ΧΑΝΣ ΓΙΩΝΑΣ - ΤΕΧΝΙΚΗ, ΙΑΤΡΙΚΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ - Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ (8)

Συνέχεια από Σάββατο, 30 Νοεμβρίου 2019

HANS JONAS  -  TECHNIK, MEDIZIN UND ETHIK  -  ZUR PRAXIS DES PRINZIPS VERANTWORTUNG

                                                                   

IΙ. ΓΙΑΤΙ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΕΧΝΙΚΗ ΑΠΟΤΕΛΕΊ ΑΝΤΙΚΕΊΜΕΝΟ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ

4. Διάρρηξη τής ανθρωποκεντρικότητας

Υπερβαίνοντας τον ορίζοντα μιάς χωρο-χρονικής εγγύτητας, η διευρυμένη σήμερα εμβέλεια τής ανθρώπινης δύναμης διασπά το ανθρωποκεντρικό μονοπώλιο των περισσοτέρων ηθικών συστημάτων που προηγήθηκαν, είτε θρησκευτικών είτε κοσμικών. Επρόκειτο πάντα για την προαγωγή τού ανθρώπινου καλού, τον σεβασμό τών συμφερόντων και δικαιωμάτων τών συνανθρώπων, την αποκατάσταση τών αδικιών που τους είχαν συμβή, τον μετριασμό τών πόνων και θλίψεών τους. Αντικείμενο τού ανθρώπινου χρέους ήταν οι άνθρωποι, σε έσχατη ανάγκη η ανθρωπότητα, και τίποτα άλλο πάνω σ’ αυτήν τη Γη. (Ήταν μάλιστα πολύ πιο περιορισμένος συνήθως ο ηθικός ορίζοντας, όπως π.χ. στην εντολή: «Αγάπα τον πλησίον σου».) Τίποτα απ’ αυτά δεν χάνει και σήμερα τη δεσμευτική του ισχύ. Απαιτεί όμως η σύνολη τώρα βιόσφαιρα τού πλανήτη, με ολόκληρο το πλήθος τών ειδών της, και την τρωτότητα που φανερώθηκε απέναντι στις υπερβολικές επεμβάσεις τού ανθρώπου, να συμμετάσχη κι αυτή στην προσοχή που οφείλεται σε κάθε τι που φέρει στον εαυτό του τον σκοπό του – σε κάθε τι δηλ. το ζωντανό. Το μοναδικό δικαίωμα τού ανθρώπου για ανθρώπινο σεβασμό και ηθική προσοχή και προστασία διακόπηκε λόγω τής απόκτησης ακριβώς εκ μέρους του μιας σχεδόν μονοπωλιακής ισχύος επάνω σε κάθε άλλη ζωή. Ως μια πλανητική δύναμη πρώτου βαθμού, δεν επιτρέπεται ο άνθρωπος ωστόσο να σκέφτεται πια μόνον τον εαυτό του. Η προσταγή να μην κληροδοτήσουμε ένα ερημωμένο τοπίο στους απογόνους μας, υπό την έννοια ενός ανθρώπινου χρέους απέναντι στους ίδιους τους ανθρώπους – χρέος που επιτάσσει μιαν πανανθρώπινη αλληλεγγύη επιβίωσης και ωφέλειας, αλλά και περιέργειας, απόλαυσης και έκπληξης, εκφράζει βέβαια τη διεύρυνση ακριβώς τού ηθικού πεδίου. Γιατί δεν σημαίνει τίποτα άλλο παρά μιαν πτωχευμένη ανθρώπινη ζωή, η ‘πτωχευμένη’ φύση. Κάτι που μας βοηθά να δούμε, αν το κατανοήσουμε