ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (214)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Τετάρτη, 21 Φεβρουαρίου 2023

Jacob Burckhardt
ΤΟΜΟΣ 3ος
ΜΕΡΟΣ ΟΓΔΟΟ: Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΟΙ ΕΠΙΣΤHΜΕΣ ΚΑΙ Η ΕΥΦΡAΔΕΙΑ

IV. Ο Α Τ Ο Μ Ι Σ Μ Ο Σ - 2

Οι έλληνες φιλόσοφοι καλλιέργησαν κυρίως ένα ιδίωμα: το δικαίωμα στην πενία. Το θεμελιώδες ερώτημα σχετικά με το αν ήταν επιτρεπτό να αμείβεται η διδασκαλία είχε ήδη τεθεί. Στους αρχαίους χρόνους οι φιλόσοφοι διακρίνονταν συνήθως από τους σοφιστές επειδή δεν εισέπρατταν χρήματα, αλλά η διαμάχη σχετικά με την αμειβόμενη διδασκαλία της φιλοσοφίας επεκτάθηκε ως τη ρωμαϊκή εποχή, κυριαρχούντος του ερωτήματος αν ο σοφός μπορούσε να πλουτίζει. Αυτή η ηθελημένη ένδεια ευνοήθηκε σε μεγάλο βαθμό από την αγαμία, η οποία ήταν πολύ διαδεδομένη, και την συναντούμε ήδη στον Θαλή, ενώ αργότερα θεωρήθηκε αυτονόητη (με εξαίρεση τον Σωκράτη και τον Αριστοτέλη, ο οποίος ζήτησε να ταφεί δίπλα στη σύζυγό του Πυθιάδα), ως την στιγμή που οι Στωικοί διέδωσαν την υποχρεωτικότητα του γάμου των φιλοσόφων. Αλλά η αποχή τους από τα πλούτη και την ευζωία μάς είναι γνωστή από το πλήθος των φιλοσόφων που διένειμαν την περιουσία τους, ή την αποποιήθηκαν, ή τέλος επέλεξαν την πενία. Η ακόλουθη αφήγηση για τον Θαλή, ο οποίος δίδασκε αναφερόμενος στην ένδειά του, ότι η φιλοσοφία δεν υπηρετεί τον πλούτο, είναι χαρακτηριστική: νοίκιασε όλα τα ελαιοτριβεία της Μιλήτου, διότι χάρη στην επιστήμη του ήταν σε θέση να προβλέψει μια πλούσια συγκομιδή· και όταν η πρόβλεψή του επαληθεύτηκε τα υπενοικίασε σε υψηλότερη τιμή εισπράττοντας μεγάλο κέρδος, αποδεικνύοντας έτσι ότι και οι φιλόσοφοι είχαν την δυνατότητα να πλουτίζουν, κάτι που όμως δεν ήταν στις προθέσεις τους. Ο Ξενοφάνης αναφέρει στο ποίημά του ότι επί εξήντα επτά χρόνια περιπλανήθηκε στην ελληνική γη, και ότι επέλεξε αυτόν τον τρόπο ζωής στο εικοστό πέμπτο έτος της ηλικίας του. Η αλήθεια είναι ότι εκδιώχθηκε από τον Κολοφώνα, αλλά ασφαλώς επέλεξε να ζήσει ένα μεγάλο διάστημα ως «άπολις». Αλλά και ο Ηράκλειτος απομακρύνθηκε από την γενέτειρά του Έφεσο, η οποία κατά τη γνώμη του υπήρξε εχθρική προς καλλιεργημένα πνεύματα. Η απάντησή του στην παρατήρηση ότι σπατάλησε την περιουσία του ήταν: «αναζήτησα τον εαυτό μου», δήλωση που παραπέμπει στο δελφικό «γνώθι σαυτόν». Ο Εμπεδοκλής από τον Ακράγαντα που ήταν εύπορος, καλλιεργημένος, γενναιόδωρος και ευκοινώνητος, αποστρεφόταν τις τιμές και κάθε είδους προβολή. Ο Αναξαγόρας που είχε παρόμοια καταγωγή, αρνήθηκε επίσης κάθε δημόσιο λειτούργημα στις Κλαζομενές, αλλά και την διαχείριση μιας σημαντικής κληρονομιάς· και όταν κάποιος του έθετε το ερώτημα γιατί ο άνθρωπος προτιμά να υπάρχει, απαντούσε : «Για να ατενίζει τον ουρανό και την τάξη του σύμπαντος»· μιλούσε για τον ουρανό σαν να ήταν η πατρίδα του, επειδή δεν θεωρούσε τον εαυτό του μόνο πολίτη του κόσμου, αλλά πολίτη του σύμπαντος, με την ευρύτερη δυνατή έννοια του όρου. Μετά τους Μηδικούς Πολέμους, μετοίκησε στην Αθήνα, η οποία έγινε και έδρα της φιλοσοφίας του. Ακόμη και στη φυλακή, όπου βρέθηκε κατηγορούμενος για ασέβεια, συνέχισε το συγγραφικό του έργο περί του τετραγωνισμού του κύκλου. Για τον Δημοσθένη γνωρίζουμε ότι ξόδεψε την περιουσία του ταξιδεύοντας, με σκοπό την ευρυμάθεια. Τέλος, αληθής ή όχι, η απάντηση που έδωσε ο Σωκράτης στο βασιλέα Αρχέλαο, ο οποίος του πρότεινε να εγκατασταθεί στην αυλή του «για να πλουτίσει», είναι τουλάχιστον χαρακτηριστική: τον πληροφορούσε ότι στην Αθήνα μπορούσε να αποκτήσει κανείς τέσσερα μόδια σιτάρι με μόνο έναν οβολό, και ότι οι κρήνες λειτουργούσαν δωρεάν.

