Ενάντια στην πολιτική: ο Sir Roger Scruton απέναντι στην Αριστερή διανόηση

Μύρων Ζαχαράκης

Εδώ και λίγες μέρες, ο χώρος της διανόησης είναι πλέον φτωχότερος σε πνεύμα αλλά και σε ομορφιά. Αιτία: ο πρόσφατος θάνατος του Άγγλου στοχαστή, πολυγραφότατου συγγραφέα και καθηγητή Αισθητικής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, Sir Roger Scruton. Αν και κάποια έργα του είχαν μεταφραστεί στα ελληνικά, ο Scruton στη χώρα μας δεν είναι ευρύτερα γνωστός, κα σίγουρα όχι τόσο γνωστός όσο θα έπρεπε. Ο Scruton στράφηκε στον πολιτικό Συντηρητισμό μετά τα γεγονότα του Μάη του ’68. Κατά τη δεκαετία του 1980, συμμετείχε στην εδραίωση του Jan Hus Educational Foundation στην κομουνιστική Τσεχοσλοβακία, για το οποίο αργότερα τιμήθηκε με μετάλλιο από τον Τσέχο πρόεδρο Václav Havel. Για τις υπηρεσίες του στη φιλοσοφία, τη διδασκαλία και την εκπαίδευση γενικότερα, το 2016 του απονεμήθηκε ο τιμητικός τίτλος του ιππότη. Να σημειωθεί ότι ο Scruton είχε πάρει θέση υπέρ του Brexit. Το πολυσχιδές έργο του περιλαμβάνει περίπου 50 βιβλία, μεταξύ των οποίων είναι και δύο μυθιστορήματα, και δύο όπερες. Η γνωριμία μου με το έργο του πραγματοποιήθηκε με τη δημοσίευση στα ελληνικά του βιβλίου Τρελοί, Τσαρλατάνοι, Ταραχοποιοί: διανοούμενοι της Νέας Αριστεράς (2015), που αποτελεί συνέχεια και επανεπεξεργασία του προηγούμενου έργου του, Διανοούμενοι της Νέας Αριστεράς (1985). Το βιβλίο, που ασκεί κριτική σε μια πλειάδα σύγχρονων διανοουμένων, από τους Sartre, Althousser και Foucault, ως τους Horkheimer, Adorno, Gramsci, Lucacs, Badiou και Zizek, μεταξύ άλλων, διαπνέεται από μια κεντρική ιδέα: πρέπει να απελευθερώσουμε τον πολιτικό διάλογο από την κατάσταση στην οποία τον έχει εγκλωβίσει η Αριστερά και η κληρονομιά της, από την εποχή του Marx. Να σημειωθεί εδώ ότι ο Scruton ήταν ένας από τους σημαντικότερους υποστηρικτές του πολιτικού Συντηρητισμού. Βέβαια, από όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω, η έννοια του Συντηρητισμού δε διαθέτει στην Ευρώπη την ανυποληψία στην οποία έχει υποπέσει στη χώρα μας. Μάλιστα, όσον αφορά την Αγγλία, θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι μια χώρα με μακρά παράδοση και ιδιαίτερο σεβασμό σε αυτή. «Η επανάσταση είναι μη αγγλικός θεσμός» είχε γράψει κάποτε ο John Stuart Mill στον πρόεδρο του εργατικού κόμματος. Και πράγματι, η μεγάλη επανάσταση που έγινε στην Αγγλία του 1688 είχε φιλελεύθερο χαρακτήρα και ήταν σχεδόν αναίμακτη. Επιπλέον, το βρετανικό κράτος, ίσως και λόγω της νησιωτικής του μορφολογίας, ήταν το πρώτο στην Ευρώπη που συγκρότησε εθνικό κράτος, σε μια μακρόχρονη και σταδιακή διαδικασία που διαρκεί περίπου από τον 11ο ως τον 16ο αιώνα (για λεπτομέρειες, βλ. Joseph R. Strayer, Γιατί γεννήθηκε το κράτος). Αυτός είναι ο λόγος που το βρετανικό κράτος δε διαθέτει ένα ενιαίο γραπτό Σύνταγμα, αλλά μια σειρά από έγγραφα που δημιουργήθηκαν σε απόσταση αρκετών αιώνων (Magna Carta, Καταστατικό Δικαιωμάτων, Κοινοβουλευτικοί Νόμοι). Παρά ταύτα, ακόμη και στην Αγγλία δεν παύουν να μεσουρανούν οι Αριστεροί διανοητές.

Σύμφωνα με τον Scruton, ο Marx, ο κατ’ εξοχήν Αριστερός διανοητής, εμπνεόταν από μια μεγάλη πηγή και αυτή δεν είναι άλλη από το μίσος για όσους κατέχουν ιδιοκτησία και δύναμη. Ο Marx εκτός των άλλων υπήρξε ένας πρώτης τάξεως πολιτικός προπαγανδιστής. Ένα από τα σπουδαιότερα όπλα του, ήταν η διάκριση της επιστήμης από την ιδεολογία. Συγκεκριμένα, προσφέροντας μια συστηματική φιλοσοφία της ιστορίας και μια θεωρία της εργασιακής αξίας, η σκέψη του Marx κατόρθωσε να περιβληθεί με τον μανδύα της επιστήμης, εκτοπίζοντας (ακόμη και τους σοσιαλιστές) αντιπάλους του ως απλούς «ιδεολόγους» (ή και «ουτοπικούς σοσιαλιστές»). Μια παρόμοια μνησικακία και προπαγανδιστική χρήση των λέξεων χαρακτηρίζει και τους σημερινούς διανοητές της Αριστεράς. Σύμφωνα με τον Scruton, ο τυπικός Αριστερός σήμερα είναι ένας άνθρωπος που αισθάνεται και συμπεριφέρεται σαν να τον έχει προδώσει σύσσωμη η κοινωνία στην οποία ζει. Είναι ο άνθρωπος που θα μπορούσε να βρει τον εαυτό του στην περίφημη φράση του Μεφιστοφελή του Faust: «είμαι το πνεύμα που πάντα αρνείται», καθώς μόνιμη επιδίωξή του είναι η άρνηση και ο υποβιβασμός. Αυτό που αρνείται και υποβιβάζει η Αριστερή σκέψη δεν είναι τίποτε άλλο από τα μεγάλα επιτεύγματα του Δυτικού πολιτισμού: το κράτος δικαίου, ο διαχωρισμός των εξουσιών, το δικαίωμα στην ιδιοκτησία κλπ Σε αυτό την εξυπηρετεί η “Newspeak” (όρος που οφείλουμε στον Orwell), μια ειδική μορφή γλώσσας που αντί να περιγράφει την πραγματικότητα, επιχειρεί να ασκήσει έλεγχο πάνω της. Αυτό φαίνεται από τις λέξεις με τις οποίες περιλούζει ad nauseam τους (εσωτερικούς και εξωτερικούς) αντιπάλους της: ρεβιζιονιστές, αριστεριστές, ουτοπικοί και φασίστες. Η μεγαλύτερη απόδειξη της επιτυχία της Αριστερής Newspeak, κατά τον Scruton, είναι ότι κατόρθωσε να πείσει τόσους πολλούς ότι ο φασισμός και ο κομουνισμός είναι απόλυτα αντίθετοι (με αποτέλεσμα κάθε λόγος περί ολοκληρωτισμού να στιγματίζεται ως «θεωρία των δύο άκρων» θα συμπλήρωνα εγώ). Μέχρι σήμερα, ικανοί ιστορικοί όπως ο Eric Hobsbawm, ο E.P. Thomson και ο Perry Anderson μεταχειρίζονται μαρξιστικά σχήματα στις ιστορικές καταγραφές τους, για να αναδείξουν την ανωτερότητα του υπαρκτού σοσιαλισμού, ενώ στοχαστές και φιλόσοφοι όπως ο Zizek ή ο Badiou, πασχίζουν να μας δείξουν ότι ο ολοκληρωτισμός των κομμουνιστικών κρατών υπήρξε κάτι θετικό και πάντως ασυγκρίτως καλύτερο από τον ακροδεξιό ολοκληρωτισμό. Έτσι, σχεδόν κάθε αντιπαραβολή του φασισμού με τον κομουνισμό είναι αναγκασμένη να τονίζει την απόλυτη αντίθεση ανάμεσα στον κόλαση της φασιστικής πράξης και την υπόσχεση για επίγειο παράδεισο της κομουνιστικής θεωρίας. Οι όροι δεν είναι τυχαίοι: εκτός από συμπάθεια σε ολοκληρωτικές τάσεις, μεγάλες μερίδες της Αριστεράς έχουν κατά καιρούς εκδηλώσει μια εσχατολογία και έναν μεσσιανισμό (όσον αφορά τον ιστορικό ρόλο του προλεταριάτου), πίσω από τους οποίους εύκολα ανιχνεύει κανείς έναν ψευδοθρησκευτικό ζήλο. Σε αυτό συνηγορεί η τάση για αίρεση και διχασμό, διαρκώς παρούσα στον Αριστερό χώρο: ο κλασικός μαρξισμός συγκρούεται με τον αναθεωρητισμό, ο Πουλαντζάς συγκρούεται με τον Miliband, οι αναρχικοί συγκρούονται με τους μαρξιστές κλπ. Βέβαια, ομολογεί ο Scruton, η Αριστερά έχει βγάλει πλέον τα μαρξιστικά γυαλιά. Ωστόσο, η κρυφή γοητεία της παραμένει και συντηρείται συχνά μέσα στα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα (και στη Μέση εκπαίδευση, θα συμπλήρωνα εγώ), μερικές φορές μάλιστα με υψηλό τίμημα την προκλητική παραθεώρηση της σύγχρονης ιστορίας, των οικονομικών επιστημών, ακόμη και της κοινής λογικής.

Παρά την απαγκίστρωσή τους από τον μαρξισμό και την παταγώδη αποτυχία του υπαρκτού σοσιαλισμού, οι Αριστεροί διανοούμενοι δεν πτοήθηκαν. Αντίθετα, ανέλαβαν την υποχρέωση να επικρίνουν το καπιταλιστικό σύστημα: ο Foucault αφιέρωσε το έργο του στην αναγωγή κάθε στοιχείου της κοινωνίας των πολιτών σε μυστικές σχέσεις εξουσίας, οι Horkheimer και Adorno εξαπέλυαν μύδρους ενάντια στην παρακμή της τέχνης με τη μαζική κουλτούρα της Δύσης και αιρετικοί στοχαστές όπως ο Veblen και ο Galbraith προσπαθούσαν να μας πείσουν ότι ο καταναλωτισμός δεν είναι αναγκαία συνέπεια της δημοκρατίας αλλά παθολογική μορφή της. Με έναν λόγο, η New Left έκανε αυτοσκοπό της την άνευ όρων κριτική του καπιταλιστικού συστήματος και την επινόηση διαρκώς νέων μορφών «απελευθέρωσης» από τις συνέπειές του. Στόχος: να δείξουν πως η διαφορά ανάμεσα στα ολοκληρωτικά κράτη του υπαρκτού σοσιαλισμού και τις φιλελεύθερες δημοκρατίες της Δύσης δεν είναι και τόσο μεγάλη.

Σε τελική ανάλυση, όλες αυτές οι επιμέρους εκδοχές αριστερίστικου λόγου (ιδιαίτερα μετά τον γαλλικό Μάη) όχι απλώς δε στηρίζουν ουσιαστικά τους κοινωνικά καταπιεσμένους υπέρ των οποίων κόπτονται, αλλά εκφράζουν τις ονειρώξεις ορισμένων επηρμένων διανοούμενων, που εκμεταλλεύονται την «αστική δημοκρατία» και την οικονομική άνεση που τους προσφέρει το καπιταλιστικό σύστημα για να το επικρίνουν. Σύμφωνα με τον Scruton, ο κύριος λόγος που η πλειονότητα της διανόησης ανήκει στην Αριστερά, είναι η ανάγκη της να διαφοροποιηθεί από τον απλό λαό, υποστηρίζοντας ριζοσπαστικές ιδέες που διαπνέονται από φλογερό μεταρρυθμιστικό ζήλο. Οι διανοούμενοι είχαν την τάση να πιστεύουν σε ουτοπίες ήδη από την εποχή του Πλάτωνα, ακριβώς επειδή πίστευαν πως θα έπρεπε οι ίδιοι να έχουν τον καθοδηγητικό ρόλο μέσα σε αυτές. Το μεγαλύτερο ψέμα της η Αριστερής διανόησης, καταλήγει ο Scruton, ήταν η ιδέα ότι όλα τα προβλήματα της ζωής μπορούν να λυθούν με την πολιτική. Με αυτόν τον τρόπο όμως απλώς υπέταξαν την κοινωνία στο κράτος. Στην πραγματικότητα, είναι αδύνατο να εξαφανίσουμε κάθε πηγή κακού στον κόσμο μας. Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι ορισμένες επιτυχημένες επεμβάσεις, προς όφελος της δικαιοσύνης και της ανθρωπιάς. Και αυτό δεν γίνεται μόνο με την πολιτική: η υψηλή τέχνη, η θρησκευτική λατρεία και οι γνήσιες κοινωνικές συναναστροφές μπορούν να πετύχουν περισσότερα πράγματα από τις διαμαρτυρίες και τις πολιτικές επεμβάσεις. Αυτή η απομυθοποίηση και ο υποβιβασμός της πολιτικής δράσης ως ενός μέσου ανάμεσα σε άλλα για τη βελτίωση της ανθρώπινης ζωής, είναι το ενδιαφέρον και ριζοσπαστικό στοιχείο που προσφέρει ο Scruton. Και αυτός είναι ένας ακόμη λόγος για τον οποίο ο κόσμος των γραμμάτων μετά την απώλειά του είναι πλέον φτωχότερος.

Αντίφωνο

“Newspeak” (όρος που οφείλουμε στον Orwell), μια ειδική μορφή γλώσσας που αντί να περιγράφει την πραγματικότητα, επιχειρεί να ασκήσει έλεγχο πάνω της. 
ΜΕ ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΓΛΩΣΣΑ ΜΑΣ ΥΠΟΔΟΥΛΩΣΑΝ ΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΜΑΣ ΕΚΑΝΑΝ ΠΛΥΣΗ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ ΟΙ ΠΑΡΑΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΜΑΔΕΣ.