PAUL FRIEDLȀNDER, ΠΛΑΤΩΝ (101)

Συνέχεια από Πέμπτη,12 Δεκεμβρίου 2019

                                         

                                        PAUL FRIEDLȀNDER

                                                  ΠΛΑΤΩΝ

                                            ΤΡΙΤΟΣ ΤΟΜΟΣ

                                        ΤΑ ΠΛΑΤΩΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ –

                                     ΔΕΥΤΕΡΗ ΚΑΙ ΤΡΙΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

                                        ΔΕΥΤΕΡΗ, ΜΕΣΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

                                                   21. ΠΟΛΙΤΕΙΑ

                                                    (8^η συνέχεια)

                                       Η αγωγή τών φυλάκων

   

Έρως.  Η άνοδος από την επίγεια στην αιώνια ωραιότητα, και το ότι βασίζεται αναγκαίως για εμάς στην πρώτη η δεύτερη, εμφανίζεται στο Συμπόσιο και στον Φαίδρο (250 C κ.ε.). Όπως οδηγεί προς τα άνω εκεί ο Έρως, έτσι παρίσταται κι εδώ, στο προστάδιο της Πολιτείας, παίρνοντας κι εδώ, όπως κι εκεί, κάποια χαρακτηριστικά, κάποιες στιγμές, τού Σωκράτη. Ο μουσικός άνθρωπος ‘αγαπά’ αυτόν, στον οποίον συνυπάρχουν η ωραία διάπλαση σώματος και ψυχής, κι όταν υφίσταται παρ’ όλ’ αυτά κάποιο ελάττωμα, αυτό δεν επιτρέπεται να υπάρχη παρά μόνον απ’ την πλευρά τού σώματος (όπως στον Σωκράτη και στον Θεαίτητο). Αυτός ο ‘έρως’   (( Στα γερμανικά η ίδια λέξη, Liebe, χρησιμοποιείται και για την αγάπη και για τον έρωτα…))  τιθασεύει την ισχυρή ορμή, που μπορεί να φτάση μέχρι την  τρέλλα, με το μέτρο και την ευπρέπεια. Για να ‘αναδυθή’ έτσι απ’ αυτήν τη θεώρηση η ηθική προσταγή, ότι «σωστός έρως είναι το να ‘αγαπάς’ κάποιον ευπρεπή και ταυτόχρονα ωραίο, με μετρημένο και ταυτόχρονα μουσικό (musisch) τρόπο» (403 Α 7-8: «Ο δέ ορθός έρως πέφυκε κοσμίου τε καί καλού σωφρόνως τε καί μουσικώς εράν»). Προσταγή που καθίσταται νόμος στη νέα μας Πολιτεία: ότι οφείλεις να συναναστρέφεσαι με τον αγαπώμενο φίλο, όπως ακριβώς με τον ίδιο σου τον γυιό – όπως το έμαθε και ο Αλκιβιάδης, εκείνη τη νύχτα με τον Σωκράτη (Συμπ. 219 CD). Κορυφώνεται λοιπόν στον Έρωτα αυτό το βασικό μέρος τού διαλόγου, που πραγματεύεται τη μουσική· έναν Έρωτα περιορισμένο μεν απ’ την ηθική προσταγή και τη νομοθετική ρύθμιση,  προσδιορισμένο ωστόσο βαθύτερα απ’ όλα, απ’ το ότι έχει, όπως και στο Συμπόσιο, ως αντικείμενό του «το Ωραίο»: «Γιατί το πεδίο τής μουσικής πρέπει να σκοπεύη και να περατούται ασφαλώς στον έρωτα του ωραίου» (403 C – «Σου φαίνεται λοιπόν και σένα, πως ο λόγος μας περί μουσικής έφτασε στο τέλος του;… Γιατί χρειάζεται να τελειώνουν τα μουσικά στα του καλού ερωτικά …»).

     «Όταν έρθη ο λόγος»· αυτό το ακούσαμε ήδη, προειδοποιητικά, προηγουμένως (402 Α – «…με μια δικαιολογημένη δυσκολία {ορθώς δυσχεραίνων} επαινεί μεν τα καλά {ο μαθητευόμενος νέος} και αισθάνεται χαρά και τα αποδέχεται τελείως {καταδεχόμενος}, και έτσι τρέφεται η ψυχή του απ’ αυτά και γίνεται καλός καγαθός, κατηγορεί δε σωστά και μισεί τα αισχρά ενώ είναι ακόμα νέος και δεν μπορεί να προσλάβη ακόμα τον λόγο· τον οποίον όμως υποδέχεται φιλοφρόνως {ασπάζεται}, όταν εκείνος έρθη, αναγνωρίζοντάς τον λόγω  οικειότητας, εξαιτίας αυτών με τα οποία έχει ανατραφή…»). Μήπως πρέπει να αναρωτηθούμε ωστόσο, τί είναι άραγες αυτό που προκύπτει, σ’ αυτήν την ανώτερη βαθμίδα, από τον μουσικό Έρωτα; Όπως τελειώνει τώρα με το δικό του όνομα ο Έρως το ‘κεφάλαιο’ για τη μουσική παιδαγωγία, έτσι θα ‘διαπεράση’  και στο V. Bιβλίο (474 C κ.ε.), ταυτόχρονα σχεδόν με την εμφάνιση της λέξης «φιλό-σοφος», για κάποιες στιγμές τον Διάλογο, και θα παρατηρήσουμε, πέρα από αυτούς που ‘αγαπούν’ μόνο τις ωραίες φωνές και τα χρώματα και τα σχήματα, εκείνους τούς ‘σπάνιους’ και ‘ασυνήθιστους’, που είναι σε θέση να δούν καθεαυτό το Ωραίο (476 Β), και που «επιθυμούν, ποθούν και ορέγονται να κοιτάξουν αυτό που στ’ αλήθεια υπάρχει» (τής αληθείας φιλοθεάμονες, 475 Ε - «Και ποιοι λες πως είναι οι αληθινοί φιλόσοφοι; - Εκείνοι που αγαπούν να βλέπουν την αλήθεια…»). Όποιος έχει αληθινή  ‘απληστία’ να μάθη, δεν μένει, όπως διαβάζουμε αμέσως μετά στον αγώνα ενάντια στους καταφρονητές τής φιλοσοφίας (VI 490 B), στην πολλαπλότητα και το φαινόμενο, αλλά ‘ανέρχεται’ προς αυτό που στ’ αλήθεια υπάρχει, ζητώντας να το (προσ)λάβη με εκείνο το στοιχείο που συγγενεύει προς αυτό μέσα στην ψυχή  (( Με το θείο στοιχείο… )) . Και να τελειώσουν τότε και οι πόνοι (ωδίνες), που συνδέονται αναπόφευκτα, όπως και στο Συμπόσιο (206 Ε) και τον Φαίδρο (251 Ε 5), με τον έρωτα. ‘Υπερυψούται’ λοιπόν, στα μισά τού έργου, ο μουσικός σε φιλόσοφο έρωτα. Όσον αφορά δε στην ακριβή περιγραφή αυτής τής βαθμιαίας οδού, ο Πλάτων την επιφυλάσσει για το Συμπόσιο.

     Γυμναστική. Ιατρός και δικαστής. Τη γυμναστική (Gymnastik) ο Διάλογος την πραγματεύεται για λίγο, μετά τη μουσική. Όχι μόνο επειδή θα ήταν ακόμα πιο ασύμμετρο το να χαθούμε εδώ σε τεχνικές λεπτομέρειες, απ’ όσο ήταν στο πεδίο τής μουσικής· πρόκειται προπάντων για την προσπάθεια να απορριφθή η πλάνη, ότι μπορεί η γυμναστική να έχη ένα δικό της νόημα και προσανατολισμό. Γι’ αυτό και στην αρχή (403 D)καταπολεμάται  η άποψη – που απειλεί να κυριαρχήση και πάλι σήμερα! -, ότι καθιστώντας μόνο το σώμα ικανό, εξασκούμε παρόμοια και την ψυχή («Γιατί δεν μου φαίνεται εμένα, ότι αν είναι ικανό {χρηστόν} ένα σώμα, μπορεί να καταστήση μ’ αυτήν του την αρετή και την ψυχή αγαθή...»). Στην πραγματικότητα, ισχύει μάλλον το αντίστροφο («…αλλά το αντίθετο, ότι μια αγαθή δηλ. ψυχή καθιστά με την αρετή της και το σώμα όσο το δυνατόν καλύτερο»), και δεν μπορεί άρα να έχη κάποιο άλλο καθήκον ο ‘διαμορφωτής’ τής πόλης, απ’ το να ΄προσδιορίζη’ το πνεύμα (διάνοια), για να ρυθμίζη αυτός που ‘προσδιορίστηκε’ τις λεπτομέρειες της γυμναστικής (του) διαπαιδαγώγησης. Έτσι ώστε στο τέλος να υπερβαθή ακόμα και η συνηθισμένη άποψη, ότι η γυμναστική εξυπηρετεί το σώμα, η δε μουσική την ψυχή η (376 Ε), από την ‘ανώτερη’ άποψη (411 Ε), ότι εξυπηρετούν τελικά και τα δυό την ψυχή,  προσδιορίζοντας τη σωστή σχέση ανάμεσα στις «πολωτικές» δυνάμεις της, τη δύναμη του θάρρους και τη δύναμη της γνώσης – που τις χρειάζονται εξάλλου και τις δυό οι «φύλακες» ή «φρουροί». Γι’ αυτό και ο εσωτερικός σύνδεσμος των δύο ‘τεχνών’ εμφανίζεται κατ’ αρχάς ως ‘συναδέλφωση’ (404 Ε): η γυμναστική προσφέρει σωματική υγεία, δε η μουσική ψυχική υγεία · όσον αφορά τώρα στο σωστό ‘μείγμα’, η υπερβολή στη γυμναστική καθιστά τον άνθρωπο πολύ σκληρό, πολύ δε μαλακό (τρυφερό) η υπερβολή στη μουσική (410 D). Η σωστή αρμονία τής ψυχής ‘παράγεται’ μόνον απ’ το σωστό μέτρο τών δυό τεχνών. Και εμφανίζεται έτσι σ’ αυτό εδώ το κεφάλαιο μια ‘αμυδρή’ μεν, αλλά σαφής και γνήσια πλατωνική άνοδος από μια βαθμίδα στην ανώτερη.

      Δεν μπορούμε παρά να εκπλαγούμε ωστόσο, βλέποντας να καταλαμβάνεται το μεγαλύτερο μέρος αυτού τού τμήματος του Διαλόγου ανάμεσα στις δυό βαθμίδες, που  θά ’πρεπε να πραγματεύεται κυρίως τη γυμναστική, από συζητήσεις για το πώς οφείλουν να είναι, κι ακόμα πιο πολύ να μην είναι ο ιατρός και ο δικαστής, των οποίων και περιορίζεται κατά το δυνατόν ο χώρος στην αληθινή μας Πολιτεία. Παραχωρώντας εμείς τώρα στους σημερινούς νομικούς και ιατρούς, τις αξιώτερες λεπτομέρειες να τις ενστερνιστούν  και να τις διαβάσουν συλλογισμένοι, αναρωτιόμαστε για το νόημα αυτής τής παρέκβασης, ανατρέχοντας στο σύστημα των τεχνών από τον Γοργία για να την εξηγήσουμε. Όπως σχετιζόταν η νομοθεσία εκεί με το έργο τού δικαστή, έτσι σχετιζόταν και η γυμναστική με την ιατρική: σώμα και ψυχή, πρόβλεψη και αποκατάσταση, αυτές ήταν οι διπλές, διαρθρωτικές αρχές. Δεν υπάρχει τίποτα πιο χαρακτηριστικό απ’ τον μετασχηματισμό της «Πολιτείας» σ’ αυτήν τη βαθμίδα. Μένουν όλα αμετάβλητα, και στη θέση τής νομοθεσίας (Nomothesie) υπάρχει μόνο η μουσική. Το αντιλαμβανόμαστε δε αναγνωρίζοντας, σε πόσο μεγάλο βαθμό αντικαθίσταται στην Πολιτεία σχεδόν κάθε νομοθεσία με τη διαπαιδαγώγηση, και με ποιαν εκπληκτική αυστηρότητα συσχετίζονται επιπλέον οι τρόποι τής μουσικής με τους πολιτειακούς νόμους, όπως το εκφράζει ο θεωρητικός τής μουσικής και της πολιτείας Δάμων (424 C): «Πουθενά δεν αλλάζουν οι τρόποι τής μουσικής, χωρίς να μετακινηθούν ταυτόχρονα και τα πιο σημαντικά καταστατικά τής πολιτείας» («…ουδαμού γάρ κινούνται μουσικής τρόποι άνευ πολιτικών νόμων τών μεγίστων, ως φησί τε Δάμων καί εγώ πείθομαι…»). Στον Γοργία υπήρχε, δίπλα στο ‘σύστημα’ των γνησίων, το σύστημα των ‘κολακευτικών’ τεχνών. Απ’ τις οποίες αναδεικνύεται, ως ακραίο ακριβώς παράδειγμα εδώ στην Πολιτεία, η ‘άσωτη’ μαγειρική τέχνη: «η συρακούσεια ‘τράπεζα’» και οι «σικελικές νοστιμιές» (404 D)· για να αναδειχθή σαφέστερα κατόπιν  χειρότερη μέσα απ’ αυτόν τον ‘σωρό, η ρητορική, που στοχεύει απόλυτα, όπως και στον Γοργία, να προφυλάξη τον άνθρωπο απ’ τη «δικαιοσύνη» (ή την τιμωρία) (405 BC – «…όντας δεινός στο να αδική και ικανός να ελίσσεται συνεχώς {πάσας μεν στροφάς στρέφεσθαι} και να χρησιμοποιή με μοναδική ευστροφία όλες τις διαφυγές, ώστε να μην καταδικάζεται ποτέ, ακόμα και για μικρά και ανάξια πράγματα, αγνοώντας πόσο είναι καλύτερο και προτιμότερο να κανονίζη έτσι την ζωή του {τον βίον}, ώστε να μη χρειάζεται κάθε φορά έναν δικαστή που νυστάζει {μηδέν δείσθαι νυστάζοντος δικαστού}…»). Στον Γοργία ήταν η ρητορική η παραμορφωμένη αντίθεση της διοικητικής ή ‘επίσημης’ δικαιοσύνης. Εδώ όμως λέγεται πως είναι «ακόμα χειρότερη απ’ τη διοικητική δικαιοσύνη», που δεν έχει άρα καμμιάν, επίσης, ιδιαίτερα υψηλή θέση. Γιατί ‘αγγίζουμε’ τώρα τη διαφορά, μέσα στις ίδιες (πάντα) δομές, απέναντι στον Γοργία. Εκεί επρόκειτο για την υποτίμηση της ρητορικής, στη βάση της υπάρχουσας πόλης. Εδώ όμως πρέπει να αναδειχθή, βασισμένη στην καινούργια θεμελίωση, μια διαφορά αξίας μέσα στο σύστημα των γνησίων τεχνών. Είχε ασφαλώς επαρκή αίσθηση της πραγματικότητας ο Πλάτων, ώστε να γνωρίζη πως δεν μπορούμε να στερηθούμε, ακόμα και στην καλύτερη πολιτεία, τον ιατρό και τον δικαστή. Η επίδρασή τους όμως είναι τόσο ευρύτερη, όσο χειρότερη είναι η πολιτεία. Καλύτερη απ’ την ιατρική είναι η γυμναστική, καλύτερη απ’ τη διοικητική δικαιοσύνη η μουσική – η μουσική με κείνη τη βαθειά, διεισδυτική έννοια, που δίνει το δικαίωμα στον Πλάτωνα να της δώση εδώ τη θέση, την οποία κατέχει στο αντίστοιχο σύστημα του Γοργία η νομοθεσία. Είχε ίσως ήδη κατανοήσει και ο Δάμων, από τη διπλή έννοια της λέξης «νόμος» (“Nomos”) – νόμος και νόμοι ή καταστατικό απ’ τη μια, (μουσική) τονοθεσία απ’ την άλλη – μια τόσο σημαντική σχέση, εξάγοντας και τα μουσικο-θεωρητικά και πολιτικά ταυτόχρονα συμπεράσματα απ’ αυτήν. Καθίσταται έτσι σαφές τώρα, τί σημαίνει η φαινομενική ‘παρέκβαση’ για τον ιατρό και τον δικαστή στο κεφάλαιο της διαπαιδαγώγησης: η ιατρική και η διοικητική δικαιοσύνη υποβιβάζονται ως προς την αξία, ώστε να εξασφαλισθή η ανώτατη θέση τής παιδαγωγίας.

( συνεχίζεται )