ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (32)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Σάββατο,11Ιανουαρίου 2020

                            

                                       Jacob Burckhard

                                                                 ΤΟΜΟΣ 1^ος

                             ^{ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ}

                                                 ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΕΘΝΟΣ  

                                                           –    ΙΙ  –

                              Η ΠΟΛΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΗΣ ΕΞΈΛΙΞΗ

5. Η ΤΥΡΑΝΝΙΑ (συνέχεια 5^η)

    
Ο κατ’ εξοχήν κίνδυνος για κάθε τυραννία ήταν, όπως είδαμε, η πρόθεσή της να συνιστά αυτή η ίδια την πόλη.

Η εντυπωσιακή δύναμη ψυχής που χαρακτήριζε τις ελληνικές πόλεις, τους επέτρεψε, μετά την απαλλαγή τους από αυτούς τούς τυράννους, να καθαρίσουν την ήρα από το στάρι, να απομακρύνουν και πάλι από τις πόλεις όσους είχαν εγκατασταθεί με τη βία, και να αποκαταστήσουν σε αρκετές πόλεις τη δημοκρατία. Σοβαρό πρόβλημα προκάλεσαν οι μισθοφόροι τού Γέλωνα, στους οποίους είχε απονείμει τον τίτλο τού πολίτη, αν υπολογίσουμε ότι μόνο στις Συρακούσες κατοικούσαν ήδη δέκα χιλιάδες. Σημαντικό ρόλο έπαιξε και η οικονομική άνθιση· σ’ αυτήν ακριβώς την εποχή αναφέρονται οι πληροφορίες για την ασύγκριτη ευημερία τού Ακράγαντα· η τυραννία όμως άφησε πίσω της μια μάλλον δυσμενή παράδοση, που στάθηκε αδύνατον να υπερκερασθεί: την άποψη ότι η κυριαρχία τού νησιού ανήκε δικαιωματικά στους Συρακούσιους. Επιπλέον τον πολιτικό βίο στα ανακατανεμημένα εδάφη χαρακτήριζε η ανισότητα ανάμεσα  στα πλήθη που επέστρεφαν στην πατρίδα τους με συναισθήματα  πικρίας και μίσους και σε όσους είχαν παραμείνει· οι πόλεις έσφυζαν από κατοίκους, αλλά κάπως ετερόκλητους πολίτες, δεδομένου ότι μια σχετικά εύκολη τροποποίηση του συντάγματος επέτρεπε σε όσους το επιθυμούσαν να λαμβάνουν την ιδιότητα του πολίτη· έτσι αμβλύνθηκαν τα πατριωτικά αισθήματα, καθώς και η επιθυμία προσφυγής στα όπλα· η Σικελία ωστόσο είχε καταστεί πατρίδα τής πολιτικής ευφράδειας, προσφέροντας, σε συνδυασμό με τη χαλαρή κοινωνική συνοχή, την ευκαιρία στο Κράτος να εξασφαλίσει σημαντικά πλεονεκτήματα σε ορισμένους από τούς πολίτες του· για όσους αυτό δεν ήταν εφικτό, αυτοί κατέφευγαν σε άλλη πόλη. Οι αναταράξεις τής δημοκρατίας, που στις Συρακούσες ήταν ιδιαίτερα έντονες, οδήγησαν αναπόφευκτα σε  συγκρούσεις μεταξύ τών πόλεων, που είχαν ως αποτέλεσμα την περίφημη παρέμβαση των Αθηναίων στη Σικελία (415-413 π. Χ.). Η νίκη τών Συρακούσιων, παρότι επιτεύχθηκε με τη βοήθεια των Σπαρτιατών, τους προστάτεψε από τη μοίρα τού δούλου που τους επεφύλασσαν οι Αθηναίοι· αλλά η σημαντικότερη απειλή προήλθε από την Καρχηδόνα, την οποία είχε επίσης απειλήσει η Αθήνα, και η οποία επωφελήθηκε από τη θανάσιμη εξασθένιση τής Σικελίας, για να καταλάβει με κάθε μέσο το νησί. Μετά την αξιοθρήνητη πτώση (από το 408) τού Σελινούντα, της Ιμέρας και του Ακράγαντα, μέσα από το χάος που επεκράτησε (405), οι Συρακούσες είδαν να αναδύεται ο Διονύσιος, του οποίου η δράση αντιπροσωπεύει το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα τυράννου που αναδύθηκε από τη δημοκρατία· στο εξωτερικό η μοίρα τού νησιού είχε την ακόλουθη εξέλιξη: μια ελεύθερη συμμαχία τών ελευθέρων πόλεων κατά της Καρχηδόνας ήταν πλέον αδύνατη· και ο Διονύσιος, που αναγνωρίστηκε ως η οχύρωση ολόκληρου του ελληνισμού απέναντι στους βάρβαρους Χαμίτες, επιβλήθηκε στους πληθυσμούς, πρώτα τής Μεγάλης Ελλάδας και ακολούθως τών υπολοίπων Ελλήνων, ως την ημέρα που αποκαλύφθηκε ότι δεν σκόπευε καθόλου να εξολοθρεύσει τούς Καρχηδόνιους, αλλά αντίθετα να τους χειριστεί σκόπιμα έτσι, ώστε να αποβεί αναντικατάστατος για όσους, προκειμένου να διαφύγουν τη φρίκη τής δουλείας, έσπευδαν να ζητήσουν καταφύγιο στην επικράτειά του. Σύμφωνα με τις συνθήκες που υπέγραψε, σημαντικές αρχαίες πόλεις παραδόθηκαν στους Καρχηδόνιους, κάποιες άλλες επέζησαν ως φόρου υποτελείς, εν’ω υπέταξε όσες απέμειναν με τον πλέον άθλιο τρόπο. Εγκατέλειψε ορισμένες σε επικίνδυνους μισθοφόρους, που εξόντωσαν τους κατοίκους τους και εγκαταστάθηκαν στο έδαφός τους· σε κάποιες άλλες οι κάτοικοι είτε πουλήθηκαν σκλάβοι είτε μεταφέρθηκαν στις Συρακούσες, τη μοναδική σημαντική πόλη που θα μπορούσε να τους φιλοξενήσει, και η οποία, ύστερα από μερικά ιδιαίτερα βίαια πραξικοπήματα κατά τις τελευταίες δεκαετίες εξουσίας τού Διονύσιου (απεβίωσε το 367 π. Χ. ), έζησε μια περίοδο απόλυτης ειρήνης. Με αυτόν τον τρόπο κατόρθωσε να βασιλεύει κα να διευρύνει την επικράτειά του, εξοντώνοντας ολόκληρες αρχαίες πόλεις, τις οποίες δεν θα ήταν δυνατόν ποτέ να θέσει υπό την εξουσία του. Μερικές φορές, προκειμένου να βελτιώσει τα οικονομικά τής χώρας του, επιχείρησε εκστρατείες στη Νότια Ιταλία και την Ετρουρία, λεηλατώντας συστηματικά τούς ναούς, από τούς οποίους αφαιρούσε κατά προτίμηση τα χρυσελεφάντινα αγάλματα, ενώ επιδόθηκε σε ανενδοίαστους χλευασμούς, εξαλείφοντας κάθε δυνατότητα εξέγερσης των πολιτών με τη δημιουργία μιας άρτια οργανωμένης μυστικής αστυνομίας, η οποία κατασκόπευε για λογαριασμό του.