Οι αρχαίοι φιλόσοφοι και ερευνητές, με εξαίρεση τον Ηράκλειτο, όπως άλλοτε οι Επτά Σοφοί, ήσαν πολίτες και σύμβουλοι της συγκεκριμένη πόλης· αργότερα πραγματεύονται περί της έννοιας του Κράτους, συγγράφουν πολιτικές πραγματείες, και ουτοπίες, και δεν ενδιαφέρονται πλέον καθόλου για την συγκεκριμένη πόλη στην οποία κατοικούν· ο στοχασμός τους εξασφαλίζει μιαν εσωτερική ευδαιμονία, στην οποία δεν έχουν θέση οι αναταράξεις του Κράτους, ένα καταφύγιο σαν κι αυτό που πρόσφερε η θρησκεία στην χριστιανική εποχή. Για έναν σοφό ο κόσμος είναι γενικά ξένος τόπος, ένα είδος προσωρινής διαμονής, το σώμα ένα είδος μνήματος· γι αυτό και υπομένει την ένδεια, την εξορία και τα άλλα δεινά του βίου. Η χειραφέτηση των φιλοσόφων από την πατρίδα τους εκφράζεται εξωτερικά μέσα από τα πολλαπλά ταξίδια τους, ορισμένα από τα οποία απέβλεπαν σε μυήσεις, ενώ άλλα σχετίζονταν με τη διάδοση της διδασκαλίας τους. Μόνο ο Σωκράτης δεν αισθάνθηκε ποτέ την ανάγκη να μετοικήσει.

Πρόθεσή τους ήταν η απλότητα και η πρωτοτυπία, χαρακτηριστικά που αποδόθηκαν αρχικά στον Σωκράτη· διευθετούσαν τα του βίου τους με καινοφανή τρόπο, και δίδασκαν τον έλεγχο του νου. Επεδίωκαν την νοητική καλλιέργεια του ακροατηρίου τους και των ανθρώπων γενικότερα, και οι ηθικοί φιλόσοφοι, με αρχή τον Σωκράτη, απέβλεπαν στην «βελτίωση» και τον «εξευγενισμό» του ανθρώπου, κάτι που κανένα ιερατείο δεν πρέσβευε εκείνη την εποχή· για να πετύχουν τον στόχο τους κατέφυγαν στην κυριαρχούσα τότε τέχνη της ευφράδειας. Έτσι δεν απέφυγαν, ορισμένοι τουλάχιστον, την έπαρση, και μερικές εκφράσεις των φιλοσόφων χαρακτηρίζονται από μιαν επάρκεια που σήμερα θα θεωρούσαμε αρνητικό στοιχείο της προσωπικότητας. Τί μας λέει για παράδειγμα ο Δημόκριτος: «Η γεωμετρία μου δίδαξε περισσότερα από οποιονδήποτε Αιγύπτιο»· και απαριθμεί όλες τις ικανότητές του καθώς και τον χρόνο που αφιέρωσε σ’ αυτή την μάθηση. Ας διαβάσουμε επίσης τους στίχους στους οποίους ο Επίχαρμος επισφραγίζει την εγκυρότητα της διδασκαλίας του· Ο Εμπεδοκλής από την πλευρά του, εκτός από τη διδασκαλία του, υπήρξε μια ευφάνταστη προσωπικότητα, επέδειξε μάλιστα υπερβολική ματαιοδοξία, επισκεπτόμενος τις πόλεις χρυσοστεφανομένος και φορώντας τα επιμανίκια των δελφικών ιερέων, ενσαρκώνοντας το ιδανικό ενός θεού· και η ιδέα που επινοεί κάποιος για τον εαυτό του, όταν αποκτά υπόσταση, αν αυτή η έπαρση τραυματιζόταν, μπορούσε να οδηγήσει ακόμη και στην παράνοια. Όπως στην περίπτωση που ένας φιλόσοφος απέτυχε να επιλύσει ένα σόφισμα, και αποσυρόμενος στην οικεία του, αφού συνέγραφε μιαν ολόκληρη πραγματεία για το επίμαχο ζήτημα, έθεσε τέλος στη ζωή του.

Υπάρχουν όμως και πολλές περιπτώσεις κατά τι οποίες οι φιλόσοφοι επέδειξαν απόλυτη ανεξαρτησία απέναντι στη δημόσια κριτική. Γνωρίζουμε για παράδειγμα ότι ο Δημόκριτος, παρόλη την έντονη αυτοεκτίμησή του προτίμησε να παραμείνει αφανής. Μετέβη ασφαλώς στην Αθήνα, αλλά απέφυγε τη δημοσιότητα, και όταν συνάντησε τον Σωκράτη, που ήταν νεώτερος μόλις κατά ένα έτος, εκείνος δεν τον αναγνώρισε. Γνωρίζουμε επίσης ότι ο Επίκουρος συμβούλευε τους φίλους του να ζουν διακριτικά και να μην επιδεικνύονται.

Κάτι τέτοιο όμως δεν ήταν πάντοτε εύκολο, διότι το προσωπικό κύρος επιβάλλεται εξ αρχής και έχει μεγάλη ισχύ. Οι Ίωνες τίμησαν τους φιλοσόφους περισσότερο για τις γνώσεις τους παρά για το πνεύμα τους· η φήμη τους όμως υπήρξε τεράστια, το κύρος τους διεθνές, και από τον Θαλή έως τον Βία καταξιώθηκαν από το Κράτος. Στην Αθήνα την φήμη τους τροφοδοτεί, άλλοτε η γνώση (όπως των σοφιστών), και άλλοτε η ηθική, η ψυχολογία και ή σκέψη, και στον εκλεκτότερο τόπο σύναξης των φιλοσόφων, τον οίκο του Καλλία, συχνάζουν και τα δύο είδη. Αλλά και μόνο το απεχθές μίσος, του οποίου υπήρξε θύμα, μεταξύ άλλων, και ο Αναξαγόρας, μαρτυρεί, όχι τόσο τον θρησκευτικό ζήλο των Αθηναίων, όσο τον φθόνο που μπορεί να προκαλέσει στους κόλπους μιας κοινωνίας το εξαιρετικό θέλγητρο και το κύρος μιας προσωπικότητας. O σεβασμός και η λατρεία προς το πρόσωπο του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη ήταν τέτοιες που ορισμένοι έφταναν στο σημείο να μιμούνται το κυρτωμένο ανάστημα του ενός, και μιαν ατέλεια στην άρθρωση του άλλου. Αλλά μαζί με την προϊούσα παρακμή της πόλης κατά την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, μοναδικές σημαίνουσες προσωπικότητες γίνονται πλέον οι διάδοχοι, οι εταίρες και οι φιλόσοφοι, και τον 2ο αιώνα, οι φιλόσοφοι είναι τα μοναδικά πρόσωπα που εξακολουθούν, σ’ αυτή την ύστερη εποχή, να έχουν ανάμειξη στην πολιτική, ακόμη και στην αγορά, παραμερίζοντας το στοχαστικό και ερευνητικό τους έργο, και ασκώντας μια λειτουργία που στις μέρες μας έχουν αναλάβει ο τύπος και η διαφήμιση. Αυτοί όμως παρέμειναν διάσημοι, ενώ δεν υφίσταται πλέον εκείνη την εποχή ούτε ένας φημισμένος δραματουργός, ούτε τραγικός, ούτε κωμικός,– τουλάχιστον εξ όσων γνωρίζουμε – και ενώ μεταξύ των καλλιτεχνών, όλοι αυτοί της Περγάμου, για παράδειγμα, παρέμειναν ανώνυμοι.

