Αυτοαναφορά

Αυτοαναφορά

Του Pavel Florenskij
Περιέχεται στο έργο:
Pawel Florenskij, Ζωή και Σκέψη, edition tertium, Τόμος 1, Επιμέλεια Έκδοσης: Fritz και Sieglinde Mierau

Βιογραφικές πληροφορίες

Γεννήθηκε στις 9 Ιανουαρίου του 1882 στον μικρό τόπο Jewlach, διοικητική περιφέρεια Jelisawetpol, όπου ο πατέρας του συμμετείχε στην κατασκευή της διακαυκάσιας σιδηροδρομικής γραμμής. Πέρασε τα παιδικά του χρόνια στην Τιφλίδα και κυρίως στο Batum. Μέχρι το 1900 φοιτούσε στο 2ο Κλασσικό Γυμνάσιο της Τιφλίδας. Την περεταίρω εκπαίδευση του έλαβε στην Φυσικομαθηματική σχολή του Πανεπιστημίου της Μόσχας, στο τμήμα Μαθηματικών. Εδώ ολοκλήρωσε το 1904 τις σπουδές του, ειδικευόμενος στα καθαρά Μαθηματικά, και έλαβε την προσφορά να παραμείνει στην έδρα των Μαθηματικών. Έγραψε την πτυχιακή του εργασία στο θέμα που ο ίδιος επέλεξε, «Περί των ιδιαιτεροτήτων επίπεδων καμπύλων ως τόπων διακοπής της συνέχειας τους». Η εργασία αυτή θα ήταν μέρος έργου με χαρακτήρα γενικώς φιλοσοφικό - «Η ασυνέχεια ως στοιχείο της κοσμοθεωρίας». Ο Florensky εργάστηκε στο πανεπιστήμιο κυρίως υπό την επίβλεψη του N. W. Bugajew, όπως και υπό την φιλική προστασία του N. J. Shukowski, μέσα σε μια πνευματική ατμόσφαιρα, διαποτισμένη από την θεωρία των συναρτήσεων ελεύθερων μεταβλητών. Παράλληλα προς την ενασχόληση του με τα Μαθηματικά και την Φυσική, σπούδασε Φιλοσοφία στην Ιστορική-Φιλολογική σχολή δίπλα στους S. N. Trubezkoi και L. M. Lopatin. Ο Florensky ήταν από το 1904 φοιτητής στην Πνευματική Ακαδημία της Μόσχας, και από εκείνη την εποχή ζούσε στο Sergijew Posad. Στην Ακαδημία σπούδασε εκείνα τα θέματα, τα οποία χρειαζόταν για την εκπόνηση μιας γενικής κοσμοθεωρίας -Φιλοσοφία, Φιλολογία, Αρχαιολογία, Ιστορία της Θρησκείας-, και συνέχισε παράλληλα τις μαθηματικές του εργασίες. Στο τέταρτο έτος των σπουδών του εκλέχτηκε στην έδρα Ιστορίας της Φιλοσοφίας, την οποία κατείχε ως λέκτορας από το 1908, και από το 1911, μετά την υπεράσπιση της μεταπτυχιακής του εργασίας, «Περί της πνευματικής αληθείας», ως έκτακτος καθηγητής.
Οι διαλέξεις και τα σεμινάρια του ήταν αφιερώμενα κυρίως σε ερωτήματα της ιστορίας της κοσμοθεωρίας. Παράλληλα προς την διδασκαλία της φιλοσοφίας, εργαζόταν και δίδασκε στον τομέα των Μαθηματικών και της Φυσικής. Το 1911 χειροτονήθηκε σε πρεσβύτερο, δεν είχε όμως ενορία. Από το 1911 μέχρι το 1917 εξέδιδε το ακαδημαϊκό όργανο «Ο θεολογικός αγγελιαφόρος», στον οποίο προσπάθησε να προσδώσει πνευματικό χαρακτήρα, όπου εξέδωσε μια σειρά εγγράφων, που φώτιζαν την ιστορία της κοσμοθεωρίας και τις σχολές του 18ου και 19ου αιώνα. Από το 1917, ο Florensky έδινε διαλέξεις περί Φυσικής και Μαθηματικών στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο του Sergijew Posad, επεξεργάζονταν σειρές μαθημάτων για την μεθοδολογία της Γεωμετρίας, για μια εγκυκλοπαίδεια Μαθηματικών, κ. α. 

Ως συνεργάτης του μουσειακού τμήματος επεξεργάστηκε μια μεθοδολογία της αισθητικής ανάλυσης και περιγραφής των αντικειμένων παλαιάς τέχνης, όπου συμπεριέλαβε δεδομένα από την τεχνολογία και την Γεωμετρία. Το αποτέλεσμα αυτών των ενασχολήσεων ήταν μια σειρά διαλέξεων και περιγραφών, που μόνο εν μέρει εκδόθηκαν.

Κοσμοθεωρία

Ο Florensky θεωρεί ως έργο της ζωής του το να ετοιμάσει το δρόμο για μια μελλοντική ολοκληρωμένη κοσμοθεωρία. Με αυτή την έννοια μπορεί να ονομαστεί φιλόσοφος. Σε αντίθεση όμως προς τις συνήθεις διαδικασίες της νεότερης εποχής, προσπαθεί να απομακρυνθεί από τις αφηρημένες κατασκευές και μια πληθώρα προβλημάτων που εξαντλούνται στα σχήματα. Από αυτή την οπτική γωνία πρέπει να θεωρηθεί ως ερευνητής. Μακρές προοπτικές είναι στον Florensky πάντα συνδεδεμένες με συγκεκριμένες, εγγύς προς τη ζωή έρευνες περιστασιακά με πολύ εξειδικευμένες ερωτήσεις. Ως συνέπεια αυτού, η κοσμοθεωρία την οποία ανέπτυξε την δόμησε μελωδικά από μια σειρά ερωτήσεων περί γνώσεως του κόσμου, διαλεκτικά, με ένα ιδιαίτερο τρόπο μεταξύ τους συνδεδεμένων. Αυτό όμως ξεπερνά μια σύντομη συστηματική παρουσίαση. Ο χαρακτήρας του οικοδομήματος του είναι οργανικός, όχι λογικός, και οι διατυπώσεις δεν μπορούν να χωριστούν από το συγκεκριμένο υλικό. Το κύριο θέμα των θεωρήσεων του στον τομέα της ιστορίας της τέχνης, είναι η άρνηση της κουλτούρας ως ενιαίας διαδικασίας μέσα στον χρόνο και τον χώρο, με την επακόλουθη άρνηση της εξέλιξης και προόδου της κουλτούρας. Σε ότι αφορά τη ζωή των μεμονωμένων πολιτισμών, ο Florensky αντιπροσωπεύει την σκέψη, πως αυτή υπόκειται στον ρυθμό, κατά τον οποίο ο ένας τύπος κουλτούρας αντικαθιστά τον άλλο, του μεσαιωνικού πολιτισμού και του πολιτισμού της Αναγέννησης. Ο πρώτος τύπος χαρακτηρίζεται από την οργανικότητα, αντικειμενικότητα, συγκεκριμένο χαρακτήρα, εσωτερική περισυλλογή, και ο δεύτερος τύπος χαρακτηρίζεται από διάσπαση, υποκειμενικότητα, αφηρημένο χαρακτήρα και προσανατολισμό στην επιφάνεια. Η ύπαρξη της ευρωπαϊκής κουλτούρας της Αναγέννησης έχει σύμφωνα με την πεποίθηση του Florensky ολοκληρωθεί με την έναρξη του 20ου αιώνα, από τα πρώτα χρόνια του νέου αιώνα παρατηρούνται σε όλους τους τομείς τα πρώτα σπέρματα της κουλτούρας ενός άλλου τύπου.
Ο Florensky βλέπει στη δομή της κοσμοθεωρίας του μια αντιστοιχία προς το ρωσικό μεσαιωνικό στιλ του 14ου μέχρι τον 15ο αιώνα, βλέπει όμως -και αυτό ανταποκρίνεται στην επιθυμία του- να αναδύονται άλλα οικοδομήματα σκέψης, που αντιστοιχούν σε μια επιστροφή του Μεσαίωνα με ένα πιο βαθύ τρόπο. Ο Florensky θεωρεί πως ο θεμελιώδης νόμος του κόσμου είναι ο δεύτερος νόμος της Θερμοδυναμικής, ο νόμος της Εντροπίας, με πιο πλατιά έννοια ο νόμος του χάους - σε όλους τους τομείς του κοσμικού οικοδομήματος. Απέναντι από τον κόσμο βρίσκεται ο λόγος, η αρχή της εκτροπίας. Η κουλτούρα είναι ο συνειδητός αγώνας με την ισοπέδωση των πάντων: κουλτούρα σημαίνει απομόνωση ως ένα φρενάρισμα της διαδικασίας ισοπέδωσης μέσα στο σύμπαν, σημαίνει την ανύψωση της έντασης σε όλους τους τομείς, ως συνθήκη της ζωής, σε αντίθεση προς την ισότητα, τον θάνατο.
Κάθε κουλτούρα αναπαριστά ένα σύστημα, με σκοπό και συνοχή, μέσων προς πραγμάτωση και αποκάλυψη μιας αξίας, η οποία προσλαμβάνεται ως θεμελιώδης και απροϋπόθετη, δηλαδή έχει ως αντικείμενο μια πίστη, την οποία υπηρετεί. Οι πρώτες διαθλάσεις αυτής της πίστης στις απαραίτητες λειτουργίες του ανθρώπου, καθορίζουν τις πτυχές των περιοχών που συνδέονται με τις λειτουργίες αυτές, δηλαδή ολόκληρου του Είναι, στο βαθμό που βρίσκεται σε κάποια σχέση προς τον άνθρωπο. Οι πτυχές αυτές είναι οι κατηγορίες, όχι αφηρημένες, αλλά συγκεκριμένες κατηγορίες (σύγκρινε την Kabbala), η δρώσα εμφάνιση τους είναι η λατρεία (Kult). Η κουλτούρα, όπως μαρτυρεί και η ετυμολογία, προέρχεται από την λατρεία (κουλτ), είναι δηλαδή τάξη ολόκληρου του κόσμου, βάσει των κατηγοριών της λατρείας. Η πίστη καθορίζει την λατρεία, η λατρεία την κατανόηση του κόσμου, από την οποία προκύπτει η κουλτούρα.
Απέναντι σε ένα νατουραλιστικό, ηθικό μονισμό με ταυτόχρονο μεταφυσικό δυϊσμό, ο Florensky τοποθετεί ένα ηθικό δυϊσμό και μεταφυσικό μονισμό. Από εδώ προκύπτει ο αγώνας με τα νεφελώματα του μανιχαϊσμού, γνωστικισμού, βογομιλισμού, … που διαποτίζουν ολόκληρη την κοινωνία.
Την ίδια θέση λαμβάνει ο Florensky και για την θεωρία της γνώσης. Απέναντι στον ψευδαισθησιασμό (illusionismus), την υποκειμενικότητα και τον ψυχολογισμό, τοποθετεί τον ρεαλισμό ως πεποίθηση περί μιας υπερυποκειμενικής πραγματικότητας του Είναι: Το Είναι αποκαλύπτεται άμεσα στην γνώση. Οι αντιλήψεις δεν είναι υποκειμενικές, αλλά συνδεδεμένες με το υποκείμενο, δηλαδή ανήκουν στο υποκείμενο αλλά βρίσκονται έξω από αυτό. Με άλλα λόγια, μέσα στην γνώση εκφράζεται η αληθινή επέκταση του υποκειμένου και αληθινή ένωση της ενέργειας του (σύμφωνα με την ορολογία του 14ου αιώνα) με την ενέργεια της προς γνώση πραγματικότητας. Από την άλλη, ο Florensky, σε αντίθεση προς ένα γενικά αποδεκτό ή επιθυμητό, ενιαίο, κλειστό σύστημα γνώσης (στο στιλ της γαλλικής και ιδιαίτερα της γερμανικής σκέψης), συμμεριζόμενος το αγγλο-αμερικάνικο και ιδαίτερα το ανατολικό στιλ σκέψης, θεωρεί κάθε σύστημα μη λογικό. Θεωρεί αντιθέτως πως κάθε σύστημα είναι τελεολογικά συνδεδεμένο και βλέπει στην λογική ασυνέχεια (αποσπασματικό χαρακτήρα) και αντιφατικότητα μια αναπόφευκτη συνέπεια της διαδικασίας της γνώσης, η οποία στα κατώτερα επίπεδα δημιουργεί μοντέλα και σχήματα και στα ανώτερα σύμβολα. Η γλώσσα της συμβολιστικής ανήκει στα ουσιαστικά ερωτήματα της θεωρίας της γνώσης.
Η δομή της γνωρίζουσας λογικής βρίσκεται πάνω από την λογική και περιλαμβάνει επομένως δυο αντιφατικές συστατικές τάσεις. Είναι περίπου το ίδιο είτε το ονομάζουμε Είναι και νοήματα, στάση και κίνηση, πεπερασμένο και άπειρο, είτε μιλούμε για τον νόμο της ταυτότητας (εννοώντας τον νόμο της ταυτότητας, αντιφάσεως και αποκλειόμενου τρίτου) και τον νόμο της επαρκούς αιτίας. Επειδή η διάνοια δεν μπορεί να δράσει χωρίς την ταυτόχρονη παρουσία και των δυο τάσεων, κάθε πράξη της διάνοιας είναι ουσιαστικά αντινομική, και όλες οι κατασκευές της στηρίζονται στις αρχές οι οποίες καταπολεμούν και αποκλείουν η μια την άλλη. Μια αδιάσειστη αλήθεια είναι αυτό που συνδέει μεταξύ τους τη δυνατότερη κατάφαση και τη δυνατότερη άρνηση, δηλαδή μια ακραία αντίφαση: Η αντίφαση δεν μπορεί να καταρριφθεί, γιατί περιλαμβάνει ήδη την εξωτερική της άρνηση. Για τον λόγο αυτό, κάθε τι που θα μπορούσε να ειπωθεί κατά της αδιάσειστης αλήθειας, θα είναι πιο αδύνατο από την άρνηση την οποία η ίδια περιλαμβάνει. Το αντικείμενο, το οποίο αντιστοιχεί σε αυτή την αντινομία, είναι προφανώς η αληθινή πραγματικότητα και η πραγματική αλήθεια. Το αντικείμενο αυτό, η πηγή του Είναι και του νοήματος, γίνεται αντιληπτό από την εμπειρία.
Η κοσμοθεωρία του Florensky σχηματίστηκε κυρίως στο έδαφος των Μαθηματικών και είναι υφασμένη από τις αρχές τους, αν και η κοσμοθεωρία αυτή δεν χρησιμοποιεί τη γλώσσα των Μαθηματικών. Το σημαντικότερο λοιπόν για τον Florensky ως προς την γνώση του κόσμου είναι η γενική κανονικότητα ως λειτουργική συνάφεια, με την έννοια της θεωρίας των συναρτήσεων και της αριθμολογίας. Στον κόσμο κυριαρχεί ασυνέχεια ως προς τις συνδέσεις και τη διακριτότητα της πραγματικότητας. Απαράδεκτη για τον θετικισμό και τον καντιανισμό, καθώς διαταράσσει τη συνέχεια, η ασυνέχεια δεν είναι λιγότερο νομοτελειακή, και αντιστοιχεί στις διακριτές, πολύσημες συναρτήσεις διασποράς χωρίς διαφοροποίηση (μαθηματική έννοια). Από την άλλη πλευρά, η διακριτότητα της πραγματικότητας οδηγεί στην επικράτηση της μορφής ή της ιδέας (με την έννοια του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη) ως ενός ενιαίου όλου, το οποίο βρίσκεται «πριν από τα μέρη του», καθορίζει τα μέρη, δεν αποτελείται όμως από τα μέρη του. Από εδώ προέρχεται το ενδιαφέρον για τις ολοκληρωματικές εξισώσεις και τις συναρτήσεις γραμμών, επιφανειών, κτλ. Από εδώ προέρχεται από την άλλη πλευρά, η πυθαγόρεια κλίση, η προσπάθεια να κατανοηθεί ο αριθμός ως μορφή. Σε συνάρτηση προς την αντίληψη περί του πολυεπίπεδου χαρακτήρα της πραγματικότητας, και το γεγονός πως το ένα επίπεδο είναι απροσπέλαστο για τα άλλα (υπό όρους υπερβατικότητα), βρίσκεται η προσπάθεια να φτάσει σε ένα παραστατικό μοντέλο φανταστικών μεγεθών.
Ως προς τον χώρο και τον χρόνο, ο Florensky αντιπροσωπεύει ένα εξειδικευμένο ατομισμό. Ο αγώνας με την καντιανή έννοια του χώρου και η συνείδηση περί του εξαρτώμενου χαρακτήρα και της ανεπαρκούς ελαστικότητας τής μη ευκλείδειας προβολικής γεωμετρίας, οδήγησε το ενδιαφέρον του Florensky στους μη προβολικούς χώρους και στην τοπολογία. Στο έδαφος αυτό αναπτύχθηκαν οι αισθητικές του απόψεις (Διαλέξεις με θέμα «Ανάλυση του χώρου στην εικαστική τέχνη», στις ανώτερες σχολές τεχνών).
Ο Florensky βλέπει στα Μαθηματικά την αναγκαία και πρώτη συνθήκη της κοσμοθεωρίας, βρίσκει όμως στην αυτάρκεια των Μαθηματικών την αιτία της πολιτισμικής τους στειρότητας: Τα Μαθηματικά πρέπει να λαμβάνουν τις κατευθυντήριες ωθήσεις κατά πρώτον από μια γενική κατανόηση του κόσμου, και κατά δεύτερον από την πειραματική μελέτη του κόσμου και από την τεχνολογία. Οι ενασχολήσεις του Florensky πάνε και προς τις δυο αυτές κατευθύνσεις. Το αντικείμενο του στην τεχνολογία είναι η ηλεκτροτεχνία, κυρίως τα ηλεκτρικά πεδία και τα υλικά μέσα τους (στα οποία αυτά σχηματίζονται, διαδίδονται…). Η θεωρία των πεδίων επεκτείνεται, και συνδέεται με την γεωμετρία, φυσική φιλοσοφία και την αισθητική, η γνώση περί των υλικών συνδέεται με την ιστολογία των υλικών ως ένα πεδίο εφαρμογής της θεωρίας των συνόλων και της θεωρίας των συναρτήσεων.
Ας αναφερθούμε τέλος στην ενασχόληση με την γλώσσα: Απορρίπτοντας το αφηρημένο-λογικό στοιχείο της σκέψης, ο Florensky βλέπει την αξία της σκέψης στην συγκεκριμένη εμφάνιση του ως αποκάλυψης της προσωπικότητος. Από εδώ προέρχεται το ενδιαφέρον για την στιλιστική διερεύνηση των προϊόντων της σκέψης. Επειδή ο Florensky δεν αποδέχεται την σκέψη χωρίς τη γλώσσα, βλέπει στη σπουδή του λόγου το κύριο εργαλείο, για να εισδύσει σε μια ξένη σκέψη και για να δώσει μορφή στη δική του σκέψη. Εδώ εδράζεται η ενασχόληση του με την ετυμολογία και τη σημασιολογία.

Έργα

Λόγω εξωτερικών, αλλά εν μέρει και εσωτερικών συνθηκών, ο Florensky δεν τύπωσε το μεγαλύτερο μέρος των έργων του, τα δε τυπωμένα είναι κυρίως τυχαίες παρατηρήσεις ή παρεκβάσεις από το περιβάλλον των μεγαλύτερων έργων. Από τα μη τυπωμένα ας αναφέρουμε: «Στο μεταίχμιο της σκέψης», «Φιλοσοφία της λατρείας», «Ανάλυση του χώρου στην εικαστική τέχνη», «Ο αριθμός ως μορφή», «Αυτοβιογραφία», «Περί των ιδιαιτεροτήτων επίπεδων καμπύλων ως τόπων διακοπής της συνέχειας», «Υλικά για τη σπουδή της γλώσσας και της καθημερινότητας στη διοικητική περιφέρεια Kostroma», «Η ζωή και η προσωπικότητα του A. M. Bucharjow», «Η ζωή και η προσωπικότητα του αρχιμανδρίτη Serapion Maschkin», «Διαλέξεις περί μιας εγκυκλοπαίδειας των Μαθηματικών» (με μια νέα προσέγγιση ερωτημάτων της τοπολογίας), «Τα πρώτα βήματα της Φιλοσοφίας», «Λεξικό γραφικών συμβόλων» (μια εκτενής εργασία μαζί με τον A. I. Larionow), «Η τεχνολογία των ημιαγωγών», «Η πόρωση της μονωτικής πορσελάνης και μια μέθοδος μέτρησης και υπολογισμού της επιφάνειας ακανόνιστων σωμάτων», «Ένας ηλεκτρονικός ολοκληρωτής» «Μια υδροστατική και μια ηλεκτροστατική μηχανή για τη λύση αλγεβραϊκών και υπερβατικών εξισώσεων», «Τα παλαιορωσικά ονόματα των πολύτιμων λίθων», «Περί του ελέγχου ποιότητας των προϊόντων», «Χυτά μέρη για τις συνδέσεις των καλωδίων», και άλλα. Πέραν αυτών έδωσε σειρά διαλέξεων για τα ερωτήματα περί της ιδιότητας του δημιουργού.
Από το 1919 στενότερες σχέσεις προς την τεχνολογία. Ο Florensky δίνει μια σειρά διαλέξεων στην Πανρωσική Εταιρία Μηχανικών, στην Ρωσική Εταιρία Ηλεκτροτεχνίας, και άλλες εταιρίες, δημοσιεύει αρκετά άρθρα στο περιοδικό «Ηλεκτρισμός» και άλλα τεχνικά περιοδικά. Από την εποχή αυτή εργάζεται στο ανώτατο συμβούλιο οικονομίας, στην αρχή εργάζεται στο εργοστάσιο «Karbolit», αργότερα στην κεντρική διοίκηση της βιομηχανίας ηλεκτρισμού. Και στις δυο θέσεις καταπιάνεται με προβλήματα ηλεκτρικών πεδίων και ημιαγωγών. Από το 1921 και μετά, ο Florensky δίνει διαλέξεις στα Ανώτερα Καλλιτεχνικά Εργαστήρια και ετοιμάζει μια σειρά διαλέξεων για την ανάλυση του χώρου. Ταυτόχρονα διεξάγει έρευνες στο κρατικό ινστιτούτο πειραματικής ηλεκτροτεχνίας, και από το 1924 διοικεί το νεοπαγές εργαστήριο έρευνας των υλικών. Το 1924 εκλέγεται μέλος της κεντρικής επιτροπής ηλεκτροτεχνίας και εργάζεται στον τομέα της τυποποίησης στην ενιαία επιτροπή ηλεκτροτεχνικών προτύπων και κανονισμών. Παράλληλα διεξάγονται πειραματικές και εκδοτικές εργασίες συνδεόμενες με τη δραστηριότητα του στην ειδική επιτροπή για την βελτίωση της ποιότητας των προϊόντων. (1924/25)