     Πεθαίνοντας ο Διονύσιος πίστευε ότι κληροδότησε στον γιό του μια τυραννία εδραιωμένη με χαλύβδινες αλυσίδες, που ήταν όντως έτσι,  μόνον αν υπολογίσουμε την οικονομική και στρατιωτική εξασφάλιση: 400 τριήρεις, 10.000 πεζικάριοι, 10.000 ιππείς και αρκετές δεκάδες χιλιάδες οπλίτες για την υποστήριξή τους. Αντίθετα, οι οικογενειακές σχέσεις που άφησε πίσω του ήταν άκρως ανησυχητικές. Μετά τον αποτρόπαιο θάνατο της πρώτης συζύγου του κατά την εξέγερση των Συρακουσίων, συνήψε την ίδια μέρα έναν διπλό γάμο, με την Δωρίδα από τούς Λοκρούς και την Αριστομάχη, κόρη τού Συρακούσιου Υππάρινου· με την πρώτη απέκτησε τρία τέκνα και με τη δεύτερη τέσσερα, τα οποία, παρακάμπτοντας τον κίνδυνο της αιμομιξίας, συζεύχθηκαν με τους εγγύτερους συγγενείς τους, όπως ο γιός του από την Δωρίδα Διονύσιος που νυμφεύτηκε την κόρη τής Αριστομάχης Σωφροσύνη, ενώ ο νεαρός αδελφός τής Αριστομάχης Δίων, έγινε ταυτόχρονα και γαμβρός του, αφού νυμφεύθηκε την ίδια την ανιψιά του. Είναι προφανές ότι παρόμοιες σχέσεις δεν θα μπορούσαν παρά να καταλήξουν σε έριδες. Η τυραννία πέρασε στον γιό του, ο οποίος ήταν ακόμη πολύ νέος και στον οποίο δεν  είχε προλάβει να μεταδώσει τη γνώση τών δεξιοτήτων που απαιτούνταν γι’ αυτή τη θέση, παρότι είχε φροντίσει να τον κρατήσει σε απόσταση από όλα τα πρόσωπα που δεν ταίριαζαν σε έναν μελλοντικό τύραννο. Δίπλα του όμως εμφανίστηκε, στο κοντινό περιβάλλον του, η σπάνια φυσιογνωμία τού λόγιου Δίωνα, ο οποίος αντιπροσωπεύει ένα τυπικό πνεύμα τής ελληνικής ιδιοσυγκρασίας, που θα είναι χρήσιμο να μελετήσουμε λεπτομερέστερα.

     Ως γαμβρός τού Διονυσίου τού Πρεσβύτερου και αυτόπτης μάρτυς τής θλιβερής κατάληξης των σικελικών πόλεων, θα έπρεπε να έχει παραιτηθεί από κάθε ελπίδα, να έχει διαφύγει ή να έχει δώσει τέλος στη ζωή του, διότι η πραγματικότητα ήταν τέτοια ,ώστε η τυραννία να μην έχει τη δυνατότητα να αμυνθεί ή τουλάχιστον να επιβιώσει, χωρίς να αναγκάζει τούς υπόδουλους πληθυσμούς να αλληλοσπαράσσονται· αλλά ο Πλάτων, για τον οποίον ο Δίων πρέπει να είχε ακούσει πολλά και από νωρίς, και ο οποίος είναι αλήθεια ότι αργότερα, αφού επείσθη να έρθει από τον Τάραντα στις Συρακούσσες και να παρουσιαστεί στον τύραννο, κινδύνεψε να μην επιστρέψει ζωντανός στον τόπο του, του είχε ενσταλάξει τα πολιτικά ιδανικά του και κάποιο είδος απατηλής ελπίδας· μπροστά στα μάτια του Δίωνα πλανιόταν το συγκεχυμένο όραμα ενός αριστοκρατικού Κράτους, λακωνικο-κρητικού τύπου· δεν γνωρίζουμε τις προθέσεις του απέναντι στις άλλες πόλεις· αλλά η συμπεριφορά του μάς οδηγεί στο συμπέρασμα πως ήταν πεπεισμένος, ότι θα μπορούσε να βελτιώσει ακόμη και τις χειρότερες. Έτσι παρέμεινε πιστός στις αρχές του, ελπίζοντας να κληρονομήσει κάποια μέρα την τυραννία, και στη συνέχεια να την ανατρέψει. Όσο ζούσε ο γαμβρός του, ήταν υποχρεωμένος να εκτελεί διαταγές που δεν είχαν ίχνος δικαιοσύνης η μετριοπάθειας, και όταν νυμφεύθηκε την κόρη του τού πρόσφερε μιαν επιπλέον εγγύηση των καλών του προθέσεων. Αργότερα, με την άνοδο του Διονυσίου τού Νεώτερου στην εξουσία, ο Δίων φρόντισε να του προσφέρει τις πλέον κατάλληλες συμβουλές, οι οποίες κατ’ αρχήν τον ενθουσίασαν· γρήγορα όμως ο τύραννος δέχθηκε την επίδραση των αυλικών του, που του επιστήσανε την προσοχή τόσο κατά τής οικογένειας της Αριστομάχης όσο και για τον κίνδυνο να βρεθεί υπό την κηδεμονία τού Δίωνα, του οποίου ήταν γνωστός ο απότομος και εγωπαθής χαρακτήρας, όπως παρατηρεί και ο Πλάτων. Παρ’ όλα αυτά ο Δίων κατώρθωσε να πείσει τον Πλάτωνα να επιχειρήσει ένα δεύτερο ταξίδι στις Συρακούσες· ευσεβής του πόθος ήταν το να πείσει ο Πλάτων τον τύραννο να σταματήσει να φέρεται ως απόλυτος δεσπότης και να μετατραπεί σε έναν νομοταγή ηγεμόνα· εάν αυτό το σχέδιο αποτύγχανε, είχε την πρόθεση να τον ανατρέψει και να παραδώσει την εξουσία στους Συρακούσιους· η λαϊκή δημοκρατία στην οποία θα οδηγούσε μια παρόμοια πρωτοβουλία, παρότι δεν ήταν γι’ αυτόν ένα προσφιλές καθεστώς, ήταν όμως προτιμότερη, κατά την κρίση του, από τη στυγνή δικτατορία. Ο Πλάτων επέστρεψε, και προς στιγμήν φάνηκε ότι είχε προσεταιριστεί τον τύραννο και την αυλή του· τότε ακριβώς όμως παρενέβησαν οι αντίρροπες δυνάμεις. Με τη μεσολάβησή τους ανακλήθηκε από την εξορία όπου βρισκόταν, μετά από μια σύγκρουση με τον Διονύσιο τον Πρεσβύτερο, ο ιστορικός Φίλιστος, εκπρόσωπος της θεωρίας και της πρακτικής μιας ρεαλιστικής πολιτικής τής τυραννίας· φρόντισε επίσης να φτάσει στα χέρια του Διονύσιου μια ενοχοποιητική επιστολή που ο Δίων απηύθυνε στους δικαστές τής Καρχηδόνας, υποσχόμενος τη μεσολάβησή του για μιαν ευμενή ειρήνη. Ο τύραννος τον συνέλαβε τότε και τον απέστειλε στην Ιταλία, χωρίς να του επιτρέψει να απολογηθεί· επισήμως επρόκειτο για ένα απλό ταξίδι και όχι για εξορία, και έτσι έγινε δυνατή η αποστολή τής προσωπικής του κινητής περιουσίας, επιτρέποντάς του μιαν άνετη ζωή, χειρονομία που ασφαλώς τιμά τον Διονύσιο.

(συνεχίζεται)