ΧΩΡΙΣ ΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΔΕΝ ΘΑ ΗΤΑΝ ΑΥΤΟΣ ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ - Jean Pépin (1)

ΧΩΡΙΣ ΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΔΕΝ ΘΑ ΗΤΑΝ ΑΥΤΟΣ ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ

Jean Pépin

Προκαταρκτικά

Δεν υπάρχει τίποτα λιγότερο απλό από τη θρησκεία. Η καθεμιά τους, είτε σημερινή είτε παρωχημένη, είτε ντόπια είτε ξένη, παρουσιάζεται ως δέσμη πολυάριθμων στοιχείων, που βρίσκονται άλλα πιο κοντά και άλλα πιο μακριά από το κέντρο της. Και πρώτα πρώτα το ίδιο το κέντρο συνίσταται σε μια πρωταρχική διαίσθηση, ένα μη αναγώγιμο μήνυμα, που συχνά προβάλλεται ως αποτέλεσμα θείας αποκάλυψης, χάρη στο οποίο μια θρησκεία είναι ο εαυτός της. Δεν μπορεί όμως να στοχαστεί τον εαυτό της δίχως ένα εννοιολογικό οπλοστάσιο, περισσότερο ή λιγότερο επεξεργασμένο, ένα συνδυασμό μοτίβων, ένα σύστημα νοητικών μηχανισμών. Η απαραίτητη έκφραση χρειάζεται μια γλώσσα, κοινή ή ειδική, ένα λεξιλόγιο, μια γραφή. Δίπλα της, συνυφασμένο με μιαν ορισμένη κατανυκτική ιδιότητα, ένα φαντασιακό που διαλέγει τα σύμβολά του και τα δανείζεται συχνά από τη φύση: τον ήλιο, το φώς, τη ζωή, τη βλάστηση, το ζευγάρι, τη σχέση πατέρα-γιου κλπ. Η θρησκεία γεννιέται και αναπτύσσεται μέσα σε δεδομένες ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες, με τις οποίες έρχεται σε σύγκρουση ή υποτάσσεται· αντιμετωπίζει την εύνοια ή την εχθρότητα της εξουσίας, της κοινής γνώμης· η ακατανοησία τη σπρώχνει προς την αναδίπλωση, την απόκρυψη, τη μυστικότητα, τη μεταμφιεσμένη έκφραση. Ακόμη κι όταν είναι «πρωτόγονη», είναι αλληλέγγυα με μια κουλτούρα, εδράζεται συνήθως σε κάποια ιδρυτικά κείμενα, στα οποία εφαρμόζει τεχνικές ανάγνωσης, εξηγητικές μεθόδους· θεσπίζει κανονισμούς, ρυθμίσεις, δικαιώματα, επαγγέλματα, σχολές, σύντομα βρίσκει μπροστά της αιρέσεις και σχίσματα. Τέλος, ακόμη κι αν είναι θρησκεία φιλοσόφων, καθαρή religio mentis (θρησκεία του νου), έχει δικό της σπίτι, χώρους, ναούς, μέσα ή έξω απ' τους οποίους, σε καθορισμένες στιγμές, τελούνται μυσταγωγίες και λειτουργίες.

Αυτό το «τέλος», που μόλις είπα, είναι φυσικά λάθος: στην πραγματικότητα θα μπορούσαμε και θα οφείλαμε να παρατείνουμε για πολύ και να εκλεπτύνουμε την ανάλυση. Αυτή θα επιβεβαίωνε την ύπαρξη και θα εμπλούτιζε την περιγραφή μιας ολόκληρης περιφέρειας νοητικών ή πρακτικών συμπεριφορών, γύρω από τη συστατική ουσία της καθεμιάς θρησκείας, οι οποίες διατηρούν με τον κηρυγματικό πυρήνα (ας μου επιτραπεί αυτή η βαρύγδουπη έκφραση) μια λίγο πολύ στενή σχέση, αλλά δεν ταυτίζονται απόλυτα μαζί του. Εννοείται πως η πρωτοτυπία δεν είναι η ίδια, αν τοποθετηθεί κανείς στην καρδιά του στόχου ή σ' έναν από τους ομόκεντρους κύκλους που την περιβάλλουν. Είναι δύσκολο να φανταστούμε το κέντρο σαν κάτι φτιαγμένο εξ ολοκλήρου από δάνεια από άλλες φιλοσοφικές ή θρησκευτικές παραστάσεις. Από την άλλη όμως, πώς να αποκλείσουμε το ότι το εννοιολογικό, εκφραστικό, κοινωνικό, τελετουργικό κλπ. ντύμα, που η έκτασή του είναι ολοφάνερη, μπορεί να οφείλει κάτι στον ιστορικό, πολιτιστικό και πολιτικό περίγυρο;

Ας πάρουμε την περίπτωση του χριστιανισμού. Είναι πέρα από κάθε αμφιβολία πως στο βάθος του βρίσκεται μια ουσία ειδοποιός και μη αναγώγιμη σε οτιδήποτε άλλο, αυτό που οι μεγάλοι Γερμανοί θεολόγοι του περασμένου αιώνα (Schleiermacher, Feuerbach, Harnack) ονόμασαν ορθά Das Wesen des Christentums (Η ουσία του Χριστιανισμού).  Εξίσου προφανές είναι πως το υπερβατικό αυτό μήνυμα μπόρεσε ν' ανοίξει δρόμο μέσα στα μυαλά και στις καρδιές μοναχά προσφέροντας σ' ένα εννοιακό, συμβολικό, γλωσσικό, πολιτιστικό και τελετουργικό όχημα, που ήταν εκείνο της εποχής της γέννησης και της διάλυσής του.

Δεν θα χάσουμε τον καιρό μας ούτε επιβεβαιώνοντας γι' άλλη μια φορά τη μεγάλη πρωτοτυπία της πρώτης, ούτε συμπληρώνοντας τον κατάλογο των συνομολογημένων χρεών της δεύτερης, και ακόμα λιγότερο κατατάσσοντας όλα αυτά τα στοιχεία στην αληθινή τους θέση. Είναι παρατηρημένο εδώ και πολύν καιρό πως οι χριστιανοί και οι εθνικοί Έλληνες προσανατόλιζαν παρόμοια τους τόπους της λατρείας τους, πως ο ιερέας και ο μυσταγωγός (στα Ελευσίνια μυστήρια και αλλού) διασχίζουν με το δεξί πάλι το κατώφλι του αδύτου του ναού, φιλούν το βωμό, οδηγούν τις λιτανείες. Άλλο τόσο πειστικά έχει δειχτεί πως και οι μεν και οι δε προσέγγιζαν τα βασικά τους κείμενα με συγγενικές μεθόδους ανάγνωσης, πως έβαζαν σ' εφαρμογή την ετυμολογία ή τη συμβολική των αριθμών, πως ήξεραν να ορίζουν, τόσο τους δείκτες που επισήμαναν τα αλληγορικά μέρη, όσο και τα κίνητρα που ωθούσαν στην αλληγορική γραφή. Πρόκειται για πολιτιστικά δεδομένα κοινά σε όλον τον πολιτισμό της λεκάνης της Μεσογείου κατά την ύστερη Αρχαιότητα.

Οι έρευνες αυτού του είδους έχουν δώσει κιόλας πολλά αποτελέσματα. Έχουμε να προσδοκούμε πολλά ακόμη. Σήμερα ταπεινή μου φιλοδοξία θα είναι να δώσω μερικά παραδείγματα, με βάση ορισμένα κείμενα, κατανεμημένα σε τρία σημεία. Στην πρώτη γραμμή των δογμάτων που πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας, όταν θέλουμε να ορίσουμε ακριβώς την «ουσία του χριστιανισμού», βρίσκεται η ανάσταση του Χριστού, ή καλύτερα ο αναστημένος Χριστός· σ' αυτό το ζήτημα τίποτα δεν είναι πιο σημαντικό από ένα μικρό αριθμό παύλειων κειμένων, που ο διαπρεπής αυτός ρόλος δεν τα εμποδίζει καθόλου, όπως θα δούμε, να είναι σε μεγάλο βαθμό ανοιχτά στη λογική και στη θεολογία των Ελλήνων. Ύστερα θα διαβάσουμε με κατάπληξη μια σελίδα, όπου ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς προσπαθεί να δείξει πως το χριστιανικό μήνυμα εκπληρώνει τις πιο αχαλίνωτες προσδοκίες του ελληνικού φαντασιακού. Τέλος, θα γνωρίσουμε τον τρόπο, με τον οποίον ένα συνοδικό κείμενο, έχοντας να διατυπώσει ένα λεπτό σημείο του δόγματος της Ενανθρώπισης, χρησιμοποίησε εμφανώς εννοιολογικά εργαλεία σφυρηλατημένα από την εθνική φιλοσοφία.