του Marcello Veneziani
Τι απέγινε η φυσική τάξη και τι απέγινε ο άνθρωπος στο κέντρο του σύμπαντος; Στην εποχή μας κυριαρχεί η αντίληψη ότι ζούμε στο Χάος, περισσότερο από ό,τι μέσα σε μία Τάξη. Ενας παγκόσμιος πόλεμος εναντίον της Φύσης βρίσκεται σε εξέλιξη και ο Άνθρωπος δεν βρίσκεται πλέον στο κέντρο του κόσμου, αλλά είναι ένα περιφερειακό τερματικό των εργαλείων και των προϊόντων του. Ας πάμε με τη σειρά και ας ξαναρχίσουμε από τις απαρχές της νεωτερικότητας. Για να αναπαραστήσουμε τον άνθρωπο της Αναγέννησης, ας φανταστούμε δύο άξονες που διασταυρώνονται: ο ένας πηγαίνει από τη φύση στην επιστήμη και ο άλλος από την τέχνη στη μαγεία. Στο κέντρο των δύο αξόνων βρίσκεται ο άνθρωπος, που εννοήθηκε στην Αναγέννηση ως homo faber, ο αρχιτέκτονας της τύχης του. Είναι στο κέντρο του σύμπαντος, ο Marsilio Ficinoτο τόν ορίζει «copula mundi»· Ο Pico della Mirandola τον θεωρεί τον κατασκευαστή τής μοίρας του, ελεύθερο να επιλέξει αν θα γίνει αθάνατος άγγελος ή θνητό θηρίο. Εκείνη ήταν η ανεπανάληπτη στιγμή που ο άνθρωπος ένιωσε τον εαυτό του ταυτόχρονα και πλάσμα και δημιουργό, γιο του Θεού και πατέρα του κόσμου, κορυφή της φυσικής τάξης, κατευθυνόμενο προς την υπερφυσική τάξη. Ήταν ο μαγικός και σύντομος χρόνος, σε τέλεια και επισφαλή ισορροπία, στον οποίο ο άνθρωπος, το μέτρο όλων των πραγμάτων, έγινε το κέντρο του σύμπαντος. αλλά η ανθρωποκεντρική στροφή δεν βρισκόταν ακόμα έξω από το βασίλειο του Θεού και το βασίλειο της Φύσης, ήταν μέσα σε αυτό το διπλό αυλάκι.
Αυτό το όνειρο εκπροσωπήθηκε από καλλιτέχνες και επιστήμονες, στοχαστές και αλχημιστές, και βρέθηκε στον Ulisse Aldrovandi, τον μεγάλο εφευρέτη και ταξινομητή της φύσης. Στην καρδιά του δέκατου έκτου αιώνα, ο Aldrovandi κινήθηκε μεταξύ της επιστημονικής παρατήρησης και της καλλιτεχνικής φαντασίας, και δημιούργησε αυτό το όραμα του κόσμου όπου η ανακάλυψη της φυσικής τάξης παραβλέπει το όνειρο της υπέρβασής της, το όνειρο να πάει πέρα από αυτήν. Σε αυτά τα ευρήματα, σε εκείνη τη συλλογή, το Κέντρο Τεχνών και Επιστημών Marino Golinelli στη Μπολόνια αφιερώνει μια έκθεση, εμπλουτισμένη επίσης με έργα τέχνης σύγχρονων συγγραφέων και από υλικά και ιδέες του Ευρωπαϊκού Διαστημικού Οργανισμού, από την έρευνα για τις νευροεπιστήμες και την τεχνητή νοημοσύνη. Γιατί το πρόταγμα δεν είναι μόνο να φέρει στο φως το έργο του μεγάλου φυσιοδίφη της Μπολόνια, αλλά να ξεπεράσει τον χρόνο και τον χώρο και να κατανοήσει τι συμβαίνει σήμερα με το ανθρώπινο έργο της Αναγέννησης και τη φυσική τάξη στην οποία αναφερόταν. Αυτό συζητήθηκε χθες σε ένα συνέδριο στο εργοστάσιο Golinelli με τους δημιουργούς και τους επιμελητές της έκθεσης, από τον Andrea Zanotti, πρόεδρο του Ιδρύματος Golinelli έως τον Roberto Balzani, από τον Gian Ruggero Manzoni έως τον Antonio Danielli (εγώ προλόγισα τη συζήτηση). Πώς έχουν αλλάξει, η επιστήμη, η τέχνη και η τεχνολογία από τότε, τι παρήγαγαν στον κόσμο και πώς άλλαξαν τη θέση του ανθρώπου; Εκθρόνισαν τον άνθρωπο, που δεν είναι πλέον το κέντρο του σύμπαντος. και έχουν απορρίψει (ρευστοποιήσει) την ίδια την ιδέα μιας φυσικής τάξης και ότι η ανθρώπινη φύση -με τα ανυπέρβλητα όριά της, τις κατά φύλο διαφορές της- βρίσκεται στο πλαίσιό της. Έχουμε μπει στην αντίστροφη εποχή της Αναγέννησης, δηλαδή στο Denascimento.
