PAUL FRIEDLȀNDER, ΠΛΑΤΩΝ (100)

Συνέχεια από Τρίτη, 3 Δεκεμβρίου 2019

                                     PAUL FRIEDLȀNDER

                                                ΠΛΑΤΩΝ

                                       ΤΡΙΤΟΣ ΤΟΜΟΣ

                               ΤΑ ΠΛΑΤΩΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ –

                           ΔΕΥΤΕΡΗ ΚΑΙ ΤΡΙΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

                             ΔΕΥΤΕΡΗ, ΜΕΣΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

                                 21. ΠΟΛΙΤΕΙΑ (7^η συνέχεια)

Η αγωγή τών φυλάκων

Αρμονία και ρυθμός – Στους «Λόγους» (Logoi) – η λέξη περιλαμβάνει τα αντικείμενα και τις μεγάλες μορφές τής ποίησης – ακολουθεί, διακρινόμενο σαφώς με ένα «κατόπιν», το κεφάλαιο για τις αρμονίες και τους ρυθμούς, για τα οποία έχουν ωστόσο ειπωθή ήδη προηγουμένως (397 BC) κάποια πράγματα. Για τις λεπτομέρειες επικαλείται τώρα ο Σωκράτης δυό φορές τον θεωρητικό τής μουσικής Δάμωνα, απ’ τον οποίον θα μπορούσε να μάθη κανείς πολλά περισσότερα και ακριβέστερα γι’ αυτό το θέμα. Αν είχε διασωθή λιγότερο αποσπασματικά ο Αρεοπαγιτικός τού Δάμωνα – τίτλος που χαρακτηρίζει ως πανηγυρικά υπεύθυνο λόγο μπροστά στο ανώτατο Δικαστήριο της Αθήνας αυτό το σύγγραμμα –, θα γνωρίζαμε ακριβέστερα, πόσα τού οφείλει ο Πλάτων, πόσα παραμέρισε ως επουσιώδη για τον ανώτερό του σκοπό, και πόσο πολύ ξεπερνά όσους προηγήθηκαν. Ορισμένες αρμονίες και ρυθμοί απορρίπτονται ως ακατάλληλες για την πολιτειακή μας κοινότητα. Δεν ταιριάζουν! Απομένουν λίγες, προορισμένες να αναπτύξουν και να εξισορροπήσουν, συγχρονισμένες, τους δυό καθαρά αντίθετους πόλους, την πολεμική, ανδρεία και ενεργητική ετοιμότητα απ’ τη μια, την ειρηνική, συνετή και μετριοπαθή διάθεση απ’ την άλλη – δυό βασικούς ‘πόλους’ τής ανθρώπινης στάσης και συμπεριφοράς για τον Πλάτωνα, που ήταν ήδη σημαντικοί κατά την επιλογή τών φυλάκων. – Για να αναζητηθή όμως κατόπιν, τί είναι γενικά ο ρυθμός και η αρμονία. Αναδεικνύεται έτσι η συγγένεια ανάμεσα στον σωστό (ορθό) ρυθμό, τη σωστή αρμονία, τον σωστό τρόπο ομιλίας (λέξις), την ωραία στάση και μορφή (ευσχημοσύνη), την ωραιότητα τής ανθρώπινης ύπαρξης (ευήθεια): που αποτελεί τήν βαθύτερη τρόπον τινά ‘προέκταση’ αυτών τών μουσικών, βασικών δυνάμεων, μέχρι το εσωτερικό τού ανθρώπου. Το εύρος όμως αυτής τής ‘προέκτασης’ φανερώνεται στα προϊόντα όλων τών τεχνών και χειροτεχνημάτων, σε σώματα και σε όλον τον υπόλοιπο φυτικό κόσμο. Υφίσταται έτσι, καθώς περιβάλλεται συνεχώς από μορφωτικά ή παραμορφωτικά αντικείμενα και επηρεάζεται ανεπαίσθητα μέχρι το πιο μεγάλο του βάθος ο άνθρωπος, στα καθαρά κατά τα φαινόμενα, αισθητικά στοιχεία τής μουσικής τέχνης η πιο αποφασιστική τροφή τής νεανικής ακόμα ψυχής. Ο ρυθμός και η αρμονία προετοιμάζουν – στο εύρος και το βάθος που τα είδαμε προηγουμένως – την ψυχή, μέχρι να αναγνωρίση αργότερα, «όταν έρχεται ο Λόγος», ο διαπαιδαγωγημένος έτσι άνθρωπος, αυτόν τον λόγο και να τον υποδεχθή, λόγω τής συγγενείας (του) με τον ρυθμό και την αρμονία (402 Α) !

« Όταν έρχεται ο λόγος»: κάτι που δεν συμβαίνει πουθενά ωστόσο σ’ αυτήν τη βαθμίδα ιδρύσεως της πόλης και παιδαγωγίας. Προαναγγέλλουν άρα τον ανώτατο και εσώτατο ‘κύκλο’ τής Πολιτείας (Βιβλία 5^ο έως 7^ο , V – VII) αυτά τα λόγια, τον δρόμο απ’ τις μαθηματικές επιστήμες προς την Ιδέα, προς τον κόσμο τής τάξεως, προς το Αγαθό. Πώς προετοιμάζουν όμως τα αισθητικά ακριβώς στοιχεία τής μουσικής για κείνον τον σκοπό; Δεν μπορεί να αναφερθή εδώ το πλήθος τών σχέσεων, μέσα στις οποίες έβλεπε ο Πλάτων να αναδεικνύονται, από τα πρώιμα μέχρι τα οψιμώτατα χρόνια του, ο ρυθμός και η αρμονία. Ας αρκεστούμε λοιπόν να επισημάνουμε, ότι ρυθμός ονομάζεται η τάξη τής κίνησης και αρμονία η τάξη τής φωνής, σύμφωνα με τους Νόμους (664 Ε κ.ε.)· καί ότι υποχρέωση, άσκηση και καθήκον τής ψυχής είναι να επαναδιαμορφώση στον εαυτό της τήν ρυθμισμένη κίνηση του Σύμπαντος, τη δομή του και τις περιφορές του (αρμονίας τες και περιφοράς) κατά τον Τίμαιο (90 D)· ότι η «αναλογία ανάμεσα στους ανθρώπους και τους θεούς προσφέρει μεγάλη ευχαρίστηση», κατά τον Γοργία (507 Ε κ.ε. – «γιατί δεν μπορεί να είναι προσφιλής ούτε σε άλλον άνθρωπο ούτε στον θεό αυτός που ζη ακόλαστα και σαν ληστής· γιατί δεν μπορεί ούτε να κοινωνή, και χωρίς κοινωνία δεν υπάρχει ούτε φιλία· λένε δε οι σοφοί, Καλλικλή, ότι συνέχουν τον ουρανό και τη γη και τους θεούς και τους ανθρώπους η κοινωνία και η φιλία και η κοσμιότητα και η σωφροσύνη και η δικαιότητα, και γι’ αυτό τα ονομάζουμε όλα αυτά μαζί κόσμο, και όχι ακοσμία ούτε ακολασία»…), κι ότι, καθορισμένες απ’ αυτήν την αναλογία, «συνέχουν η κοινότητα και η φιλία και η καλή τάξη και η ευπρέπεια και η δικαιοσύνη τον ουρανό και τη γη». Αν λάβουμε δε υπ’ όψιν μας το ότι ο Λόγος δεν είναι μόνο λογική ομιλία, αλλά δηλώνει και την αριθμητική σχέση, κι ότι μπορεί να παίζη κάθε φορά έναν ρόλο αυτή η σημασία, τότε γίνεται σαφές με ποιαν έννοια εκλαμβάνονται ως προβαθμίδες για τον Λόγο ο ρυθμός και η αρμονία. Αποτελούν τακτικά συστήματα κι αυτές όπως κι εκείνος, σε διαφορετικές μόνο βαθμίδες τού «εξαγνισμού». Μεταβιβάζει «καλή δομή και ευρυθμία (Eurhytmie), όχι όμως και γνώση» η μουσική παιδαγωγία, θα πη αργότερα, στο VII (7^ο) Βιβλίο (522 Α) ο Σωκράτης, ‘επιστρέφοντας’ άλλη μια φορά στη συζήτησή μας, για να ‘εγκαινιάση’ αμέσως μετά, με τη διδασκαλία τών αριθμών, την οδό τού Λόγου, την οδό απ’ αυτό που γίνεται σ’ αυτό που είναι ή υπάρχει.

Όπως σχετίζεται η τέλεια μουσική μόρφωση με τη γνώση, έτσι σχετίζεται και το αντικείμενο τής μιας με το αντικείμενο τής άλλης. «Τέλεια μουσικός (άνθρωπος) δεν είναι κανείς πριν αντιληφθή τις μορφές (Gestalten, είδη) τής ευπρέπειας, της ανδρείας, του ελευθέρου και μεγαλοπρεπούς φρονήματος (ελευθεριότης, μεγαλοπρέπεια) και τις συναδελφωμένες διαμορφώσεις, αλλά και το αντίθετό τους· πριν αντιληφθή πώς κινούνται παντού ολόγυρα και παρίστανται σε πολυσχιδείς ενσωματώσεις (ενόντα εν οίς ένεστιν), αυτά τα ίδια καθώς και απεικονίσεις τους». Εμφανίζεται άρα έτσι η μουσική μόρφωση, σε κάθε σημείο ως προπομπός τής ώριμης επιστήμης (Episteme), αναγκαίο και απαραίτητο πρώτο βήμα, χωρίς τόν οποίο δεν θα μπορούσε καν να ξεκινήση κανείς τη διαλεκτική οδό προς την επιστήμη. Διακρίνει κανείς «μορφές» και «σχήματα» (είδη) και ‘εδώ’ και ‘εκεί’. Εδώ όμως, στη μουσική μόρφωση, τα «αντιλαμβάνεται» κανείς, ενώ εκεί, στην επιστήμη (537 C), φτάνει το πνεύμα, χωρίς καμμιάν «αντίληψη» (( αίσθηση απ’ το περιβάλλον… ),) σ’ αυτό που πραγματικά υπάρχει. Εδώ κινούνται οι μορφές (τα «είδη»), ποικιλοτρόπως ενσαρκωμένες, ολόγυρα, φανερώνονται όμως, δίπλα στην ζωντανά ενσαρκωμένη σωφροσύνη και ανδρεία, και τα αντίθετά τους. Εκεί τις βλέπει το «ηνίοχο» πνεύμα όπως είναι καθαυτές, και να στέκουν, αυτές μόνον, σ’ ένα ιερά καθαρό υπόβαθρο (Φαίδρος 247 D. 254 B). Χωρίς μουσική μόρφωση δεν υπάρχει και καμμιά φιλοσοφική. Όποιος δεν έχει γίνει, στον πιο ‘εύπλαστο’ καιρό του, ρυθμικός και αρμονικός, και δεν έχει αντικρύσει πολυσχιδώς ενσαρκωμένη τη σωφροσύνη κι ό,τι συγγενεύει και παρίσταται σ’ αυτήν, δεν θα μπορέση να ανέλθη ποτέ τον δρόμο και την οδό προς την καθαρή σωφροσύνη και προς το Αγαθό.

( συνεχίζεται )