σωστά, ότι υπερβαίνει η συμπερίληψη τής αφθονίας τής ύπαρξης στο ανθρώπινο Καλό, άρα και η διατήρησή της ως ανθρώπινο χρέος, την ωφελιμιστική και κάθε ανθρωποκεντρική άποψη. Συνδέοντας το ανθρώπινο Καλό, αντί να το αντιπαραθέτη, με την πραγματικότητα συνολικά, και παρέχοντας στην εξω-ανθρώπινη ζωή αυτό που δικαιούται. Κάθε αυθαίρετη και περιττή εξάλειψη ενός οποιουδήποτε είδους καθίσταται κατόπιν αυτού εγκληματική, χωρίς να έχουμε υπολογίσει ακόμα εδώ τις σύμφωνες ως προς αυτό συμβουλές ενός συνετού και φρόνιμου ιδίου συμφέροντος. Καθίσταται άρα ‘μεταφυσικό’ πλέον το χρέος τού ανθρώπου, να προστατεύση εκείνους τούς «πόρους» και τις «πηγές», που επανορθώνονται και αντικαθίστανται πιο δύσκολα απ’ τις άλλες – την απίστευτα πλούσια δεξαμενή τών γενών, που μας άφησαν ως παρακαταθήκη οι αιώνες (Aeonen) τής εξέλιξης. Η εξάσκηση μιας υπερβολικής εκ μέρους τού ανθρώπου δύναμης είναι εκείνη που μας επιβάλλει αυτό το χρέος· γι’ αυτό και απαιτείται, ενάντια σ’ αυτήν ακριβώς τη ‘δύναμη’ – ενάντια άρα στον ίδιον μας τον εαυτό – αυτή η εκ μέρους μας’ προστασία’. Φτάνοντας έτσι στο σημείο, να αναθέτη η τεχνική, σ’ αυτό το ψυχρά πραγματιστικό (pragmatisch) έργο τής ανθρώπινης πανουργίας, έναν ρόλο στον άνθρωπο, που τού τον είχε αναθέσει κάποιες φορές στο παρελθόν μόνον η θρησκεία: τον ρόλο ενός διαχειριστή ή φύλακα της Δημιουργίας. Καθώς αυξάνει η τεχνική την ενεργητική εξουσία τού ανθρώπου μέχρις εκεί όπου καθίσταται αισθητά επικίνδυνη για τη συνολική ‘οικονομία’ τών πραγμάτων, ‘διαστέλλεται’ και η ευθύνη τού ανθρώπου για το μέλλον τής ζωής πάνω στη Γη, μιας ζωής που είναι τώρα πια ανυπεράσπιστα εκτεθειμένη στην κατάχρηση αυτής τής εξουσίας. Η ανθρώπινη ευθύνη γίνεται έτσι για πρώτη φορά «κοσμική» (kosmisch) (γιατί δεν γνωρίζουμε αν έχη γεννήσει άλλη φορά κάτι παρόμοιο το Σύμπαν). Η περιβαλλοντική τεχνική που ξεκίνησε, και που πράγματι δραστηριοποιείται χωρίς προηγούμενο ανάμεσά μας, είναι η διστακτική ακόμα έκφραση αυτής τής άνευ προηγουμένου επέκτασης τής ευθύνης μας, που αντιστοιχεί απ’ την πλευρά της στην άνευ προηγουμένου επέκταση της «ακτίνας δράσης» τών πράξεών μας. Χρειαζόταν λοιπόν να απειληθή πλέον ορατά το Σύνολο, και να αρχίση πράγματι η καταστροφή του, για να φτάσουμε στο σημείο να ανακαλύψουμε (ή να ξανανακαλύψουμε) την αλληλεγγύη μας προς αυτό: μια ντροπιαστική ασφαλώς για εμάς σκέψη.

5. H επανάκαμψη του μεταφυσικού ερωτήματος

Η αποκαλυπτική δυναμική τής τεχνικής – η ‘ικανότητά’ της να διακινδυνεύη τη συνέχιση του ανθρώπινου γένους ή να διαφθείρη τη γενετική του ακεραιότητα ή να τη μεταβάλη αυθαίρετα ή να καταστρέφη ακόμα και τις προϋποθέσεις για μιαν ανώτερη ζωή πάνω στη Γη – θέτει τελικά το μεταφυσικό ερώτημα, το οποίο δεν είχε ποτέ προηγουμένως αντιμετωπίσει η ηθική, αν πρέπη δηλ. να υπάρχη (γενικά) μια ανθρωπότητα και γιατί· γιατί άρα πρέπει να παραμείνη ο άνθρωπος έτσι όπως τον δημιούργησε η εξέλιξη του είδους (Evolution), σεβόμενος τη γενετική του κληρονομιά· γιατί πρέπει άραγες να υπάρχη γενικώς ζωή; Το ερώτημα αυτό δεν είναι όσο άσκοπο φαίνεται (επειδή λείπει ακριβώς κάποιος που θα αρνηθή στα σοβαρά όλες αυτές τις ‘προστακτικές’), καθώς η απάντηση είναι σημαντική για το πόσο μάς επιτρέπεται να διακινδυνεύουμε στα μεγάλα μας τεχνικά στοιχήματα και ποιοι κίνδυνοι είναι εντελώς ανεπίτρεπτοι. Αν το να υφίσταται η ανθρωπότητα είναι μια κατηγορηματική προσταγή προς αυτήν, τότε απαγορεύεται κατηγορηματικά κάθε αυτοχειριαζόμενο ‘παιχνίδι’ μ’ αυτήν την ‘υπόσταση’, ενώ πρέπει να αποκλείονται εκ των προτέρων τα τεχνικά ‘τολμήματα’, στα οποία το τίμημα μπορεί να είναι, έστω και κατά την ελάχιστη πιθανότητα, ένας ‘αυτοχειριασμός’.