Και επειδή ο λαός αναζητεί συνεχώς αυτούς τους φιλοσόφους, και ενδιαφέρεται ολοένα περισσότερο για την προσωπικότητα και τη διδασκαλία τους, αρχίζουν να γράφονται ιστορίες περί των φιλοσόφων και των απόψεών τους, και τελικά μια ολόκληρη γραμματεία αφιερώνεται στην ακριβή καταγραφή των σχολών, των φιλοσόφων που δίδαξαν σ’ αυτές, και την παράθεση των φιλοσοφημάτων τους, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον Διογένη τον Λαέρτιο. Συνέπεια αυτής της εξέλιξης ήταν η λεπτομερής και σε βάθος ενασχόληση ενός σημαντικού κλάδου της σύγχρονης ιστορίας με την ελληνική φιλοσοφία, να αποδώσει εν μέρει στο αντικείμενό της μια πολύ μεγαλύτερη αξία από αυτήν που κατά βάθος του αναλογούσε. Διότι σε πολλούς από αυτούς τους φιλοσόφους δεν διακρίνεται αξιόλογο περιεχόμενο, και κανείς πραγματικά δεν θα έδινε μεγάλη σημασία σε κάποιο σύγχρονο στοχαστή με τόσο ευτελές περιεχόμενο. Θα θέλαμε επίσης να επισημάνουμε μια σημαντική αδυναμία αυτής της φιλοσοφίας που ενδέχεται να περιορίσει το εύρος των αξιώσεών της: είναι γεγονός ότι αντιμετώπισε κατά περίπτωση το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας και της ανάγκης στις ενέργειες των ανθρώπων, όπως για παράδειγμα ο Αριστοτέλης, που επισημαίνει, ακολουθώντας τον Σωκράτη, ότι η ελευθερία δεν είναι ελεύθερη, για να δηλώσει λίγο αργότερα το ακριβώς αντίθετο, χωρίς να βοηθήσει όμως ούτε στο ελάχιστο τους ανθρώπους να απαλλαγούν από την αβεβαιότητα· ενδεχομένως η αρχαία λαϊκή μοιρολατρία και η εξάρτηση από το πεπρωμένο συνιστούν την αιτία που δεν δυνήθηκε να εκφραστεί αποφασιστικά. Ας αναγνωρίσουμε λοιπόν τελικά, ότι το αληθινό, το ασυναγώνιστο μεγαλείο του Έλληνα αντλείται από του μύθο του· γιατί και η εποχή μας θα μπορούσε ενδεχομένως να γεννήσει μια παρόμοια φιλοσοφία, όχι όμως έναν παρόμοιο μύθο.

(συνεχίζεται)

ΑΚΟΛΟΥΘΟΥΜΕ ΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΩΣ, ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ, ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ, Η ΟΠΟΙΑ, ΠΑΡΑ ΤΗΝ ΘΛΙΒΕΡΗ ΠΑΡΑΚΑΜΨΗ ΤΟΥ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ, ΣΥΝΕΧΙΣΕ ΤΗΝ ΥΠΑΡΞΗ ΤΗΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΑΚΟΜΗ ΚΑΙ ΕΝ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ, ΥΠΟΚΥΠΤΟΝΤΑΣ ΤΕΛΙΚΑ ΣΤΟΝ ΙΣΤΟΡΙΚΙΣΜΟ ΤΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΑΔΙΑΦΟΡΙΑ  ΤΟΥ ΑΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΑ.