Jan Patočka - Ο Πλάτων και η Ευρώπη (4)

Συνέχεια από: Δευτέρα 17 Αυγούστου 2020

Από πότε ομιλούμε για Ευρώπη; Στην αρχαιότητα, η Ευρώπη είναι ένας απλός γεωγραφικός όρος. Μόνον στον Μεσαίωνα γίνεται ένας ιστορικο-πολιτικός όρος, τον οποίον μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για να δείξουμε μιαν ενωμένη πραγματικότητα. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, η οποία περιέχει και την Αφρική και μεγάλος μέρος της Ασίας, δεν είναι η Ευρώπη. Η ευρωπαϊκή ιστορία, η γέννηση της Ευρώπης σαν πολιτικής πραγματικότητος, γίνεται σε δύο χρόνους, που έχουν τον χαρακτήρα μιας δημιουργικής καταστροφής. Πώς εξηγείται αυτό; Το λέω συγκεκριμένα: Η Ευρώπη γεννιέται στα χαλάσματα της Ελληνικής πόλης και της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Κατά πρώτον η Ελληνική πόλις και κατόπιν η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία παρακμάζουν λόγω μιας εσωτερικής εξελίξεως, που λύνεται με την αποξένωση του λαού τους, του πληθυσμού τους, απέναντι στην μορφή ζωής που ήταν η δική τους. Η Ελληνική πόλις πεθαίνει με την διάλυση του Ελληνικού κόσμου. Ενός κόσμου αστικών κοινοτήτων, πόλεων-κρατών, που η αντίστασή τους στις Μοναρχίες της Μικράς Ασίας αποδεικνύει την ζωτικότητά τους, οι οποίες όμως αυτοκαταστρέφονται αμέσως μετά. Αφήνοντας εντούτοις μια τέτοια κληρονομιά, που καθώς καταλήγει να γίνει το θεμέλιο της κοινωνικής ενότητος που διαδέχεται τον ελληνικό κόσμο, αποκτά την δυνατότητα να είναι η πραγματική συνέχεια της ζωής της πόλεως.

Μπορούμε να πούμε φυσικά, πως τα Ελληνικά κράτη αντιπροσωπεύουν επίσης κατά μίαν έννοια, και ένα χάσιμο και μιαν ασυνέχεια. Χάθηκε κάτι που ήταν παρόν στην Ελληνική πόλη, χάθηκε η ελευθερία της πολιτικής ζωής, της πρωτοβουλίας της, αυτής της ιδιαίτερης σημασίας της vita activa, που ανέλυσε τόσο πειστικά η Hannah Arendt στο βιβλίο της. Από το άλλο μέρος, ο Ελληνιστικός κόσμος είναι ιδιαιτέρας σπουδαιότητος, διότι αναδύεται σ' αυτόν η έννοια της ανθρωπότητος ως κάτι γενικού, στο οποίο συμμετέχει ο καθένας. Κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου, αποκτούν μορφή όλα τα προβλήματα που συνοδεύουν από τότε την ανθρωπότητα: το πρόβλημα ενός παγκόσμιου κράτους, μιας παγκόσμιας θρησκείας, της κοινωνικής ισορροπίας, της αμοιβαίας ισορροπίας των εθνών. Όλα αυτά τα προβλήματα του Ελληνισμού, κρυσταλλώνονται στην συνέχεια στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.

Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ζει λοιπόν πνευματικά με την κληρονομιά της Ελληνικής πόλεως, με την έννοια ότι θέλει να είναι ένα κράτος Δικαίου, ένα κράτος στο οποίο ο πολιτισμός θα στηρίζεται στην ευγένεια, και όπου η ευγένεια προέρχεται από αυτό που έχουν ήδη επεξεργαστεί οι Έλληνες φιλόσοφοι, και ιδιαιτέρως ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, στους στοχασμούς τους γύρω από το Κράτος Δικαιοσύνης. Αυτή η πρόοδος δεν έλαβε χώρα τόσο μέσα στην Ελληνική πόλη, όσο στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, όπου αυτή η πρόοδος είναι φανερή. Δυστυχώς και εδώ ο λαός είναι αποξενωμένος από το κράτος. Ο Ρωμαϊκός λαός είναι αποξενωμένος, διότι η Αυτοκρατορία πραγματοποιεί αυτό το πρόγραμμα μόνον με έναν ατελή και μεταβατικό τρόπο, που στην διάρκειά του δεν είναι πλέον πιστευτός και αποδεικνύεται ελάχιστα ικανοποιητικός. Οι πιέσεις από το εξωτερικό δεν είναι παρά συμπτώματα αυτής της ηθικής καταστάσεως, στην οποίαν και ανεπτύχθη η αυτοκρατορία.

Όπως συμβαίνει γενικώς στην Ιστορία, το ηθικό στοιχείο είναι και εδώ σημαντικότερο των άλλων. Αλλά σε αυτήν την στιγμή έχουμε μια κληρονομιά. Η καταστροφή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας αφήνει πίσω της μια κληρονομιά, μια κληρονομιά που χάνεται πάντοτε πίσω στην Ελληνική πόλη, δεδομένου ότι η κοινή βάση στην οποία είναι δυνατή η ενότης και η συνέχεια της ζωής - και η οποία αποδεικνύεται ικανή μιας γενικεύσεως, που επιτρέπει σε νέες φυλές, σε νέα έθνη, να αφομοιωθούν στην νέα σύνθεση- μορφοποιήθηκε από το Ελληνικό πνεύμα. Έτσι  αναδύεται λοιπόν η Μεσαιωνική Ευρώπη. Όλοι όσοι συμβαδίζουν μ' αυτό το πρόγραμμα, όλοι όσοι συμφωνούν με το πρόγραμμα της Βασιλείας του θεού -μια Βασιλεία του θεού που διαθέτει φυσικώς και μια γήινη προβολή και την προοπτική της πραγματοποιήσεώς της μια μέρα πάνω στην Γη- όλοι αυτοί που ενώνονται για να πραγματοποιήσουν αυτό το πρόγραμμα, ανήκουν στην Ευρώπη.

Φυσικά αυτό το πρόγραμμα είναι και του Ισλάμ, άλλα μόνον μέχρις ενός σημείου, διάχυτο με υποψίες. Η σύγκρουση, που αντιπαραθέτει την Ευρώπη στο Ισλάμ μέχρι τον δέκατο τρίτο αιώνα, θέλει να αποκρυσταλλώσει αυτές τις δύο συγγενικές αλλά και τόσο διαφορετικές ταυτοχρόνως συλλήψεις.

Το θέμα είναι τώρα να κατανοήσουμε, από πού αντλεί όλο αυτό το πράγμα την δύναμή του. Ποια κληρονομιά είναι ικανή για μιαν τόσο εργώδη και τέτοιας επιρροής πράξη, η απαραίτητη δηλ. κληρονομιά για να γεννήσει ιστορικές πραγματικότητες προορισμένες να διατηρήσουν για μεγάλο διάστημα την ισορροπία, να διατηρήσουν την ανθρωπότητα σ' ένα επίπεδο πνευματικής ανατάσεως, και αρμονίας ταυτοχρόνως με την φυσική κατάσταση του ανθρώπου πάνω σ' αυτόν τον πλανήτη;

Συνδυάζεται όμως και μια επόμενη ερώτηση μ' αυτήν: Υπάρχει κάτι, σ' αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε ευρωπαϊκή κληρονομιά, που θα μπορούσε να εμπνεύσει εμπιστοσύνη ακόμη και σε εμάς, που θα είναι ικανό να ενεργήσει ακόμη και για μας, να ενεργήσει πάνω μας με έναν τέτοιον τρόπο, ώστε να μας επιτρέψει να μην απελπιζόμαστε για το μέλλον, χωρίς να εγκαταλειφθούμε μ' αυτόν τον τρόπο  σε ψευδαισθησιακά όνειρα και να υποτιμήσουμε την σκληρότητα και την βαρύτητα της καταστάσεώς μας;

Η γενική τάση του κόσμου προς την παρακμή είναι κάτι, που κατά κάποιον τρόπο δεν αγνοήθηκε ποτέ. Είναι μια καθολική εμπειρία. Οι Έλληνες φιλόσοφοι μάς φαίνονται μερικές φορές αγαθοί, όταν διαβάζουμε τα επιχειρήματα μερικών προσωκρατικών π.χ., εναντίον της θέσεως ότι μπορεί να υπάρξει μια απώλεια στο ον και στο Είναι, και ότι μπορεί κατά συνέπεια να γεράσει το Είναι, όπως δηλώνουν ο Παρμενίδης και ο Μέλισσος. Λέγοντας πως το Είναι, το Εόν, δεν γηράσκει, κι ότι είναι άγηρο, αντιδρούν ο Μέλισσος κι ο Παρμενίδης στην κοσμική εμπειρία σαν παρακμή! Αυτή η φιλοσοφία βεβαιώνει πως όχι, ο κόσμος δεν παρακμάζει, διότι ο πυρήνας του κόσμου είναι το Είναι, και το Είναι είναι αγέννητο και άφθαρτο, δεν μπορεί να γεννηθεί ούτε να πεθάνει - είναι αιώνιο.

Η φιλοσοφική ανακάλυψη της αιωνιότητας είναι ένα πράγμα ασυνήθιστο, αδιανόητο στην οπτική των μοντέρνων επιστημών της φύσεως. Τί πράγμα συνεπάγεται; Στό βάθος είναι μια αντίσταση, ένας αγώνας ενάντια στήν πτώση, ενάντια στόν χρόνο, ενάντια στήν τάση τού κόσμου καί της ζωής στήν παρακμή. Κατά μια έννοια αυτή η μάχη χάνεται στό ξεκινημά της, αλλά κατά μια άλλη δεν είναι χαμένη, διότι η κατάσταση του ανθρώπου είναι διαφορετική αναλόγως τής στάσεως που παίρνει απεναντί της.

Η ελευθερία του ανθρώπου συνίσταται ίσως μόνον σ' αυτό. Οι Έλληνες, οι Έλληνες φιλόσοφοι, στους οποίους το ελληνικό πνεύμα έχει την πιο καθαρή, διαυγή γλώσσα, ορίζουν την ανθρώπινη ελευθερία σαν ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ. Η μοντέρνα επιστήμη έθεσε σε αμφιβολία αυτήν την ίδια την έννοια της ψυχής, αλλά αντιθέτως όλοι οι Έλληνες φιλόσοφοι την αναγνωρίζουν, είτε είναι "υλιστές" είτε "ιδεαλιστές".

Τί πράγμα είναι η φροντίδα της ψυχής; Τί είναι η ψυχή; Μερικοί Έλληνες φιλόσοφοι, όχι όλοι όμως, διατύπωσαν την έννοια της αθανάτου ψυχής. Όλοι τους όμως, τόσο οι υποστηρικτές της αθανάτου ψυχής όσο και εκείνοι που δέχονται μια θνητή και φθαρτή ψυχή, βεβαιώνουν πως είναι ανάγκη να αναλάβουμε την φροντίδα της ψυχής, πως η φροντίδα της ψυχής είναι ικανή να βοηθήσει τον άνθρωπο να φτάσει -παρά την συντομία της ζωής του, παρά την θνητότητά του- σε μια παρόμοια κατάσταση με εκείνη των θεών! Γιατί; Διότι οι άνθρωποι και συνεπώς η ανθρώπινη ψυχή, είναι αυτό που διαθέτει μια γνώση στο σύνολο, στην ολότητα του κόσμου και της ζωής, αυτό που είναι ικανό να κοιτάξει αυτή την ολότητα, αυτό που ζει αρχίζοντας από αυτό το όραμα, αυτό που, καθότι διαθέτει εις εαυτό την γνώση που αφορά το όλον, είναι καθ' ολοκληρίαν και σε σχέση με αυτό το όλον. Η αιωνιότης της ψυχής συνίσταται σε αυτή την ρητή σχέση με κάτι που είναι αναμφισβητήτως αθάνατο, που είναι αδιαμφισβητήτως αιώνιο, που δεν χάνεται, έξωθεν του οποίου δεν υπάρχει τίποτα... και η ψυχή η ίδια έχει σε αυτή την σχέση την αιωνιότητά της.

Υπάρχει μεγάλη δύναμη και βάθος σε εκείνο που δηλώνει ο Επίκουρος -ένας από τους πλέον χαλαρούς Έλληνες φιλοσόφους- όχι από την ηθική άποψη, αλλά σε αυτό που αφορά την ακρίβεια της σκέψης, παρότι και σε κείνον υπάρχουν εμπνεύσεις ιδιαιτέρως βαθείς. Αυτό που λέει φαίνεται τόσο επιφανειακό: δεν πρέπει να φοβόμαστε τον θάνατο -τον θάνατο που είναι το τέλος μας, το ναυάγιο, το όριο προς το οποίο φερόμαστε- διότι όταν υπάρχει ο θάνατος, δεν υπάρχουμε εμείς, και όσο υπάρχουμε εμείς, δεν υπάρχει ο θάνατος. Με την πρώτη ματιά, φαίνεται τόσο επιφανειακό, αλλά ακριβώς εδώ ανιχνεύεται η μεγάλη δύναμη και το βάθος του Επίκουρου. Θα μπορούσαμε να αντιτείνουμε πως ο θάνατος δεν υπάρχει όσο υπάρχουμε εμείς, αλλά ακριβώς με αυτόν τον θάνατο πρέπει να ξανασυμφιλιωθούμε. Και αυτό που καθιστά δυνατή την ξανασυμφιλίωση με τον θάνατο είναι η ιδέα αυτής της αδιάσπαστης σχέσεως, έμφυτης τόσο στον άνθρωπο όσο και στον κόσμο, η ιδέα πως αυτή η σχέση είναι το ίδιο, για μας που την πραγματοποιούμε με τέτοια συντομία, ή για τους θεούς που την πραγματοποιούν για περισσότερο. Γι' αυτόν τον λόγο είναι το ίδιο. Γι' αυτόν τον λόγο ο Επίκουρος λέει πως η φιλοσοφία είναι αυτό που πλησιάζει τον άνθρωπο στους θεούς. Και γι' αυτό ο Επίκουρος έχει την ανάγκη των θεών.

Και αναρωτιόμαστε λοιπόν! Η φροντίδα της ψυχής, που βρίσκεται στην βάση της ευρωπαϊκής κληρονομιάς, δεν είναι πλέον ικανή να μας ξυπνήσει; Δεδομένου ότι βρισκόμαστε στο μέσον μιας παραδόσεως στην παρακμή;

(Συνεχίζεται)

Αμέθυστος