Αυτοί είναι λοιπόν μερικοί λόγοι, για τους οποίους αποτελεί η τεχνική μια καινούργια και ιδιαίτερη περίπτωση ηθικών σταθμίσεων, αλλά και για να οδηγηθούμε στα θεμέλια ακριβώς τής ηθικής. Πρέπει δε να επισημάνουμε ιδιαιτέρως εδώ τη σύμπραξη τού 1^ου με τον 3^ο λόγο, των επιχειρημάτων δηλ. περί «αμφιθυμίας» και περί «μεγέθους». Εκ πρώτης όψεως φαίνεται εύκολη η διάκριση ανάμεσα στην ωφέλιμη και τη βλαβερή τεχνική, παρατηρώντας απλώς τούς σκοπούς για τους οποίους χρησιμοποιούνται τα διάφορα ‘εργαλεία’. Τα αλέτρια είναι καλά, τα ξίφη κακά. Την εποχή δε τού Μεσσία θα μεταβληθούν πλήρως τα ξίφη σε αλέτρια. Μεταφέροντάς το τώρα αυτό στη σύγχρονη τεχνολογία, μπορούμε να πούμε πως οι ατομικές βόμβες είναι κακές, τα χημικά όμως λιπάσματα, που βοηθούν στη διατροφή τών ανθρώπων, είναι καλά. Για να εκδηλωθή όμως ολοφάνερα το βασανιστικό δίλημμα (Dilemma) τής σύγχρονης τεχνικής: τα «αλέτριά» της μπορεί να γίνουν, χρησιμοποιούμενα για μεγάλο διάστημα, εξίσου βλαβερά με τα «ξίφη» της! (Όπου το «μεγάλο διάστημα» αυξανομένων επιδράσεων συνδέεται βαθύτατα, όπως επισημάναμε, με τη χρήση τής σύγχρονης τεχνικής.) Εδώ όμως είναι τα ίδια τα ευλογημένα «αλέτρια» και τα παρόμοιά τους το πραγματικό πρόβλημα. Γιατί μπορούμε ν’ αφήσουμε το σπαθί στο θηκάρι του, όχι όμως και το αλέτρι στον αχυρώνα του. Ένας ολοκληρωτικός ατομικός πόλεμος θα ήταν στην πραγματικότητα απόλυτα καταστροφικός, ‘αποκαλυπτικός’ (apokalyptisch) · παρ’ όλο όμως που μπορεί να ξεσπάση ανά πάσα στιγμή, και που ο εφιάλτης μιάς τέτοιας δυνατότητας μπορεί να ‘σκοτεινιάζη’ όλους τούς επερχόμενους ‘καιρούς’, δεν είναι απαραίτητο και να ξεσπάση, καθώς υπάρχει ακόμα εδώ η σωτήρια απόσταση ανάμεσα στη δυνατότητα και την πράξη, ανάμεσα στην κατοχή τού ‘εργαλείου’ και τη χρήση του – που μας αφήνει να ελπίζουμε, πως θα αποφευχθή τελικά αυτή η χρήση (κάτι που συνιστά στην πραγματικότητα και τον παράδοξο σκοπό τής κατοχής του) (( Τη λεγόμενη «ισορροπία τρόμου»… )) . Υπάρχουν όμως αμέτρητα άλλα, εντελώς ανεξέλεγκτα πράγματα, με τη δική τους καταστροφική απειλή, τα οποία είμαστε υποχρεωμένοι απλώς, τώρα και από ’δώ και πέρα να κάνουμε, για να μπορούμε και μόνο να ‘επιβιώνουμε’. Ενώ ο κακός αδελφός Κάιν – η ατομική βόμβα – βρίσκεται δεμένος στη σπηλιά του, συνεχίζει ο καλός αδελφός Άβελ – αυτός που αντιδρά ειρηνικά – να αποθηκεύη, χωρίς να αντιλαμβάνεται το δράμα, το δηλητήριό του για τους μελλοντικούς αιώνες. Μπορούμε ίσως ακόμα κι εδώ να βρούμε, έγκαιρα, λιγότερο επικίνδυνες εκδοχές και διεξόδους, για να ‘σβήσουμε’ την ολοένα και μεγαλύτερη ενεργειακή δίψα ενός παγκόσμιου πολιτισμού, που αντικρίζει πλέον μπροστά του την εξαφάνιση των παραδοσιακών πηγών – κι αυτό, αν συνοδεύση την οποιαδήποτε σοβαρή μας προσπάθεια και η τύχη. Θα μπορούσαμε μάλιστα να ελαττώσουμε την έκταση τής ίδιας τής απληστίας και να επιστρέψουμε εκεί όπου θα χρειαζόμαστε λιγότερα για την επιβίωσή μας, πριν μας εξαναγκάσει μια καταστροφική εξάντληση ή και μόλυνση του πλανήτη σε κάτι χειρότερο απ’ την εγκράτεια. Είναι όμως αδιανόητο π.χ. ηθικά, να σταματήση η βιο-ιατρική τεχνική να περιορίζη την παιδική θνησιμότητα σε «υπανάπτυκτες» χώρες παρέχοντας απλώς σημαντικές συμβουλές περί τοκετού, έστω κι αν η αθλιότητα εξαιτίας τού υπερπληθυσμού θα μπορούσε να είναι κάτι ακόμα πιο τρομακτικό. Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε μάλιστα άπειρα ακόμα, «ευλογημένα» στην αρχή εγχειρήματα τής υψηλής τεχνολογίας, για να απεικονίσουμε τη διαλεκτική και την αμφιστομία που διακρίνουν τα περισσότερα απ’ αυτά. Το βασικό σημείο είναι εδώ, ότι οι «ευλογίες» ακριβώς τής τεχνικής, όσο περισσότερο δεσμευόμαστε σ’ αυτές, περιέχουν την απειλή να μετατραπούν σε κατάρα. Η δε εγγενής τάση τους να μην έχουν κανένα μέτρο, καθιστά οξύτατη την απειλή. Και είναι σαφές, πως έχει γίνει εξαιρετικά πολυάριθμη η ανθρωπότητα – εξαιτίας τών ίδιων «ευλογιών» τής τεχνικής - , ώστε να μην είναι πια ελεύθερη να επιστρέψη σε μιαν προηγούμενη ‘κατάσταση’. Μπορεί να προχωρά μόνον προς τα εμπρός, αποκτώντας απ’ την ίδιαν την τεχνική, με μια δόση (Dosis) μετριοπαθούς ηθικής, τα θεραπευτικά μέσα για την αρρώστια της . Γύρω απ’ αυτόν τον ‘άξονα’ κινείται μια ηθική τής τεχνικής.

Αυτές οι σύντομες σκέψεις θέλουν να δείξουν, πόσο στενά συνδέεται η «αμφιστομία» τής τεχνικής με το «μέγεθός» της, με τις υπερβολικές δηλ. επιδράσεις της στον χώρο και τον χρόνο. Το τί είναι «μεγάλο» και τί είναι «μικρό» προσδιορίζεται απ’ το πεπερασμένο τής επίγειας παρουσίας μας – ένα δεδομένο και μια πραγματικότητα που δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε. Δεν γνωρίζουμε τα ακριβή όρια ανοχής για καμμιάν απ’ τις πολλές κατευθύνσεις, προς τις οποίες ‘εξορμά’ επεκτατικά ο άνθρωπος. Διαθέτουμε όμως επαρκή γνώση για να μπορούμε να ισχυριστούμε, ότι ορισμένες απ’ τις τεχνικές αλυσιδωτές μας πράξεις – κι ανάμεσά τους κάποιες σημαντικές για την ίδια μας την ζωή – έχουν φτάσει, το λιγότερο, εκεί όπου υφίστανται αυτά τα όρια, κι ότι κάποιες άλλες πράξεις θα φτάσουν σίγουρα εκεί, αν εμείς τούς επιτρέψουμε να αναπτύσσονται με τον σημερινό ρυθμό. Μας προειδοποιούν τα ‘σημεία’ για το ότι βρισκόμαστε πια στην επικίνδυνη ζώνη. Όταν έχη επιτευχθή μια «κρίσιμη» κατ’ αρχάς «μάζα δεδομένων» προς τη μιαν ή την άλλη κατεύθυνση, τότε μπορεί το ίδιο το ‘πράγμα’ να μας αποτρέψη από το να συνεχίσουμε προς τα εκεί: Θα μπορούσε να ξεκινήση δηλ. ένας θετικός ανα-συνδυασμός (των δεδομένων…) και να προκληθή μια ‘ερμηνευτική’ διαδικασία, που να φανερώνη ότι οι ‘δαπάνες’ καταβροχθίζουν με μιαν ολοένα και μεγαλύτερη, ίσως και μη αναστρέψιμη ένταση τα οφέλη. Αυτό ακριβώς που θα έπρεπε δηλ. να προσπαθή να εμποδίση μια μακροπρόθεσμη ευθύνη. Καθώς όμως μάς θαμπώνει η αστραφτερή πλευρά τών τεχνικών επιτευγμάτων και διαφθείρουν τα επικείμενα οφέλη την κρίση μας, ενώ οι εντελώς πραγματικές ανάγκες τού παρόντος (αποσιωπώντας εδώ εντελώς τα πάθη και τις μανίες τους) ‘κραυγάζουν’ για προτεραιότητα, θα βρεθούν αναπόφευκτα οι απαιτήσεις τών μεταγενεστέρων, βασισμένες σε κείνην ακριβώς την ευθύνη, σε πολύ δύσκολη θέση.

Στα όσα ήδη είπαμε για την ‘τάξη μεγέθους’ και την ‘αμφιθυμία’ τού τεχνολογικού συνδρόμου (Syndrom) μπορεί να προστεθή κι ένα ακόμα, ορατό πλέον χαρακτηριστικό, με μεγάλη και ιδιαίτερη ηθική σημασία: Το ανερχόμενο υποχρεωτικό και εξαναγκαστικό τρόπον τινά στοιχείο, που υποστασιοποιεί, θα λέγαμε, τους τρόπους δυνάμεως που διαθέτουμε σε ένα είδος αυτόνομης δύναμης, στο οποίο όμως εμείς οι εξασκούντες υποτασσόμαστε παραδόξως. Η υποβάθμιση τής ανθρώπινης ελευθερίας με την αντικειμενοποίηση τών ίδιων της τών πράξεων υπήρχε μεν πάντα, στους ατομικούς βίους όσο και στη συλλογική, προπαντός, ιστορία. Η ανθρωπότητα προσδιοριζόταν ανέκαθεν εν μέρει απ’ το ίδιο της το παρελθόν, κάτι που επενεργούσε όμως περισσότερο με την έννοια μιας ανασταλτικής εν γένει, παρά μιας κινητήριας δύναμης: Η δύναμη τού παρελθόντος ήταν περισσότερο μια δύναμη ‘βραδύτητας’ («παραδόσεως») παρά μια προωθητική δύναμη. Τα σύγχρονα τεχνικά δημιουργήματα επιδρούν ωστόσο μόνον και ακριβώς με τη δεύτερη έννοια, οδηγώντας έτσι την εξαιρετικά περίπλοκη ιστορία τής ανθρώπινης ελευθερίας και εξάρτησης σε μιαν καινοφανή και πλήρη συνεπειών τροπή. Με κάθε καινούργιο βήμα (κι αυτό σημαίνει «πρόοδος») τής μεγα-τεχνικής εξαναγκαζόμαστε ήδη στο επόμενο, κληροδοτώντας τον ίδιον εξαναγκασμό και στις επόμενες γενιές, που θα κληθούν να πληρώσουν τελικά τον λογαριασμό. Ακόμα όμως και χωρίς αυτήν την προοπτική, υφίσταται ήδη το τυραννικό αυτό στοιχείο καθ’ εαυτό στη σύγχρονη τεχνική, καθιστώντας τα έργα μας «κυρίους» μας και υποχρεώνοντάς μας να τα πολλαπλασιάσουμε μάλιστα περαιτέρω, κάτι που συνιστά μιαν ηθική καθαρά πρόκληση – πέρα κι απ’ το ερώτημα, πόσο καλό ή κακό είναι το καθένα απ’ αυτά τα έργα. Προς χάριν (λοιπόν…) τής ανθρώπινης αυτονομίας μας (Autonomie), και μιας αξιοπρέπειας που απαιτεί να κατέχουμε εμείς οι ίδιοι τον εαυτό μας και να μην επιτρέπουμε να κατεχόμαστε απ’ τα μηχανήματά μας, πρέπει να μπορέσουμε να ελέγξουμε εξω-τεχνολογικά αυτόν τον τεχνολογικό ‘καλπασμό’. (( Σημ. τ. μετ.: Μπορεί άραγες το ίδιο το υποκείμενο, που προώθησε αυτόν τον ‘κόσμο’, τον ανέπτυξε, τον ‘πίστεψε’ και τον ‘φιλοσόφησε’ ακόμα, διαγράφοντας επί τής ουσίας την κληρονομιά τών ‘αρχαίων’ αλλά και των μεσαιωνικών («βυζαντινών») Ελλήνων, θέτοντας στη θέση τής παιδείας τη δύναμη, μπορεί άραγες να αντιστρέψη ή και να ελέγξη έστω, όπως προσπαθεί να περιγράψη με ‘υπομονή’ και ΄σχολαστικότητα’ εδώ ο Γιόνας, την ίδια του την αυτο-καταστροφική εν πολλοίς πορεία, αντλώντας απ’ τον ίδιο του τον ‘εαυτό’, χωρίς να παραδεχτούμε το αδιέξοδο και να στραφούμε, μετα-νοώντας, στις αληθινές πηγές τής ανθρωπότητας, και μέσα από ’κεί στην μόνη και αληθινή Πηγή κάθε ζωής και κάθε ύπαρξης; Κατά τη γνώμη μας, δεν μπορούμε… Παρ’ όλο που αυτό το βαθύ «σκάλισμα» της σύγχρονης πραγματικότητας, όπως το επιχειρεί εδώ και ο Γιόνας, μας δίνει και μας προσφέρει ‘ανάγλυφα’ τόσα και τόσα πραγματικά στοιχεία τής καθημερινότητας, αλλά και του πιθανού μέλλοντός μας… ))

( συνεχίζεται, με το κεφάλαιο: «Στο κατώφλι τού μέλλοντος: αξίες από το Χθές και αξίες για το Αύριο» )