ΠΑΥΛΟΣ ΤΟΜΕΣ ΣΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ - ΠΕΤΡΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ (6)

  Συνέχεια από: Δευτέρα 16 Μαΐου 2022

ΠΕΤΡΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ

ΠΑΥΛΟΣ (ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ)

ΤΟΜΕΣ ΣΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ

Μέρος Πρώτο

ΤΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΥΛΕΙΑ ΣΩΤΗΡΙΟΛΟΓΙΑ

Κεφάλαιο 2

ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΑΙ ΣΩΤΗΡΙΑ

2.2. Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ (συνέχεια)

Η μεγάλη αλλαγή στον προσανατολισμό της νεώτερης καινοδιαθηκικής έρευνας προήλθε από έναν μαθητή του Bultmann,[Ο ΑΡΧΩΝ ΤΗΣ ΜΙΖΕΡΗΣ ΑΠΟΜΥΘΟΠΟΙΗΣΗΣ] τον Ε. Käsemann, που κατά παράδοξο τρόπο ήταν κι αυτός γνήσιος συνεχιστής του Λουθήρου· κι ακόμη, ήταν ο μόνος από τους μεγάλους της μεταπολεμικής προτεσταντικής θεολογίας που ασχολήθηκε με τη δικαίωση36. Η συμβολή του Käsemann ανακεφαλαιώνεται στην εξηγητική του μελέτη37, που αποτέλεσε μια απ' τις προσυνεδριακές εισηγήσεις στο περίφημο συνέδριο της Evangelische Kirche der Union το 1968.38 Για τον Käsemann, ο Παύλος στα γραπτά κείμενά του δεν υπερτονίζει καθόλου την εξιλαστήρια θυσία του Ιησού. Το μόνο που τονίζεται στα παραδοσιακά ομολογιακά αποσπάσματα που χρησιμοποιεί είναι η αγάπη του Θεού39. Πολύ πριν από τον Παύλο, στις διάφορες λατρευτικές ομολογίες και στις θεολογικές αναδιφήσεις, είχαν δοθεί ερμηνείες με διαφορετικό σωτηριολογικό περιεχόμενο για το σταυρικό θάνατο του Ιησού. «Ο Παύλος απλώς παραλαμβάνει τις διάφορες παραλλαγές αυτού του αρχικού κηρύγματος, χωρίς να δείχνει την προτίμησή του για καμιά απ' αυτές»40. Εμβάθυνε όμως στην παραδοσιακή διδασκαλία και τη συνέδεσε με το αίνιγμα του σταυρού, που από κατάρα μετατράπηκε σε βασικό στοιχείο του κηρύγματός του41. Μ' αυτό τον τρόπο ο Παύλος θέλησε να αντιμετωπίσει τις διάφορες ενθουσιαστικές κινήσεις, που τόνιζαν αποκλειστικά και μόνο το γεγονός της ανάστασης42[ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΑΝΑΣΤΑΣΗ Η ΠΙΣΤΗ ΜΑΣ ΜΑΤΑΙΗ ΑΛΛΑ ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΟΥ ΝΑ ΠΡΟΣΑΡΜΟΣΤΕΙ ΣΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΑΣ ΒΓΑΛΟΥΜΕ ΤΑ ΜΑΤΙΑ ΜΑΣ] Ο απόστολος, μ' αυτόν τον τρόπο, δεν διορθώνει μόνο τη χριστολογία των ενθουσιαστικών κύκλων, αλλά και τη σωτηριολογία που απορρέει απ' αυτήν43. Έτσι η παύλεια διδασκαλία του σταυρού είναι κατά κύριο λόγο μια πρόκληση για σταυρική μαθητεία. Ο σταυρός του Κυρίου δεν ταυτίζεται;;; απλώς με το δικό μας σταυρό· αποτελεί τη βάση και το πρότυπο της χριστιανικής πίστης44.

