίποτα άλλο δεν μπορεί να οριστεί, γιατί οτιδήποτε είναι αριθμημένο, ανάγεται σε ενότητα, διασπάται, θα έκανε το Είναι ατελές, θα το έσυρε στο γίγνεσθαι, στο μη ον.

Η σκέψη του Παρμενίδη, λοιπόν, που είχε το πλεονέκτημα να προσδιορίσει μερικούς από τους πρώτους προσδιορισμούς της σκέψης, παραμένει μπλεγμένη στην απλή αντίθεση ον/μη όν (μια έννοια που για τον Χέγκελ είναι η πιο φτωχή και ακαθόριστη) χωρίς τη δυνατότητα σύλληψης πραγματικής ανάπτυξης.

Στον Σοφιστή υπάρχει επίσης μια πολεμική ενάντια σε μια τρίτη εχθρική μορφή διαλεκτικής: 3) Αυτή του χονδροειδούς υλιστή. Αυτός ο αριθμός προσδιορίζεται ως εξής:

«προσκολλημένοι σε όλα τα παρόμοια πράγματα, υποστηρίζουν σθεναρά ότι είναι μόνο αυτό που προσφέρει κάποια πιθανότητα να συλληφθεί και να αγγιχτεί, και ταυτίζουν το είναι με το σώμα στον ορισμό τους» . (Πλάτων, Ο Σοφιστής )

Ας εξετάσουμε αυτό το σχήμα λίγο πιο προσεκτικά. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, ο ωμός υλιστής τείνει να υποτιμά το πρόβλημα του ασώματος. Έτσι η νοημοσύνη ή γενικά όλα τα πράγματα που έχουν μια συγκεκριμένη δύναμη ή δυνατότητα δεν μπορούν να οριστούν, θα ήταν κάτι που δεν υπάρχει. Εδώ θα προσπαθήσουμε να ξεπεράσουμε λίγο τον Πλάτωνα και τους περιορισμούς της εποχής του και να αναπτύξουμε έναν καλύτερο ορισμό.

Σύμφωνα με έναν υλιστικό ορισμό, μάλιστα, κάθε εποικοδόμημα, δηλαδή κάθε ιδεολογία, καλλιτεχνική μορφή κ.λπ. έχει τη δική του υλική βάση. Έτσι, για παράδειγμα, η ευφυΐα έχει επίσης τη δική της υλική βάση, που είναι ο εγκέφαλος. Εάν σταματήσουμε σε αυτόν τον ορισμό και τον εφαρμόσουμε πλήρως, η ανθρώπινη συνείδηση  θα καταλήξει να μην έχει αξία. Ο Πλάτων απαντά σε αυτό το πρόβλημα διακρίνοντας το σωματικό και το ασώματο και συνεπώς αρνούμενος την υλικότητα.

Η λύση στην πραγματικότητα δεν συνίσταται στην εξάλειψη της αντίφασης, αλλά στην επίλυσή της, στην ανάπτυξή της. Η αντίφαση μεταξύ της υλικότητάς μας και της παραγωγής μορφών ιδεών και συνείδησης που δρουν στην υλικότητα είναι αναπόφευκτη. Από την υλικότητα αναπτύσσεται η ιδεατότητα και αυτή με τη σειρά της δρα σε αυτήν. Με αυτόν τον τρόπο έχουμε προχωρήσει πολύ πέρα ​​από τον Πλάτωνα, στον διαλεκτικό υλισμό, για να διαβάσουμε τον Πλάτωνα ως μια στιγμή ή στιγμή στην ανάπτυξη της διαλεκτικής.

Ο Πλάτωνας, λόγω μιας ολόκληρης σειράς ιστορικών περιορισμών, δεν μπόρεσε να καταλήξει σε αυτόν τον ορισμό. Ωστόσο, εδώ δεν πρόκειται να υπογραμμίσουμε αυτά τα όρια αλλά να κατανοήσουμε τον Πλάτωνα ως την πρώτη ιστορικής σημασίας προσπάθεια να τεθεί το ζήτημα της διαλεκτικής.

Ντέιβιντ, «Ο θάνατος του Σωκράτη»

Το θεμελιώδες πρόβλημα αφορά τον ρόλο της άρνησης. Η άρνηση παίζει πρωταρχικό ρόλο στη διαλεκτική. Όλοι οι διάλογοι του Πλάτωνα είναι ένα είδος περίληψης αυτού του είδους της τέχνης της αμφισβήτησης. Στο σύστημα του Παρμενίδη δεν υπάρχει θετικός ορισμός της άρνησης. Είναι απλώς καθαρό τίποτα, καθαρό μη-ον.

Επομένως ο Πλάτωνας αναγκάζεται έτσι να έρθει σε ρήξη με τον Παρμενίδη. Αν κάποιος θέλει να διατηρήσει τη διαλεκτική, είναι απαραίτητο κατά κάποιο τρόπο να υπάρχει το μη ον, ή μάλλον να υπάρχει επειδή αρνείται το είναι, είναι το αντίθετο από αυτό το συγκεκριμένο πράγμα: η φύση του μη όντος δεν είναι απλά, όχι για να είσαι, αλλά για να είσαι το «διαφορετικό».

«Και δεν είναι πλέον απαραίτητο να πούμε με τόλμη ότι «αυτό που δεν είναι» είναι σταθερά και έχει τη δική του φύση, όπως είδαμε ότι το μεγάλο είναι μεγάλο, και ότι το όμορφο είναι όμορφο, και ότι δεν είναι σπουδαίο δεν είναι- υπέροχο, και αυτό που δεν είναι όμορφο όχι-όμορφο; Ακόμη και «αυτό που δεν είναι», για τον ίδιο λόγο, είδαμε ότι είναι, και δεν είναι, και είναι ένα γένος που πρέπει να μετρηθεί ανάμεσα στα πολλά άλλα που υπάρχουν». (Πλάτων, Ο Σοφιστής )

Τώρα, όμως, το σύστημα του Παρμενίδη είναι από καιρό ξεπερασμένο. Μεγαλύτερη συνάφεια μας παρέχει η μορφή του σοφιστή. Στην πραγματικότητα, για τον Πλάτωνα υπάρχουν δύο είδη μίμησης: «για να διακρίνουμε το ένα πράγμα από το άλλο λέμε «δοξομιμητική μίμηση» αυτό που συμβαίνει με βάση τη γνώμη και «γνωστική μίμηση», αυτό που συμβαίνει με βάση την επιστήμη». (Ibid.)

Από αυτόν τον ορισμό ο Πλάτων εξάγει τα συμπεράσματά του για τη μορφή του σοφιστή:

«Το μιμητικό είδος της τέχνης, στο βαθμό που σχετίζεται με την τέχνη της αντίθεσης, η τέχνη που εντάσσεται στο προσομοιωτικό τμήμα της τέχνης της δημιουργίας μιμήσεων με βάση απόψεις, δηλαδή το είδος που έχει βρεθεί ότι έχει επιφυλάξει από μόνη της η τέχνη της εκτέλεσης μαγικών τεχνασμάτων σε ομιλίες που ανήκει σε αυτήν της δημιουργίας εμφανίσεων, και αυτό με τη σειρά της εξαρτάται από αυτήν της δημιουργίας εικόνων, για το είδος για το οποίο μιλούσα, που αφορά το ανθρώπινο και όχι το θεϊκό μέρος της τέχνης της κατασκευής, όποιος πει ότι ο αληθινός σοφιστής ανήκει ακριβώς σε αυτό το είδος, αυτή τη γενεαλογία, αυτό το αίμα, θα πει την απόλυτη αλήθεια, όπως είναι ξεκάθαρο». (Ibid.)

Γιατί αυτός ο ορισμός θα εξακολουθούσε να ισχύει σήμερα; Διότι το ζήτημα, κάθε άλλο παρά έχει λυθεί, αναπαράγεται ακόμη σήμερα και θα μπορούσαμε να πούμε κυκλικά στην ιστορία της φιλοσοφίας. Αφορά τη θεμελιώδη διάκριση μεταξύ σοφιστικής και διαλεκτικής. Για πολλούς μάλιστα, ακόμη και σήμερα η διαλεκτική φαινόταν να συνίσταται σε μια απλή εξύψωση του αρνητικού, σε μια απλή παραγωγή παραδόξων.

Στην εξέλιξή της, η σοφιστεία έχει σήμερα αλλάξει μορφή. Ένας από τους τρόπους με τους οποίους εκφράζεται η επιτήδευση είναι ο πραγματισμός: δηλαδή η ιδέα σύμφωνα με την οποία δεν είναι τόσο σημαντική η αλήθεια των πραγμάτων, αλλά η συγκεκριμένη πρακτική. Η λογική συνέπεια αυτής της σύλληψης είναι ότι ο αληθινός λόγος, ο καλά τεκμηριωμένος λόγος, ο αντικειμενικός ή επιστημονικός λόγος δεν είναι τόσο σημαντικός, αλλά μόνο ο λόγος που μου επιτρέπει να επιτύχω ορισμένους στόχους και σκοπούς.

Ο πραγματισμός επομένως ενισχύει τη σοφιστεία και τα δύο αποτελούν τη βάση του μεταμοντερνισμού: αν αυτό που μετράει είναι η πράξη, αυτό που έχει σημασία δεν είναι τόσο η κατανόηση της πραγματικότητας ή ο αληθινός λόγος, αλλά το γεγονός ότι ο λόγος μού επιτρέπει, ακόμη και μέσω χειραγώγησης, να είμαι σωστός, για να πετύχω τον στόχο μου. Αυτό αποτελεί τη βασική αντίληψη του σύγχρονου ανορθολογισμού, που ονομάζεται και μεταμοντέρνος.

Υπό αυτή την έννοια, ο Σοφιστής του Πλάτωνα μας βοηθά ακόμα και σήμερα να διακρίνουμε την προσομοίωση και την εκλέπτυνση της αληθινής διαλεκτικής, που βασίζεται στην αλήθεια, στη λογική, στην ανάπτυξη της έννοιας.

Αλεσάντρο Τοσολίνι