«ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ» Livio Cadè

 « Υπήρξε μια εποχή που ο άνθρωπος σκεφτόταν πνευματικά…

Ο Διογένης στο βαρέλι του, Jean-Léon Gérôme

ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ 

« Καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι για να μπορέσουν να ζήσουν ξανά σε μια τακτοποιημένη κοινότητα, οι άνθρωποι πρέπει να ξαναβρούν τη συνείδηση ​​του μεταφυσικού θεμελίου της ύπαρξής τους... Να αισθανθούν ότι η πνευματικότητα είναι το απαραίτητο θεμέλιο κάθε ηθικής, κάθε εμπιστοσύνης και ευθύνης και κάθε αίσθησης δικαίου και ανθρωπιάς, ο άνθρωπος πρέπει να ξαναβρεί τη συνείδηση ​​ότι είναι άτομο που ζει με χάρη και φιλοδοξεί τη λύτρωση. Αυτή η πεποίθηση καταλήγει να επιβάλλεται σε όποιον μελετά τον πολιτισμό».

Αν βάλουμε αυτά τα λόγια, που έγραψε ο Huizinga το '43, κόντρα στο φως, θα δούμε να αναδύεται ένας σιωπηρός συλλογισμός: ο άνθρωπος είναι ένα μεταφυσικό ον - κάθε πολιτισμός βασίζεται στον άνθρωπο - κάθε πολιτισμός έχει μεταφυσικά θεμέλια. Δεν θα μπορούσαμε να δεχτούμε το συμπέρασμα αν δεν ξεκινήσουμε από την υπόθεση ότι ο άνθρωπος έχει μια μεταφυσική σχέση με το σύμπαν, με τη μοίρα του, με τον θάνατο. Η τάξη της κοινότητας, η ύπαρξη ψυχής, εξαρτάται από αυτό . Το να αποξενωθεί κανείς από αυτό το θεμέλιο σημαίνει να πέσει σε αταξία, να παρακμάσει από μια τακτοποιημένη κοινότητα σε μια απλή κοινωνία ή ένωση ευκολίας.

Υπήρξε μια εποχή που ο άνθρωπος σκεφτόταν πνευματικά. Τότε η σκέψη του αντανακλούσε το σύνολο της ύπαρξής του. Η οριζόντια διάσταση της ζωής, στην οποία δούλεψε, μόρφωσε τα παιδιά του, πολέμησε και πέθανε, διασταυρωνόταν μέ την καθετότητα του Λόγου, της Παρουσίας που φώτιζε το σκοτάδι του κόσμου.Ούτε οι πόλεμοι, οι λιμοί ή οι πληγές δεν μπορούσαν να σβήσουν τα ίχνη ενός προνοιακού σχεδίου.Το πεπερασμένο του ανθρώπου επεκτείνονταν για να καλωσορίσει το άπειρο του Θεού, η ιστορία ήταν μια αντανάκλαση της αιωνιότητας.Ο λόγιος, ο βασιλιάς και ο απλός αγρότης ήταν ενωμένοι με την πίστη σε αυτή την υπέρβαση στην οποία όφειλαν υπακοή και σεβασμό.Τα οικονομικά και επιστημονικά ζητήματα ή η τεχνολογική πρόοδος κατελάμβαναν έναν άσχετο χώρο στον πολιτισμό. Αυτό δεν σήμαινε ότι αυτοί οι άνδρες ήταν ονειροπόλοι ή ότι δεν είχαν πρακτική λογική. Θα έλεγε κανείς ότι ωφελήθηκαν από μια διπλή ρίζα, τη μια σαρκική και γήινη, την άλλη πνευματική και μεταφυσική. Αυτός ο άνθρωπος αιωρούμενος μεταξύ γης και ουρανού ήταν ισότιμος συμμετέχων στη φρίκη και την ομορφιά. Σε αυτόν οφείλουμε τις πιο υπέροχες δημιουργίες της τέχνης, της φιλοσοφίας, του δικαίου, της ποίησης και της αρχιτεκτονικής.Ο σύγχρονος άνθρωπος, αφήνοντας τον μεταφυσικό δρόμο για τον επιστημονικό ορθολογισμό, σίγουρα δεν έχει γίνει πιο ορθολογικός ή ειρηνικός. Ωστόσο, έχει χάσει τη συνείδηση ​​αυτού του θεμελίου από το οποίο προκύπτει η τάξη και η ομορφιά του κόσμου.

Για τον σημερινό άνθρωπο, το «μεταφυσικό» είναι αυτό που τον απομακρύνει από την ακρίβεια των γεγονότων. Σε έναν κόσμο όπου η επιστήμη διεκδικεί τη δικαιοδοσία της πραγματικότητας , οι «πνευματικές» αξίες, επιστημονικά μη αποδείξιμες, φαίνονται εξωπραγματικές και περιορίζονται στο περιθώριο της ζωής, όπως στις άθλιες ινδικές επιφυλάξεις. Η πνευματικότητα, που θεωρείται ανίκανη να παράγει συγκεκριμένα αγαθά και νά αναφέρεται σε πραγματικά γεγονότα, θεωρείται ως όνειρο, ένα είδος πολυτέλειας και κοινωνικά περιττής κατανάλωσης. Επομένως, εάν ο Huizinga έχει δίκιο που τοποθετεί τη μεταφυσική στα θεμέλια κάθε πολιτισμού και εάν η επιστήμη συνεπάγεται την απόρριψη της μεταφυσικής, τότε μπορεί να ειπωθεί ότι η ίδια η επιστήμη καθορίζει την παρακμή ενός πολιτισμού.

Στην πραγματικότητα, μια λεγόμενη διαδικασία διαφωτισμού έφερε μια έκλειψη μεταφυσικής, σαν ένας απαίσιος μαύρος ήλιος. Αυτό αντιστοιχεί σε μια βαθιά ανισορροπία γιατί, αν ο θρησκευόμενος στην ερμηνεία του κόσμου προσπάθησε να εναρμονίσει την πίστη και τη λογική, ο επιστήμονας συνειδητά δέν δέχεται παρά μόνον την πολικότητα του λογικού. Η πίστη έχει γίνει μια κακιά σκιά μέσα του, το μυστηριώδες σκοτεινό διπλό που τον συνοδεύει και τον οδηγεί να πιστεύει αφελώς σε έναν κόσμο φτιαγμένο μόνο από μετρήσιμα γεγονότα. Στα μάτια του, το πνεύμα, που ξεφεύγει από κάθε μέτρηση, δεν μπορεί επομένως να υπάρξει. Η ψυχή περιορίζεται σε ένα νευρολογικό κουβάρι, καί όντως συμπίπτει με ένα φθαρτό σώμα που ο χρόνος εκμηδενίζει. Οι παλιοί ενδοιασμοί που σχετίζονται με το πεπρωμένο της ψυχής μετατρέπονται σε βιολογικές και υγειονομικές εμμονές. Ο άνθρωπος δεν ανησυχεί πλέον για αναπόδεικτες μεταθανάτιες ζωές, αλλά, με την πίστη μιάς μεσαιωνικής αρχής, πιστεύει στα ναρκωτικά, σε διαγνωστικές εξετάσεις, καθώς και σε νέα μυστήρια. Αν κάποτε δεν συζητιόταν ο λόγος του Θεού, αποδεικτικό σήμερα είναι τό επιστημονικά "αποδεδειγμένο" .

Αυτή η ραγδαία θόλωση του μεταφυσικού ορίζοντα σηματοδότησε την παρακμή της τέχνης, της ηθικής ζωής, των αξιών. Η επιστήμη των «γεγονότων», των φαινομένων, δεν μπορεί να πει τίποτα για την «αξία», για ό,τι από τη φύση της είναι ανέφικτο για τον επιστημονικό ορθολογισμό. Για το λόγο αυτό, τη στιγμή που γίνεται ασυνείδητο μεταφυσικό δόγμα ή πολιτισμικό είδωλο, η επιστήμη στεγνώνει τις πνευματικές ενέργειες ενός πολιτισμού, καταδικάζει τις ηθικές και αισθητικές του αισθήσεις σε προοδευτική ατροφία και εκφυλισμό.Γιατί η επιλογή που αντιμετωπίζει η σύγχρονη συνείδηση ​​είναι να υποβάλει ακόμη και το καλό και το ωραίο σε επιστημονική ανάλυση, δηλαδή να μεταφράζει την ποιότητά του σε ποσότητα, που καταστρέφει την ουσία του. Ή να τα θεωρήσουμε εκφράσεις μιας παράλογης υποκειμενικότητας ή κοινωνικών ευκολιών.

Η επιστημονική σκέψη δεν μπορεί να συμβιβαστεί με τα ηθικά ιδανικά χωρίς να έρχεται σε αντίθεση με τον εαυτό της.Η μεταφυσική μπορεί να συλλάβει μια κοινωνία που βασίζεται στην αγάπη και την ελευθερία. Το επιστημονικό μοντέλο, εάν εφαρμόζεται με συνέπεια, οδηγεί στην άρνηση κάθε pietas .Σε μια κοσμολογία φτιαγμένη από αριθμούς, δυνάμεις και ντετερμινισμούς, δεν υπάρχει καμία πράξη, όσο βάναυση κι αν είναι, που να μην μπορεί να δικαιολογηθεί με τον αδιάφορο αμοραλισμό των φυσικών νόμων, και τίποτα που να μπορεί να βρει την ιδέα της ελευθερίας. Κάθε προσπάθεια να δοθεί στην ηθική μια καθαρά ορθολογική βάση, αγνοώντας τις μεταφυσικές της ρίζες, οδηγεί στην κατάρρευση των ίδιων των αρχών της. Επίσης, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η επιβεβαίωση μιας ορισμένης επιστημονικής, στατιστικής σκέψης προχωρά παράλληλα με εκείνη των δημοκρατικών καθεστώτων που ισοπεδώνονται σε αριθμητικές σχέσεις και των οποίων το αποτέλεσμα είναι μια πλουτοκρατία, δηλαδή μια δικτατορία οικονομικών δυνάμεων τόσο αδιαμφισβήτητη όσο η δύναμη της βαρύτητας ή η ηλεκτρομαγνητική δύναμη.