Με τον Käsemann, λοιπόν, το κέντρο βάρους της κλασικής προτεσταντικής θεολογίας αρχίζει να μετατοπίζεται προς την κατεύθυνση των κοινωνικών και κοινωνιολογικών αναζητήσεων45. Χωρίς να εγκαταλείπεται η διδασκαλία για τη δικαίωση των αμαρτωλών sola gratia et sola fidei46 αρχίζει να αμφισβητείται πως αυτή και μόνον αυτή αποτελεί το κέντρο και το μοναδικό κριτήριο της παύλειας θεολογίας. Είναι ατύχημα το ότι ο Käsemann δεν προχώρησε σε βαθύτερη εξηγητική ανάλυση των παύλειων κειμένων για την παρουσίαση μιας πιο τεκμηριωμένης σωτηριολογικής διδασκαλίας του Παύλου.[ΜΑΣ ΑΦΗΣΕ ΕΡΗΜΟΥΣ ΣΤΗΝ ΑΘΕΙΑ ΜΑΣ]

Η θεολογία της απελευθέρωσης, η οποία έγινε αφορμή να ανακινηθεί το θέμα της παύλειας διδασκαλίας του σταυρού, όπως επίσης και η ουσιαστική συμβολή του Käsemann, οδήγησαν σε μια ευρύτερη ενασχόληση με το πρόβλημα της παύλειας σωτηριολογίας σε συνδυασμό με την κατανόηση και ερμηνεία του σταυρικού θανάτου του Ιησού47. Κι αυτό έγινε όχι μόνο σε ερμηνευτικό επίπεδο, αλλά και σε επίπεδο συστηματικής και ιστορικής θεολογίας. Ενδεικτικά αναφέρουμε το έργο του J. Moltmann48, αλλά και κορυφαίων ρωμαιοκαθολικών συστηματικών θεολόγων49. Η ρωμαιοκαθολική θεολογία στη γηραιά ήπειρο κάτω από την πίεση των θεολογικών ρευμάτων της λατινικής Αμερικής άρχισε να στρέφεται ολοένα και περισσότερο στην καινοδιαθηκική διδασκαλία της ελευθερίας, που απορρέει από την παύλεια theologia crucis50. Σημαντικό ρόλο στη στροφή της ρωμαιοκαθολικής θεολογίας έπαιξε και η διδακτορική διατριβή του Η. Kessler.[ΜΕ ΜΙΑ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΕΓΙΝΕ ΘΕΟΛΟΓΟΣ. ΜΕ ΔΥΟ ΠΟΙΟΣ ΞΕΡΕΙ ΤΙ ΘΑ ΓΙΝΟΤΑΝ];51 Ο ρωμαιοκαθολικός αυτός θεολόγος, αφού παρουσιάζει αναλυτικά την παραδοσιακή καθολική διδασκαλία του Ανσέλμου και του Θωμά Ακινάτη, ασχολείται με τα δεδομένα των διαφόρων καινοδιαθηκικών παραδόσεων. Το συμπέρασμα, στο οποίο καταλήγει, είναι ότι «η ερμηνεία του θανάτου του Ιησού, ως εξιλαστήρια θυσία, αποτελεί μία ανάμεσα στις πολλές ερμηνευτικές απόπειρες του μυστηρίου του σταυρού. Επιπλέον, ο θάνατος του Ιησού δεν μπορούμε να πούμε πως ερμηνεύεται σωτηριολογικά σ' όλα τα στρώματα και σ' όλα τα κείμενα της Κ.Δ.»52. O Kessler όμως διατείνεται –κι εδώ ίσως βρίσκεται το ευάλωτο σημείο της εργασίας του– ότι ο «λόγος του σταυρού» δεν αποτελεί βασική παύλεια διδασκαλία, αλλά περιστασιακή, γιατί (όπως υποστηρίζει) σε αρκετά βασικά κείμενα του corpus paulinum δεν γίνεται άμεση αναφορά στο σταυρό του Κυρίου53.

Την δεκαετία του 1970 είδαν το φως της δημοσιότητας αρκετές αξιόλογες μελέτες54 πάνω στο θέμα της πρωτοχριστιανικής ερμηνείας του θανάτου του Ιησού σε συνδυασμό με την παύλεια σωτηριολογία, από τις οποίες αξίζει να αναφέρουμε δύο. Μια πρωτότυπη κοινωνιολογική ανάλυση της παύλειας σωτηριολογίας από τον G. Theissen55 και μια επισκόπηση της σύγχρονης έρευνας για την ερμηνεία του θανάτου του Ιησού από την Marie-Luisse Gubler.56

