ΧΑΝΣ ΓΙΩΝΑΣ - ΤΕΧΝΙΚΗ, ΙΑΤΡΙΚΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ - Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ (9)

Συνέχεια από Τρίτη, 10Δεκεμβρίου  2019

HANS JONAS  -  TECHNIK, MEDIZIN UND ETHIK  -  ZUR PRAXIS DES PRINZIPS VERANTWORTUNG

                                                                   

  IIΙ. ΣΤΟ ΚΑΤΩΦΛΙ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ: ΑΞΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΧΘΕΣ ΚΑΙ ΑΞΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΑΥΡΙΟ

      

Ρωτώντας, ποιες αξίες από το χθες παραμένουν χρήσιμες και σημαντικές για τον κόσμο τού αύριο, ρωτάμε ταυτόχρονα, ποιες ενδεχομένως ‘παλιώνουν’ ή καθίστανται ασήμαντες – αλλά και αντίστροφα, ποιες καινούργιες αξίες ενός νέου π.χ. είδους εμφανίζονται «αύριο» στο προσκήνιο. Όπου προϋποτίθεται βέβαια, όχι ασφαλώς μια γνώση, αλλά μια οποιαδήποτε πάντως ‘ιδέα’, για το ποιαν όψη θα έχη, και πώς θα ‘φαίνεται’ αυτός ο αυριανός κόσμος· προπάντων όμως η επίγνωση, ότι θα είναι διαφορετικός απ’ τον σημερινό. Επίγνωση θεμελιωμένη στην κυριαρχία τής αλλαγής καθεαυτής ολόγυρά μας, στην προφανή άρα ‘φύση’ τού Σήμερα. Για να θέσουμε όμως αυτά τα ερωτήματα, χρειαζόμαστε κάτι περισσότερο, το οποίο και ‘αποκτάμε’, αν προεκτείνουμε τις ‘γραμμές’ τής αλλαγής, που ήδη συμβαίνει, προς τα εμπρός. Ας πούμε λοιπόν κατ’ αρχάς λίγα λόγια περί αυτού.

     Βλέπουμε να βρισκόμαστε Σήμερα στο κατώφλι προς το Αύριο, και είναι πολύ ισχυρότερος από κάθε άλλη εποχή ο λόγος γι’ αυτό. Αρχίζουν ήδη τώρα να ‘ιχνογραφούν’, μπροστά στα μάτια μας, οι παγκόσμιες δυνάμεις που εξασκούμε, τροφοδοτώντας τις, το ‘πρόσωπο’ του μέλλοντος. Όλα εξωθούν προς τα εμπρός, στο Αύριο και στο Μεθαύριο. Κάτι το οποίο μπορούμε βέβαια να το προσεγγίσουμε, με μεγαλύτερη ή μικρότερη πιθανότητα, καθεαυτό μόνο μέσα απ’ τις τάσεις και τις ροπές του, τις ευανάγνωστες κατευθύνσεις ή και ‘κλίσεις’ τού Σήμερα. Σε κάποια ωστόσο χαρακτηριστικά του το μέλλον που προετοιμάζουμε εμείς οι ίδιοι για τους απογόνους μας (αν υπάρξη βέβαια γενικά ένα μέλλον) είναι ήδη επαρκώς παρόν, ώστε να καταστούν ορισμένες προβλέψεις πειστικές. Παρ’ όλ’ αυτά ακόμα και οι πιο πειστικές απ’ αυτές είναι Υποθετικές (hypothetisch). Γιατί η ρήτρα, ο όρος «μη αλλαγής τών περιστάσεων» (“rebus-sic-stantibus”), που είναι περιττός στη φυσική πρόβλεψη, λόγω τής εξασφαλισμένης ομοιομορφίας τών φυσικών νόμων, αποτελεί στην ιστορία μια συνειδητά πλασματική, ανακλητή επιφύλαξη, ώστε να καταστούν θεωρητικά δυνατά σχέδια και σκοποί εν γένει. Το μη αναμενόμενο αποτελεί εδώ τον κανόνα, ενώ η έκπληξη αναμένεται! Πρέπει παρ’ όλ’ αυτά να σκεφτούμε το μέλλον, σαν να ήταν ομοιόμορφες οι αιτιώδεις «περιπλοκές» («βόστρυχοι» ή «πλεξούδες») που οδηγούν από εμάς σήμερα προς τα εκεί. Από το δικό μας ακριβώς Σήμερα, υπολογίσιμο σε πολλά πράγματα, σ’ αυτήν την κατάσταση ‘εγκυμοσύνης’, που μας υποχρεώνει να προαναλογιζόμαστε και να διερευνούμε υποθετικά, όπως δεν έγινε σε καμμιάν άλλην εποχή, τις δυνατότητες που περικλείει. Η αξία αυτών τών προβλέψεων  (και νά που έχουμε εδώ μιαν καινούργια αξία) συνδέεται με το ότι δεν είναι μοιραίες, οπότε θα μας απέκλειαν κάθε πρακτική παρέμβαση. Το ότι πράττουμε δε ‘απαντώντας’ στην πρόγνωση (Prognose) και μπορούμε έτσι να τη μεταβάλουμε, την καθιστά εκ νέου «υποθετική», με μιαν επιπλέον, περισσότερο από γνωσιοθεωρητική και μόνον έννοια – με την έννοια δηλ. ότι σκεφτόμαστε ταυτόχρονα και την εξής προϋπόθεση: αν αφήσουμε τα πράγματα να συνεχίσουν έτσι, αν συνεχίσουμε εμείς δηλ. να ενεργούμε, όπως ενεργούμε τώρα. Μεταβαλλόμενη (‘ανατροφοδοτούμενη’) λοιπόν από θεωρητικό σε πρακτικό υποκείμενο, η ίδια η πρόβλεψη καθίσταται, εκπληρούμενη ή αναιρούμενη, ένας παράγοντας.  Εναπόκειται σε μας – και σε μας – , σε ποιαν έκταση θα αποδειχθή ή όχι αληθινή. Κι αυτό τη διαφοροποιεί στο ανθρώπινο, ιστορικό πεδίο κατά την πρωταρχική, λογική της έννοια από την πρόγνωση στη φυσική επιστήμη, π.χ. στην αστρονομία. Αυτή τη διαφορά έχουν παραβλέψει οι σίγουροι για το θέμα τους κήρυκες μιας καθολικής, ιστορικής αναγκαιότητας, είτε λέγονται Spengler, είτε Marx, Comte ή Hegel, διαφορά που την έχουν όμως, αν όχι αναγνωρίσει, πάντως αισθανθή, όλοι όσοι δρουν ανέκαθεν στην ιστορία.  Μόνον ένα στοχαστικό, εκτός πράξεως πνεύμα θα μπορούσε πράγματι να δοκιμάση επιστημονικά  την αλήθεια μιας ιστορικής προφητείας, ένα ‘πνεύμα’ που κρατά μυστική απ’ τα αντικείμενά της, τα ιστορικά δηλ. υποκείμενα, την πρόβλεψή του. Η ανακοίνωση της πρόβλεψης επιστρατεύει, καθώς λαμβάνεται δημόσια πλέον στα σοβαρά, την πράττουσα θέληση υπέρ της ή εναντίον της, μεταβάλλοντας άρα τούς αιτιώδεις όρους με τους οποίους την υπολογίζουμε, είτε προς όφελος είτε εις βάρος της. Υπάρχει περίπτωση να μην αποδεικνύη η ‘επιτυχία’ τής πρόβλεψης κατά κανέναν τρόπο την αρχική της ορθότητα ως αναγκαία συνέπεια των λόγων της, και υπάρχει περίπτωση να μην αποδεικνύη η ‘αποτυχία’ της κατά κανέναν τρόπο ότι υπήρξε ‘δόλια’ – την ώρα που στη φυσική επιστήμη η επιτυχία ή η αποτυχία σημαίνει σαφώς θεωρητική επαλήθευση ή διάψευση. Στους δογματικούς προφήτες τής ιστορικής αναγκαιότητας απαγορεύει η ανθρώπινη ματαιότητα ή κενοδοξία ή και η ασυνεπής θέληση συνεπικουρίας την ‘απόκρυψη’ εκείνη, που διατηρεί, μόνη αυτή, θεωρητικά καθαρό το πείραμά τους, και δεν δοκιμάζεται έτσι ποτέ η ‘θέση’ (These) τής αναγκαιότητας (αποσιωπώντας εντελώς την απουσία επαναληπτικότητας, που ανήκει επίσης στη δοκιμασία). Τους υποθετικούς αντίθετα προγνώστες, που λένε: μπορεί να συμβή έτσι, και ενδιαφέρονται χωρίς μοιρολατρία για την έκβαση, τους προστάζει η συνείδησή τους να αναγγείλουν αυτό που ‘βλέπουν’ ως παρότρυνση ή προειδοποίηση, ώστε να υποστηρίξουν ή να εμποδίσουν το ‘ορώμενο’, και οι περισσότεροι το πράττουν αυτό σήμερα, όχι για να αποδείξουν, μ’ αυτόν ακριβώς τον τρόπο, ότι έχουν δίκαιο, αλλά άδικο!  Ακριβώς γι’ αυτό, κι επειδή καθίστανται, με την αυξανόμενη ανθρώπινη δύναμη, τόσο ακραίες οι δυνατότητες, η υποθετική, επιστημονικά θεμελιωμένη και κατά το δυνατόν συνολική μελλοντική προβολή μακράς ορατότητας (που δεν είναι λιγότερο αληθινή, επειδή είναι υποθετική) είναι η πρώτη ίσως καινούργια, εξασκούμενη σήμερα αξία για τον αυριανό κόσμο,  με την οποία δεν μπορεί να συγκριθή τίποτα από τον κόσμο τού χθες.

     Μετά απ’ αυτές τις εισαγωγικές παρατηρήσεις, που ‘διολίσθησαν’ ωστόσο ήδη ‘αναιδώς’  «μέσα στα πράγματα» (in medias res), θα θέλαμε να διεξέλθουμε με τη σειρά τις διαφορετικές όψεις τού ερωτήματος ή τής αναζήτησής μας – για παραμένουσες, για  απαρχαιωμένες και για καινούργιες αξίες. Δεν επιθυμώ να επιβαρύνω ούτε τον αναγνώστη ούτε και μένα με μιαν προσπάθεια αυστηρού προσδιορισμού τής εννοίας «αξία», κι ακόμα λιγότερο με το φιλοσοφικά σφόδρα αμφισβητούμενο ερώτημα, αν έχουν οι αξίες έναν υποκειμενικό μόνον ή και έναν αντικειμενικό ‘λόγο’ (αιτία), που τις νομιμοποιεί και τις καθιστά δεσμευτικές. Για μιαν εκ των προτέρων συνεννόηση αρκεί το εξής: «Αξίες» είναι Ιδέες (Ideen) για το Καλό, το Δίκαιο ή Σωστό και το Επιθυμητό, που αντιπαρατίθενται με μιαν ορισμένη ασφαλώς αυθεντικότητα στις ορμές και τις επιθυμίες μας, με τις οποίες θα μπορούσαν ασφαλώς να συνδεθούν, απαιτώντας να τις αναγνωρίσουμε ως δεσμευτικές και ότι «πρέπει» άρα να τις αποδεχτούμε στην ίδια μας τη θέληση, την προσπάθεια ή τουλάχιστον την προσοχή. Το αν εκφράζεται έτσι η ψυχολογική δύναμη περισσότερο ιστορικο-πολιτιστικο-κοινοτικών αξιακών στάσεων, που έχουν εκ των πραγμάτων (de facto) διαμορφώσει τη σκέψη και το αίσθημά μας, ή αν μπορή να αποδειχθή σε μια βάση δικαίου αυτή η ‘απαίτηση’, το αφήνουμε (προς το παρόν) ανεξιχνίαστο. Παραδεχόμαστε απλώς την πραγματική δύναμη ισχύος, την αναγνωρισιμότητα  δηλ. ορισμένων αξιακών κανόνων στην ατομική και κοινοτική υποκειμενικότητα και ρωτάμε πραγματιστικά (χωρίς να φεύγουμε απ' τα πράγματα), ποιες ιδιαιτέρως απ’ αυτές τις αξίες χρειάζεται η ίδια η ζωή στο προβλεπόμενο (προτασσόμενο) μέλλον. Το πραγματικά έγκυρο ή και δίκαιο ερώτημα (questio juris), αν υπάρχη γενικά ένας καθεαυτόν έγκυρος  κανόνας – συμπεριλαμβανομένου και του προϋποτιθέμενου εδώ ‘κανόνα’, ότι το μέλλον ύστερα από εμάς μάς αφορά ηθικά και ο αυριανός κόσμος επίσης –, μας οδηγεί (αναπόφευκτα) στη Μεταφυσική, την οποία θα ‘προσεγγίσουμε’ ωστόσο μόνο στο τέλος.

    ( συνεχίζεται )

"Τώρα η μεγάλη κρίση έγκειται στο γεγονός ότι εγκαταλείπουμε το πνεύμα μας για μηχανικές λύσεις. Ένα «μεθύσι» με τα ψηφιακά - που είναι πολύτιμα, δεν το συζητώ- αλλά, πια, παίρνουν διαστάσεις καινούριας σωτηριολογίας. Και καθώς αυτά συνήθως έρχονται με μεγάλα «μεθύσια», ώσπου να ξεμεθύσεις έχει γίνει το κακό".

ΣΤΕΛΙΟΣ ΡΑΜΦΟΣ

Η αποκαλυπτική δυναμική τής τεχνικής – η ‘ικανότητά’ της να διακινδυνεύη τη συνέχιση του ανθρώπινου γένους ή να διαφθείρη τη γενετική του ακεραιότητα ή να τη μεταβάλη αυθαίρετα ή να καταστρέφη ακόμα και τις προϋποθέσεις για μιαν ανώτερη ζωή πάνω στη Γη – θέτει τελικά το μεταφυσικό ερώτημα, το οποίο δεν είχε ποτέ προηγουμένως αντιμετωπίσει η ηθική, αν πρέπη δηλ. να υπάρχη (γενικά) μια ανθρωπότητα και γιατί· γιατί άρα πρέπει να παραμείνη ο άνθρωπος έτσι όπως τον δημιούργησε η εξέλιξη του είδους (Evolution), σεβόμενος τη γενετική του κληρονομιά· γιατί πρέπει άραγες να υπάρχη γενικώς ζωή; Το ερώτημα αυτό δεν είναι όσο άσκοπο φαίνεται (επειδή λείπει ακριβώς κάποιος που θα αρνηθή στα σοβαρά όλες αυτές τις ‘προστακτικές’), καθώς η απάντηση είναι σημαντική για το πόσο μάς επιτρέπεται να διακινδυνεύουμε στα μεγάλα μας τεχνικά στοιχήματα και ποιοι κίνδυνοι είναι εντελώς ανεπίτρεπτοι. Αν το να υφίσταται η ανθρωπότητα είναι μια κατηγορηματική προσταγή προς αυτήν, τότε απαγορεύεται κατηγορηματικά κάθε αυτοχειριαζόμενο ‘παιχνίδι’ μ’ αυτήν την ‘υπόσταση’, ενώ πρέπει να αποκλείονται εκ των προτέρων τα τεχνικά ‘τολμήματα’, στα οποία το τίμημα μπορεί να είναι, έστω και κατά την ελάχιστη πιθανότητα, ένας ‘αυτοχειριασμός’.

 Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ(8)