« Οι αισθητικές, ηθικές και νομικές μας αξίες, η συζήτησή μας για την έννοια της ομορφιάς ή της αξιοπρέπειας, του σεβασμού ή της δικαιοσύνης, αποκαλύπτονται στη συνέχεια ότι είναι τα λείψανα ενός μεταφυσικού παρελθόντος, του οποίου η λογική έρχεται σε ριζική σύγκρουση με τη λογική της επιστήμης, ακόμα κι αν δεν γνωρίζουν αυτή τη διαφωνία. Δεν μπορούμε να είμαστε ηθικοί και επιστημονικοί ταυτόχρονα. Μπορούμε να ταλαντευόμαστε μεταξύ ηθικής και επιστήμης, αλλάζοντας ρούχα ανάλογα με τις περιστάσεις, χωρίς να μπορούμε να επουλώσουμε το κάταγμά τους. Ο μόνος τρόπος για να βγούμε από το αδιέξοδο είναι να ανακτήσουμε μια μεταφυσική διαίσθηση, η οποία εξισορροπεί την επιστήμη και την ηθική σε μια ενιαία Ολότητα ή Θεμέλιο.

Η σύγχρονη σκέψη γνωρίζει μόνο τη σκιά του ανθρώπου. Η αναζήτηση του πραγματικού Ανθρώπου, έκφραση ενός μεταφυσικού σύμπαντος, ενός όντος «που ζει κατά χάρη και φιλοδοξεί τη λύτρωση», σημαίνεινά επιστρέψουμε νά σκεφτόμαστε πνευματικά. Αλλά σήμερα απορρίπτουμε την ιδέα να εξαρτόμαστε από μια «χάρη» πάνω στην οποία δεν έχουμε κανέναν έλεγχο, ούτε πιστεύουμε ότι υπάρχει κάποια λύτρωση να επιδιώξουμε. Η έννοια της αμαρτίας μας σκανδαλίζει ως ένα είδος πνευματικής χυδαιότητας. Η ελευθερία μας, οι επιθυμίες μας, είναι για εμάς  παράγοντες προόδου και, στη λατρεία μας για τους κοσμικούς και δημοκρατικούς μύθους, δεν βλέπουμε την ανάγκη να αποκαταστήσουμε τις δομές του ιερού«να μπορέσω να ζήσω ξανά σε μια τακτική κοινότητα». Η οικονομία, η επιστήμη, η τεχνολογία είναι τα θεμέλια πάνω στα οποία, χωρίς καμία ανάγκη για μεταφυσικές προοπτικές, στηρίζουμε την απατηλή μας ασφάλεια.

Επομένως, αν η ανάγκη για μεταφυσική συνείδηση ​​«καταλήξει να επιβάλλεται σε όποιον μελετά τον πολιτισμό», φοβάμαι ότι, παρατηρώντας τον αιώνα μας, ο μελλοντικός ιστορικός δεν θα δει κανέναν πολιτισμό αντάξιο του ονόματος. Ή θα δει εκεί έναν ψευδοπολιτισμό που θεμελιώνεται μεταφυσικά στις δικές του αντιμεταφυσικές ιδεολογίες. Στην πραγματικότητα, όπως δεν μπορούμε να μην είμαστε άνθρωποι, δεν μπορούμε να μην είμαστε μεταφυσικοί, απλά  έχουμε καλή ή κακή μεταφυσική. Η κοινωνία μας, που προσπαθεί να είναι αντιδογματική και να χειραφετηθεί από τα αρχαία ταμπού, παράγει μόνο νέα δόγματα και ταμπού. Προσπαθώντας να είναι συγκεκριμένη, περικυκλώθηκε με ιλιγγιώδεις αφαιρέσεις και αποϋλοποιήσεις. Η τεχνητή νοημοσύνη, οι εικονικές μορφές επικοινωνίας, τα κοινωνικά θεωρήματα, εξατμίζουν πλέον τον κόσμο που γνωρίζουμε, τις φυσικές μας αλληλεπιδράσεις με τη ζωή, τη σεξουαλικότητα, την οικογένεια, γίνονται πτητικά φαντάσματα. Και το χρήμα, το κατ' εξοχήν κοσμικό αγαθό, έχει γίνει προσομοίωση υπέρβασης. Ίσως μόνο σε αυτές τις αλλοτριωμένες μορφές μπορεί ο άνθρωπος σήμερα να εκφράσει τη μεταφυσική του φύση. Χωρίς να το γνωρίζει, αναζητά ένα αόρατο πέρα ​​από τις ιεροτελεστίες αυτής της κοσμικής νεοθρησκείας, στην ίδια την παροδικότητα, στις ισχυρές ψευδαισθήσεις της.

Livio Cadè