O Theissen υποστηρίζει ότι στον Παύλο οι σωτηριολογικές αναφορές παρουσιάζονται με μεταφορικές και συμβολικές εικόνες57 και μπορούν να αναλυθούν με βάση τα μοντέλα κοινωνικής συμπεριφοράς58. Σε μια πρώτη ομάδα εικόνων η σωτηρία παριστάνεται ως μεταβολή προσωπικών σχέσεων και χαρακτηρίζεται με τον όρο «κοινωνιόμορφη συμβολική αλληλεπιδράσεων»59. Μια δεύτερη ομάδα εικόνων, που χαρακτηρίζεται με τον όρο «φυσιόμορφη μεταμορφωτική συμβολική», αναφέρεται στη σωτηρία ως την επίτευξη κάποιας συμμετρίας μεταξύ λυτρωτού και λυτρουμένου60. Στην πρώτη ομάδα η σωτηρία εκφράζεται ως απελευθέρωση, δικαίωση και καταλλαγή, ενώ στη δεύτερη παρουσιάζεται με τη συμβολική της εικόνας, της συμμετοχής στο θάνατο και στη ζωή, και του «ἐν Χριστῷ» αγιασμού61. Τέτοιου είδους αναλύσεις, βέβαια, παραθεωρούν κάπως τα μορφοϊστορικά και παραδοσιοϊστορικά δεδομένα των παύλειων κειμένων, με αποτέλεσμα να αποδίδονται στον Παύλο σωτηριολογικές αναφορές που προφανώς αποτελούν δάνειο της αρχέγονης χριστιανικής κοινότητας και σε μερικές περιπτώσεις τοποθετούνται από τον Παύλο στο περιθώριο. Εντούτοις, είναι φανερό πως και o Theissen απομακρύνεται με τη βοήθεια της σύγχρονης κοινωνιολογίας από την extra nos-pro
nobis αντίληψη της δυτικής χριστιανικής σωτηριολογίας62.

Η Marie-Luisse Gubler στη διδακτορική της διατριβή επιχειρεί μια σύνοψη της νεώτερης ιστορικοκριτικής έρευνας πάνω στο θέμα των αρχαιότερων ερμηνειών του θανάτου του Ιησού. Η σύγχρονη θεολογική προβληματική σχετικά με την έννοια της χριστιανικής διδασκαλίας για τη λύτρωση του ανθρώπου (το πρόβλημα δηλαδή του «πώς» και «από τι» σωζόμαστε, όπως επίσης και του ρόλου που διαδραμάτισε ή διαδραματίζει στη σωτηρία η ζωή και ο θάνατος του Ναζωραίου) λαμβάνονται υπόψη,63 χωρίς όμως να συνάγονται πάντοτε τα ανάλογα συμπεράσματα. Εξάλλου, η όλη ανάλυση περιορίζεται στις προ-παύλειες και προ-συνοπτικές παραδόσεις.64 Έτσι δεν διαφαίνεται η θέση που παίρνουν οι μεγάλοι θεολόγοι του αρχέγονου Χριστιανισμού.

Όπως είναι φανερό, η σύγχρονη σωτηριολογική προβληματική αναπτύχθηκε κατά κύριο λόγο στις γερμανόφωνες περιοχές της Ευρώπης. Την ίδια εποχή στον αγγλόφωνο χώρο παρατηρείται κάποια συντηρητικότητα, με αποτέλεσμα η έρευνα να περιορίζεται στους κλασικούς τρόπους προσέγγισης του θέματος. Οι εργασίες των V. Taylor,65 Τ. Knox,66 L. Morris,67 για να αναφέρουμε μερικούς μόνο εκπροσώπους των διαφόρων θεολογικών ρευμάτων και τάσεων, διακρίνονται ασφαλώς για την ευρύτητα με την οποία αναπτύσσουν το θέμα. Η κατευθυντήρια όμως γραμμή, με βάση την οποία γίνεται η (δια)πραγμάτευση του θέματος, είναι η λεξικογραφική ανάλυση των σωτηριολογικών όρων των καινοδιαθηκικών κειμένων. Είναι χαρακτηριστικό, ότι πολλές φορές η συζήτηση περιστρέφεται όχι γύρω από την εξέλιξη των διαφόρων παραδόσεων, αλλά γύρω από το υπόβαθρο συγκεκριμένων σωτηριολογικών όρων με επίκεντρο τον όρο «ἱλαστήριον» (Ρωμ 3,25)68. H σύγχρονη έρευνα έχει δείξει ότι λίγη σημασία έχει αν η έννοια του όρου προσεγγίζει αυτή του εξαγνισμού ή εκείνη του εξευμενισμού.69

Στη νεώτερη ορθόδοξη θεολογική επιστήμη το φλέγον θέμα της σωτηριολογίας στην καινοδιαθηκική γραμματεία δεν αναπτύχτηκε αυτοτελώς, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει καμιά εμπεριστατωμένη επιστημονική μονογραφία πάνω στο θέμα. Ως ανασταλτικός παράγοντας μπορεί να αναφερθεί η θεώρηση της σωτηριολογίας από την αρχαία ορθόδοξη πατερική σκέψη αποκλειστικά μέσα από το πρίσμα του χριστολογικού δόγματος.70 Παρόλα αυτά, ένας μεγάλος αριθμός ορθόδοξων μελετητών αναπτύσσουν σε επιμέρους αναφορές και σε διάφορα άρθρα –κυρίως στην ελληνική γλώσσα– σημαντικές όψεις της όλης προβληματικής, κι αυτό γίνεται σ' όλους σχεδόν τους τομείς της θεολογικής επιστήμης71. Με αφετηρία τη συμβολή όλων αυτών των ορθόδοξων πραγματειών και τη σύγχρονη διαχριστιανική προβληματική θα επιχειρήσουμε στις σελίδες που ακολουθούν καινούρια προσέγγιση στο θέμα των αρχών της αρχέγονης χριστιανικής σωτηριολογίας, επιμένοντας στην παύλεια συμβολή πάνω στο θέμα. Κι αυτό, γιατί ο κορυφαίος αυτός θεολόγος της πρώτης Εκκλησίας έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της γενικότερης χριστιανικής σωτηριολογίας.

 
Σημειώσεις

36. Βλ. “Gottesrechtfertifgung bei Paulus,” ZTK 58 (1961) 367-377. Είναι ενδεικτικό ότι ο τιμητικός τόμος στον Ε. Käsemann έχει τίτλο Rechtfertigung, Tübingen 1976. Πρβλ. Ε. Brandenburger, “Σταυρός, Kreuzigung Jesu und Kreuztheologie,” WuD N.F. 10 (1969) 17-43, όπου υποστηρίζεται πως δικαίωση και σταυρική θεολογία αποτελούν αδιάσπαστη ενότητα.
37. “Die Heilsbedeutung des Todes Jesu nach Paulus,” P. Viering (εκδ.), Zur Bedeutung des Todes Jesu. Exegetische Beiträge, Gütersloh 1967 σελ. 11-34.
38. Βλ. πιο πάνω.
39. “Die Heilsbedeutung...,” σελ. 23.
40. Στο ίδιο.
41. Στο ίδιο.
42. Der Ruf der Freiheit, Tübingen 1968, σελ. 88. «Για τον Παύλο ο Χριστός είναι ο αναστημένος και υψωθείς, που καθορίστηκε από τον πατέρα να γίνει ο κύριος του κόσμου. Παραμένει όμως προπαντός ο σταυρωμένος» (στο ίδιο).
43. Στο ίδιο σελ. 92.
44. Στο ίδιο σελ. 97.
45. Στο σημείο αυτό πρέπει να μνημονεύσουμε και την ερμηνεία της παύλειας σωτηριολογίας από τον Σ. Αγουρίδη. «Η απολύτρωση δεν είναι κάτι που αφορά τους ανθρώπους απλώς ως άτομα» (Παύλος, σελ. 66). Πρβλ. επίσης του ίδιου, «Ἡ περί λυτρώσεως διδασκαλία τοῦ Ἀποστόλου Παύλου», Γρηγ. Παλ. 45 (1962) σελ. 215-230.
46. Για τον Käsemann η παύλεια διδασκαλία για τη δικαίωση αποτελεί τον κανόνα εντός του Κανόνα της Κ.Δ. (Kanon im Kanon), σε σημείο να υποτιμάται η καινοδιαθηκική γραμματεία του πρώιμου καθολικισμού.
47. Με την όλη προβληματική της ερμηνείας του θανάτου του Ιησού και τη θεολογία της απελευθέρωσης συνδέεται στενά και η «θεολογία του θανάτου του Θεού». Η θεολογική αυτή τάση της δυτικής χριστιανοσύνης αναπτύχτηκε στον αγγλοσαξωνικό χώρο βασισμένη κυρίως στην «κριτική της θρησκείας» από τον D. Bonhoeffer. Χωρίς να παραγνωρίζει την αξία της χριστιανικής παράδοσης, χρησιμοποιεί όρους απομακρυσμένους απ' αυτήν με σκοπό να μεταφέρει ευρύτερα το μήνυμα του ευαγγελίου. Ειδικά για το χώρο της καινοδιαθηκικής έρευνας ενδιαφέρουσες είναι οι απόψεις του J.Μ. Robinson (“Die Zukunft der neutestamentliche Theologie,” H. D. Betz-L. Schottroff (εκδ.), Neues Testament und christliche Existenz. Festschrift für H. Braun, Tübingen 1973, 387-400) για μια κοινωνικοπολιτική-εκκλησιολογική ανάλυση της καινοδιαθηκικής ορολογίας (σελ. 400).
48. Der gekreuzigte Gott. Das Kreuz Christi als Grund und Kritik christlicher Theologie (München 1972). Βλ. ακόμη του ίδιου, “Geschichtspunkte der Kreuzestheologie heute, “EvT 33 (1973) 346-365 και τη συζήτηση από τους U. Luz, “Theologia crucis als Mitte der Theologie im N.T.,” EvT 34 (1974) 116-141· W. Schräge, “Leid, Kreuz und Eschaton. Die Peristasen-kataloge als Merkmale paulinischer theologia crucis und Eschatologie,” EvT 34 (1974) 141-175· H.-W. Bartsch, “Die Ideologiekritik des Evangeliums dargestellt an der Leidengeschichte,” EvT 34 (1974) 176εξ.
49. Πρβλ. ανάμεσα στα πιο ενδεικτικά ρωμαιοκαθολικά έργα εκείνα των: J. Ratzinger, “Vorfragen zu einer Theologie der Erlösung,” L. Scheffczyk (εκδ.), Erlösung und Emanzipation, Freiburg 1973, 141-151. J. Möller, “‛Befreiung von Entfremdung' als Kritik am christlichen Erlösungsglauben,” στο ίδιο 102-119. H. Küng, Christ sein, σελ. 17εξ. 401εξ. W. Kasper, Jesus der Christus, Mainz 1974, σελ.
54εξ. Κ. Rahner, Entwurf einer Erlösungstheologie, München 1972. Α. Grün, Erlösung durch das Kreuz-Karl Rahners Beitrag zu einem heutigen Erlösungsverständnis, Münsterschwarzach 1975. Βλ. ακόμη μια σύντομη επιτομή της σύγχρονης ρωμαιοκαθολικής προβληματικής από τον Ο. Knoch, “Die Heilsbedeutung des Todes Jesu,” Theologisches Jahrbuch 1977/78 (Leipzig 1978) 266-286.
50. Βλ. Η. Schürmann, “Die Freiheitbotschaft des Paulus-Mitte des Evangeliums?” Catholica 25 (1971) 22-26. Θα πρέπει ίσως εδώ να μνημονεύσουμε και τη θαρραλέα προσπάθεια του Β. Στογιάννου να εισαγάγει σε δύσκολους καιρούς την προβληματική της χριστιανικής ελευθερίας στην ορθόδοξη νεοελληνική θεολογική επιστήμη (Ἐλευθερία. Ἡ περί ἐλευθερίας διδασκαλία τοῦ ἀποστόλου
Παύλου καί τῶν πνευματικῶν ρευμάτων τῆς ἐποχῆς του, Θεσσαλονίκη 1970).
51. Die theologische Bedeutung des Todes Jesu. Eine traditionsgeschichtliche Untersuchung, Düsseldorf 1970.
52. Στο ίδιο σελ. 295.
53. Στο ίδιο σελ. 296 εξ.
54. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα συλλογικά έργα Κ. Kertelge (εκδ.), Der Tod Jesu. Deutungen im Neuen Testament, Freiburg 1976. C. Andresen-G. Klein (εκδ.), Theologia Crucis-Signum Crucis. Festschrift für E. Dinkier, Tübingen 1979. Reconciliation and Hope. In Memory of L. Morris, Exeter 1974. Το τεύχος 101 (1971) του γαλλικού περιοδικού Lumière et Vie αφιερωμένο στο θέμα «La mort du Christ». Βλ. επίσης τις μελέτες των G. Delling, Der Kreuzestod Jesu in der urchristlichen Verkündigung, Göttingen 1972· και Μ. Hengel, The Atonement. The Origins of the Doctrine in the New Testament, Philadelphia 1981. Πρβλ. ακόμη τη λίγο προγενέστερη εργασία του F.-J. Ortkemper, Das Kreuz in der Verkündigung des Apostels Paulus dargestellt an den Texten der paulinischen Hauptbriefe, Stuttgart 1967.
55. “Soteriologische Symbolik in den paulinischen Schriften,” KuD 20 (1974) 282-304.
56. Die frühesten Deutungen des Todes Jesu. Eine motivgeschichtliche Darstellung auf Grund der neueren exegetische Forschung, Fribourg 1977. Αναφέρουμε την εργασία τούτη γιατί συνοψίζει αρκετά ικανοποιητικά την ερευνητική δουλειά της βιβλικής επιστήμης κατά τη δεκαετία του ’70...
57. G.Theissen, “Soteriologische Symbolik..., σελ. 282.
58. Στο ίδιο σελ. 284.
59 Στο ίδιο σελ. 284εξ.
60 Στο ίδιο σελ. 294εξ.
61. Κατά τον Theissen οι δυο πρώτες κατηγορίες της α´ ομάδας είναι κάθετες, ενώ η τρίτη οριζόντια (σελ. 291). Εξάλλου, όλες οι κατηγορίες και των δύο ομάδων προσδιορίζονται με τις εξής προθέσεις: («ὑπό», «ὑπέρ», «ὑπέρ» για την πρώτη ομάδα, και «ὡς», «σύν», «ἐν Χριστῷ» για τη δεύτερη· σελ. 301).
62. Παρόμοια θεώρηση του θέματος έγινε πολύ πιο πριν από τον Π. Χρήστου, «Ἡ πνευματική μεταμόρφωσις τοῦ ἀνθρώπου κατά τόν ἀπόστολον Παῦλον», Γρηγ. Παλ. 40 (1957) 240-252. (Βλ. ακόμη του ίδιου, “Notes on the Subject of Salvation,” Θεολογικά Μελετήματα Ι, Θεσσαλονίκη 1973, 127-133). Κατά τον Χρήστου, οι όροι «σωτηρία», «λύτρωσις», «δικαίωσις» δεν αποτελούν το ευαγγέλιο του Παύλου· δεν απουσιάζουν βέβαια, αλλά δεν είναι το κέντρο. Στην παύλεια σωτηριολογία δεν έχουν σημασία τόσο οι όροι, όσο οι εικόνες· μ' αυτόν τον τρόπο η σωτηριολογία του Παύλου επικεντρώνεται στα σημεία που γίνεται λόγος για νέα ύπαρξη, αλλαγή χαρακτήρα, νέες πνευματικές σχέσεις, αλλαγή πνευματικού περιβάλλοντος. Βέβαια, οι κατηγορίες αυτές σκέψης προσιδιάζουν περισσότερο στη μεταγενέστερη πατερική σκέψη παρά στη βιβλική· δείχνουν όμως τη σχέση της Παύλειας θεολογίας με την ορθόδοξη ερμηνεία της σωτηρίας ως θέωσης.
63. M.-L. Gubler, Die frühesten Deutungen, σελ. 6.
64. Στο ίδιο, σελ. 3.
65. Jesus and his Sacrifice, London 1939· The Atonement in New Testament, London 1946. O Taylor δέχεται το ουσιαστικό υπόβαθρο της παύλειας περί σταυρού διδασκαλίας.
66. The Death of Christ, London 1959. O Knox συνδυάζει το μοτίβο της νίκης με το μοτίβο της θυσίας στην κατανόηση του θανάτου του Ιησού.
67. The Apostolic Preaching of the Cross, London 1955· The Cross in the New Testament, Exeter 1967. O Morris θεωρείται ο υπερασπιστής της σχολαστικής καλβινικής σωτηριολογικής άποψης.