Αυτό το όνειρο εκπροσωπήθηκε από καλλιτέχνες και επιστήμονες, στοχαστές και αλχημιστές, και βρέθηκε στον Ulisse Aldrovandi, τον μεγάλο εφευρέτη και ταξινομητή της φύσης. Στην καρδιά του δέκατου έκτου αιώνα, ο Aldrovandi κινήθηκε μεταξύ της επιστημονικής παρατήρησης και της καλλιτεχνικής φαντασίας, και δημιούργησε αυτό το όραμα του κόσμου όπου η ανακάλυψη της φυσικής τάξης παραβλέπει το όνειρο της υπέρβασής της, το όνειρο να πάει πέρα από αυτήν. Σε αυτά τα ευρήματα, σε εκείνη τη συλλογή, το Κέντρο Τεχνών και Επιστημών Marino Golinelli στη Μπολόνια αφιερώνει μια έκθεση, εμπλουτισμένη επίσης με έργα τέχνης σύγχρονων συγγραφέων και από υλικά και ιδέες του Ευρωπαϊκού Διαστημικού Οργανισμού, από την έρευνα για τις νευροεπιστήμες και την τεχνητή νοημοσύνη. Γιατί το πρόταγμα δεν είναι μόνο να φέρει στο φως το έργο του μεγάλου φυσιοδίφη της Μπολόνια, αλλά να ξεπεράσει τον χρόνο και τον χώρο και να κατανοήσει τι συμβαίνει σήμερα με το ανθρώπινο έργο της Αναγέννησης και τη φυσική τάξη στην οποία αναφερόταν. Αυτό συζητήθηκε χθες σε ένα συνέδριο στο εργοστάσιο Golinelli με τους δημιουργούς και τους επιμελητές της έκθεσης, από τον Andrea Zanotti, πρόεδρο του Ιδρύματος Golinelli έως τον Roberto Balzani, από τον Gian Ruggero Manzoni έως τον Antonio Danielli (εγώ προλόγισα τη συζήτηση). Πώς έχουν αλλάξει, η επιστήμη, η τέχνη και η τεχνολογία από τότε, τι παρήγαγαν στον κόσμο και πώς άλλαξαν τη θέση του ανθρώπου; Εκθρόνισαν τον άνθρωπο, που δεν είναι πλέον το κέντρο του σύμπαντος. και έχουν απορρίψει (ρευστοποιήσει) την ίδια την ιδέα μιας φυσικής τάξης και ότι η ανθρώπινη φύση -με τα ανυπέρβλητα όριά της, τις κατά φύλο διαφορές της- βρίσκεται στο πλαίσιό της. Έχουμε μπει στην αντίστροφη εποχή της Αναγέννησης, δηλαδή στο Denascimento.
Η ίδια η ιδέα της φύσης έχει αντικατασταθεί από τον πιο αποστειρωμένο ορισμό του περιβάλλοντος, ο οποίος μπορεί να αναφέρεται τόσο στον φυσικό κόσμο όσο και στον κόσμο που χτίστηκε από τον άνθρωπο. Το ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ είναι ένα δάσος σαν εργοστάσιο, ένα δωμάτιο σαν ποτάμι. Η μεταφυσική απόρριψη της φύσης είναι η απόρριψη της πραγματικότητας που προηγείται του ανθρώπου, του κόσμου που δεν έχουμε φτιάξει και θελήσει εμείς, αλλά στον οποίο βρισκόμαστε εκ γενετής. Φύση σημαίνει δημιουργία, και ο άνθρωπος δημιούργημα. Σημαίνει φυσικός νόμος, φυσική τάξη.
Σε σύγκριση με το όραμα της Αναγέννησης, υπήρξε μια διπλή μεταστοιχείωση: η μητέρα φύση αντικαθίσταται από την παρένθετη μητρότητα του περιβάλλοντος. Και το homo faber αντικαθίσταται από την τεχνολογία και τα προϊόντα της. Μέσω της τεχνητής νοημοσύνης, της κυριαρχίας της υψηλής τεχνολογίας, της εξάρτησης από «μηχανές». Είναι η αντιστροφή των μέσων και των σκοπών: το βασίλειο των σκοπών που είναι το βασίλειο του ανθρώπου, δίνει τη θέση του στο βασίλειο των μέσων, που σταδιακά τείνουν να αποκτήσουν την κυριαρχία μέσω του σκήπτρου της οικονομίας, του μαγικού ραβδιού της τεχνολογίας, του θρόνου τής αυτοματοποίησης. Ο άνθρωπος είναι ο βοηθός του ρομπότ του, όχι πια ο «τελικός χρήστης» της τεχνολογίας αλλά το περιφερειακό τερματικό των εργαλείων της και της άσκοπης πορείας της, ανάμεσα σε ανούσια σημάδια, σέ χωρίς νόημα αλγόριθμους. Η διαστρέβλωση του κόσμου συμπίπτει με την απανθρωποποίησή του. Η πρόβλεψη αυτού τού σεναρίου, αλλά σε θετικό κλειδί, έγινε από τόν Elémire Zolla στο Uscite dal mondo (Εξοδοι από τόν κόσμο).
Στην πραγματικότητα, αυτή η διαδικασία ήταν ήδη σε εξέλιξη στην Αναγέννηση, ιδίως στη μαγική, αλχημική και προμηθεϊκή πλευρά της, σε ορισμένες θεϊκές αναπαραστάσεις του ανθρώπου και στο ίδιο το όνειρο επιστημόνων και φυσιολόγων όπως ο Aldrovandi. Στην αρχή στηρίζεται στη φαντασιακή ικανότητα του καλλιτέχνη. Μάλιστα δέ, ο καλλιτέχνης-επιστήμονας, γίνεται πρώτα εξερευνητής, μετά εφευρέτης και τελικά δημιουργός. Στην πορεία, ο τεχνητός κόσμος μεγαλώνει πάνω από τον φυσικό κόσμο, αλλά εξακολουθεί να είναι ο κόσμος που κατασκευάζεται από τον άνθρωπο που δυναμώνει και επεκτείνει τα χέρια του, την όρασή του, τη φύση του, μέσω μηχανικών οργάνων και πολλά άλλα, σε μια συναρπαστική διαδοχή εφευρέσεων και προοδευτικών βελτιώσεων.
Η παραβολή των μέσων μεγαλώνει, η παραβολή των σκοπών μειώνεται: η αυτοματοποίηση καταλήγει να κάνει τις διαδικασίες αυτόματες, που δεν εξαρτώνται πλέον από ανθρώπινους σκοπούς και θελήσεις. Έτσι συμβαίνει το παράδοξο ο άνθρωπος νά τροποποιεί τη φύση αλλά νά τροποποιείται από την τεχνολογία, νά μειώνει την επίδραση της φύσης αλλά νά επηρεάζεται από την τεχνολογία. Μια προοδευτική μεταβίβαση κυριαρχίας μεταξύ συγκοινωνούντων δοχείων. Έτσι φτάνουμε στη σημερινή αποξένωση (αλλοτρίωση): από τον υπεράνθρωπο στον μετάνθρωπο, από την ενδυνάμωση της ανθρωπότητας στην παραίτηση από την ελευθερία, την κριτική νοημοσύνη και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Η MegaMachine προχωρά μόνη της, η ιστορία, η δημιουργικότητα, η σκέψη, η ανθρωπότητα εξαφανίζονται. Για να παραφράσουμε τον Γκόγια, ο θάνατος της τέχνης και το όνειρο της τεχνοεπιστήμης μπορούν να δημιουργήσουν τέρατα.
Είναι όμως πραγματικά αδύνατο να φανταστούμε παρακάμψεις, αλλαγές προορισμού; Το μέλλον δεν είναι το επικυρωμένο αντίγραφο του παρόντος. Το μέλλον, όπως και το πασχαλινό αυγό, επιφυλάσσει εκπλήξεις.
ΠΛΑΤΩΝ Θεαιτ 169d–171e
Συζήτηση για την άποψη του Πρωταγόρα ότι «πάντων χρημάτων μέτρον ἄνθρωπος»
Συζητώντας με τον Θεαίτητο για την ουσία της γνώσης, ο Σωκράτης επεσήμανε ότι, εάν ίσχυε η θέση του Πρωταγόρα ότι «πάντων χρημάτων μέτρον ἄνθρωπος» , όλοι οι άνθρωποι θα ήταν το ίδιο σοφοί. Επίσης, γνώση και αίσθηση θα είχαν την ίδια διάρκεια. Και τα δύο αυτά επακόλουθα απορρίφθηκαν ως άτοπα. Μέ τήν θέση αυτή ο Πρωταγόρας καταργούσε τόν ίδιο σάν δάσκαλο σοφίας.
ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ, Η ΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΟΠΟΙΟΥ ΥΠΗΡΞΕ Η ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΕΩΣ, ΣΤΗΡΙΧΘΗΚΕ ΣΤΗΝ ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΡΧΗ: ΠΑΝΤΩΝ ΧΡΗΜΑΤΩΝ ΜΕΤΡΟΝ Ο ΘΕΟΣ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου