Ο ΜΥΘΟΣ; Κρύφτηκε ανάμεσα σε κινητά τηλέφωνα και διαφημίσεις

 Από την Ηχώ του Μπέργκαμο, δύο συνεντεύξεις με τον Marcello Veneziani για τον μύθο και τη σχέση του με τη μηδενιστική κοινωνία μας.

Ο ΜΥΘΟΣ; Κρύφτηκε ανάμεσα σε κινητά τηλέφωνα και διαφημίσεις

Ο δικός μας μοιάζει να είναι ένας απογοητευμένος, εκκοσμικευμένος κόσμος στον οποίο δεν υπάρχει χώρος για ευφάνταστες και συναισθηματικά φορτισμένες ανακατασκευές. 150 χρόνια μετά τον Νίτσε, όλοι αναπνέουμε μια απέραντη μηδενιστική ατμόσφαιρα. Υπάρχει, όμως, ένας μύθος που αντιστέκεται –τονίζει o Veneziani– και είναι αυτός του Νάρκισσου, του όμορφου κυνηγού του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού που ερωτεύεται την αντανακλώμενη εικόνα του. Απλώς κοιτάξτε τον κόσμο των κοινωνικών δικτύων: «Ο κόσμος είμαι εγώ, και η selfie το πιστοποιεί».

«Όμως ο "κλασικός" ναρκισσισμός - λέει ο δημοσιογράφος, συγγραφέας, φιλόσοφος - ήταν κατ' εξοχήν ατομική και μοναδική ασθένεια, ενώ σήμερα βρισκόμαστε στην εποχή του μαζικού ναρκισσισμού: όλοι νιώθουν ξεχωριστοί, όλοι θεωρούν τον κόσμο ως φόντο (σκηνικό), ως βιτρίνα της ζωής τους. Ο μύθος του εγώ, του "εγώ" είναι ο κύριος μύθος στην εποχή μας, η πεποίθηση ότι όλα περιστρέφονται γύρω μας: Θα έλεγα ότι το "εγώ" είναι ο πρώτος υποκατάστατος μύθος της εποχής μας».

Αυτά τα επικά prét-a-porter τα ονομάζετε «μυθοειδή»: έχουμε ακόμα πολλές ψευδαισθήσεις στο κεφάλι μας;

Έχω την εντύπωση ότι διώξαμε τους μύθους από την μπροστινή πόρτα στο όνομα μιας κουλτούρας του Διαφωτισμού, και στη συνέχεια επέστρεψαν από την πίσω πόρτα, με τη μορφή πλαστών απομιμήσεων. Ζουν στην εποχή μας με ψεύτικο όνομα, συνδεδεμένο πάνω απ' όλα με τον κόσμο της κατανάλωσης, με τη διαφήμιση, στον οποίο υπάρχει μια μάλλον κραυγαλέα μυθολογική αναπαράσταση των προϊόντων, που χρησιμεύει για την πώλησή τους, για την προώθησή τους. Αλλά ο μύθος είναι ζωντανός και σε πολλούς άλλους τομείς όπως ο αθλητισμός, ο κινηματογράφος, η μυθοπλασία: είναι μια διάσταση που είναι πιο παρούσα από ποτέ, αλλά είναι σε αυτές τις υποκατάστατες μορφές. Και στην εποχή του μαζικού ναρκισσισμού, το πέρασμα μεταξύ μύθου και μυθομανίας είναι σύντομο.

Σωστά: φωνάζοντας «είσαι ένας μύθος», πωλούνται αυτοκίνητα, αντιρυτιδικές κρέμες, υπερηρωικές αποδράσεις στη φαντασία ... Ακόμα και η μυθοπλασία υποστηρίζει τις επιτυχίες της στην ψευδο-μεσαιωνική μυθογραφία: με λίγα λόγια, δεν μπορούμε πραγματικά να κάνουμε χωρίς τον μύθο;

Πάντα αναζητούμε οχήματα που μας πάνε αλλού. Ο κινηματογράφος, η μυθοπλασία, αλλά και το smartphone έχουν αυτή τη λειτουργία: για να δείξουν ότι δεν λύνονται όλα σε αυτά που βλέπουμε και αγγίζουμε, υπάρχει πάντα μια περαιτέρω, επική, ηρωική, φανταστική ή απλά απομακρυσμένη διάσταση, όπως αυτή που μπορούμε να βρούμε μέσω του Διαδικτύου. Μας λείπει το Αλλού, και το αναζητούμε μέσα από αυτές τις υποβαθμισμένες μορφές.

Η καθημερινότητα μας κουράζει, αναζητούμε πιο δυνατά συναισθήματα.

Ο μύθος χαρακτηρίζει τον έρωτα, μυθοποιούμε τον αγαπημένο, τον θεωρούμε μοναδικό, αναντικατάστατο. Ο μύθος χτίζει τις αναμνήσεις μας, η άσκηση της νοσταλγίας είναι ένα έργο επιλογής του παρελθόντος που κάνουμε μυθοποιώντας κάποιες πτυχές και ατμόσφαιρες. Ο μύθος μας ανήκει. Και όταν αποτυγχάνουμε να να επεξεργαστούμε εκ νέου αυτή τη σχέση μαζί του, την υποφέρουμε μέσα από τις δεισιδαιμονικές μορφές της τρέχουσας μυθολογίας.

Ο Τσέστερτον είπε: «Όταν οι άνθρωποι σταματούν να πιστεύουν στον Θεό, δεν είναι ότι δεν πιστεύουν τίποτα, αλλά ότι πιστεύουν τα πάντα».

Έχω στο μυαλό μου μια άλλη ανάλογη παρατήρηση: «Μετά τους πιστούς θα έρθουν οι ευκολόπιστοι, οι αφελείς».

Περισσότερο από το να είμαστε παιδιά του Προμηθέα, λέει, σήμερα βρισκόμαστε στο έλεος του Πρωτέα, της θεότητας των υδάτων, ικανής να πάρει οποιαδήποτε μορφή.

Ο μύθος του Προμηθέα, που κλέβει τη φωτιά και την τεχνολογία από τους θεούς για να τη δώσει στον άνθρωπο, είναι η βάση της μεγάλης επιστημονικής και τεχνολογικής προόδου. Σήμερα η επιστημονική έρευνα εφαρμόζεται στην ιδέα της μεταμόρφωσης του εαυτού μας. Έχουμε γίνει μεταλλαγμένα όντα, ό,τι αλλάζει είναι θετικό για εμάς, βρισκόμαστε σε μια διαγονιδιακή εποχή από κάθε άποψη, από τα φρούτα και τα λαχανικά μέχρι το ανθρώπινο σώμα. Ο 21ος αιώνας έχει αυτή την πρωτεϊκή κλίση, αντί να τροποποιούμε και να κυριαρχούμε στον κόσμο, σκεφτόμαστε τώρα να αναδιαμορφώνουμε τον εαυτό μας. Η ιδέα να απελευθερωθούμε από τη φύση μας για να εφεύρουμε μια άλλη πραγματικότητα που ικανοποιεί την επιθυμία και τη θέλησή μας εξαπλώνεται: μια ανησυχητική πτυχή.

Σε άλλα έργα σας, όπως το Amor fati και το Nostalgia degli dei, παρουσιάζετε μια πολύ κοσμική άποψη: τονίζετε το ρόλο της μοίρας στη ζωή, πηγαίνοντας ενάντια στο ρεύμα.

Επανεκτίμησα την κατηγορία της μοίρας σε αντίθεση με την πεποίθηση ότι είναι το τυχαίο, και επομένως το χάος που κυβερνά τα πάντα. Το πεπρωμένο είναι ένας ευφυής σχεδιασμός. Η δύναμη του ανθρώπου είναι να γίνει αυτό που είναι, ξεκινώντας επίσης από τα όρια και τις ατέλειές του. Μη απορρίπτοντας ό,τι χαρακτηρίζει το είναι του. Το πεπρωμένο είναι η αίσθηση του ορίου μας. Πιστεύω στο «στοίχημα» που αναφέρει ο Blaise Pascal: μπορούμε να πιστέψουμε ότι γεννηθήκαμε από καθαρή τύχη ή μπορούμε να προσδώσουμε ένα νόημα στην ύπαρξη. Τη στιγμή που επιλέγουμε να δώσουμε ή να μην δώσουμε βάρος (νόημα) στο πεπρωμένο μας, υιοθετούμε ένα όραμα για τον κόσμο που συνάδει με αυτή την ιδέα. Η επιλογή του ενός ή του άλλου μονοπατιού είναι μια λογική, συνειδητή πράξη ελευθερίας: μετά, όταν την ακολουθήσεις, συνειδητοποιείς ότι όλα αθροίζονται.

Η κουλτούρα που επικρατεί σήμερα μας θεωρεί περιπλανώμενα όντα που ζούμε σε απόλυτη ελευθερία, άρα σε απόλυτη απροσδιοριστία. Και αυτό, κατά τη γνώμη μου, είναι ο σπόρος του μηδενισμού: όταν δεν υπάρχει σκοπός, όταν όλα είναι αναστρέψιμα και όλα μπορούν να είναι αντίθετα από όλα, έχουμε εισέλθει πλήρως σε αυτόν. Πιστεύουμε ότι έχουμε τη μέγιστη ελευθερία, αλλά τελικά συνειδητοποιούμε ότι είμαστε οι απόλυτοι κυρίαρχοι ενός βασιλείου που δεν έχει έδαφος. Και το απόλυτο πισωγύρισμα της ελευθερίας: η απεριόριστη ελευθερία τελικά συνορεύει με το τίποτα και έτσι μετατρέπεται ανάποδα στο αντίθετό της. Μια απεριόριστη ελευθερία εξαφανίζεται μέσα στο απεριόροστο: είναι η μέθη του Τίποτα».

Carlo Dignola, The Echo of Bergamo 8 Νοεμβρίου 2019

***

Οι μύθοι είναι καλύτεροι από τα υποκατάστατά τους

Ο Marcello Veneziani είναι ένας θαρραλέος στοχαστής, που κινείται ευκίνητα ανάμεσα σε μορφές που βρίσκονται λιγότερο ή περισσότερο κοντά του (από τον Evola μέχρι τον Gramsci) και σε ένα από τα βιβλία του με τίτλο Alla luce del mito (Marsilio) αντιμετωπίζει το μυθολογικό ερώτημα με μια αφοριστική στάση και μια επαναλαμβανόμενη ποιητική έμπνευση. Όσοι τον προσεγγίζουν μέσα από το φίλτρο της ιδεολογίας χάνουν κάτι σημαντικό που αξίζει να προβληματιστούν, ακόμη και αν δεν μπορούν να μοιραστούν όλα όσα λέει.

Ωστόσο, πέρα ​​από τα διπλώματα και τις ετικέτες, το θέμα είναι άλλο: γιατί χρειαζόμαστε μύθους; Για να καταλάβω περισσότερα, ακόμη και αφού διάβασα τον τόμο, τηλεφώνησα στον Βενεζιάνι και του έκανα μερικές ερωτήσεις, ξεκινώντας ακριβώς από το γιατί.

«Ο μύθος είναι μέρος μας, μέρος του εαυτού μας, είναι μια συστατική διάσταση της ψυχής μας. Χωρίς τον μύθο δεν θα υπήρχε τέχνη, θρησκεία, πολιτισμός, ακόμη και πολιτική. Ο μύθος μας συνοδεύει από την παιδική ηλικία, μια μυθική εποχή που γίνεται νοσταλγία με τα χρόνια, και σηματοδοτεί τα σημαντικότερα περάσματα της ζωής μας. Η γέννηση και ο θάνατος πρώτα απ' όλα».

Η αρχή, το τέλος και όλα τα ενδιάμεσα περνούν μέσα από αυτό που ο Μαξ Βέμπερ αποκαλούσε Entzauberung der Welt, την εποχή της αποχαύνωσης, της απογοήτευσης, δηλαδή την εποχή μας. Στην οποία, έγραψε ο γερμανός οικονομολόγος, ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα «να κυριαρχεί σε όλα τα πράγματα μέσω υπολογισμού», έτσι ώστε το άτομο «να μην χρειάζεται πλέον, όπως ο άγριος, να καταφεύγει σε μαγικά μέσα για να κυριαρχήσει ή να κερδίσει την εύνοια των πνευμάτων. Αλλά μπορεί να επωφεληθεί από υπολογισμούς και τεχνικούς πόρους».

Εν ολίγοις, ένας κόσμος βαθιά επιστημονικός, μαθηματοποιημένος και τεχνικός, όπου ο μύθος απομυθοποιείται, αλλά όχι εντελώς σύμφωνα με τον Βενεζιάνι: «Η επιστήμη ξεκαθαρίζει το σκοτάδι των μυστηρίων του κόσμου, ωθεί τα όρια του αγνώστου πιο μακριά. Αλλά δεν λύνει το μυστήριο: η επιστήμη γεννιέται από τον μύθο και επιστρέφει στον μύθο, ανάμεσα σε αυτά τα δύο σημεία υπάρχει κάτι άγνωστο που μόνο ο μύθος μπορεί να φωτίσει».

Το φως του μύθου φωτίζει το μυστήριο, αλλά ξέρει και πώς να το θαμπώνει. Αυτό συμβαίνει «όταν ο μύθος διαχωρίζεται από την κριτική ανάλυση του εαυτού του. Τότε προκύπτει μια τύφλωση της πραγματικότητας που είναι ο θρησκευτικός, πολιτικός ή ατομικός φανατισμός, η μυθομανία».

Ενώ φωτίζει, επίσης, ο μύθος παλεύει με τα μυθοειδή, υποκατάστατα του μύθου «που είναι πλαστοί μύθοι, ψεύτικοι μύθοι των οποίων είμαστε όμηροι. Πρώτα από όλα η τεχνική, που εκπροσωπείται από τον μύθο του Προμηθέα». Και μετά «ο Ερμής, ο αγγελιοφόρος των θεών, ο μυθολογικός πατέρας του ιστού, και ο Διόνυσος, ο θεός του βιάγκρα και του πρόζακ». Όπως έγραψε ο Bataille «Θέλω απλώς να μεθύσω, να ζήσω [...]. Δεν θέλω πια να έχω άλλο πάθος πέρα από την ελεύθερη ζωή μου, τον σκληρό, σπασμωδικό χορό μου, αδιάφορο για κάθε 'δουλειά'». Και αυτό είναι το αποτύπωμα του παρόντος, εξηγεί ο Veneziani, «γεμάτους νάρκισσους που ζουν ο ένας μέσα στον άλλο, χωρίς δεσμεύσεις διάρκειας, σκέψης, προοπτικής». Η μόνη προοπτική είναι η μεταμόρφωση, οπότε στο όραμα του δημοσιογράφου είναι ο μύθος του Πρωτέα, δηλαδή αυτού που μεταμορφώνεται συνεχώς, που αποτελεί την αναπαράσταση της εποχής μας: «Βρισκόμαστε στην εποχή της γενετικής και της μεταμόρφωσης του σώματος. Ό,τι μεταμορφώνεται είναι όμορφο, η δική μας είναι μια πρωτεϊκή εποχή. Η επιστήμη και η τεχνολογία μας μεταφέρουν από τον Προμηθεϊσμό στον Πρωτεϊσμό. Ο καθένας μας απορρίπτει τη φύση, τη δική του ταυτότητα και παίρνει τη μορφή που επιθυμεί».

Ωστόσο, η «προοπτική», νοούμενη ως η δυνατότητα υπέρβασης του παρόντος και αντίληψης κάτι που είναι πέρα ​​από την καθημερινότητα, είναι ίσως η λέξη κλειδί στην ανάλυση του Βενεζιάνι. «Τα μυθοειδή δεν έχουν υπερχρονική διάσταση, κοιτάζουν πάντα σε ένα αιώνιο παρόν. Αντίθετα, ο μύθος υπερβαίνει το εδώ και τώρα, αλλά πάνω απ' όλα δεν είναι ποτέ ατομικός. Κάθε αυθεντικός μύθος μας βγάζει από τη σολιψιστική μας διάσταση και μας επαναφέρει στην κοινότητα». Όπου υπάρχει το κοινό καλό, η αλληλεγγύη, οι ρίζες και η δυνατότητα ενός μέλλοντος.

Για το λόγο αυτό, αν από τη μια ο μύθος τροφοδοτεί τη θρησκεία και την πολιτική –εισάγωντας το δικό του αποτύπωμα στον πολιτισμό και την τέχνη– από την άλλη είναι συστατικό στοιχείο πολιτισμού. «Χωρίς μύθο ένας πολιτισμός δεν μπορεί να κρατήσει, είναι ο μύθος που του δίνει υπόσταση, που του δίνει βάθος. Για να επιβιώσουμε και να οραματιστούμε ένα μέλλον πρέπει να πιστέψουμε σε ένα "αλλού"». Πρέπει λοιπόν να δημιουργήσουμε μύθους; «Όχι, οι μύθοι πάντα υπήρχαν και θα υπάρχουν πάντα. Αναγεννιούνται και αποκτούν νέα νοήματα. Αυτό που λείπει σήμερα είναι η επίγνωση: πρέπει να επιστρέψουμε στην ανακάλυψη των μύθων για να ανακτήσουμε αυτή τη διάσταση του πνεύματος που χάνουμε όλο και περισσότερο. Είμαστε χαμένοι, αποπροσανατολισμένοι, ρευστοί όπως είπε ο Μπάουμαν, ακόμα και αερόμορφοι αν δεν ανακτήσουμε τα θεμελιώδη πράγματα».

Εδώ είναι η ανθρώπινη κατάσταση, την οποία αφηγείται ο Βενεζιάνι δείχνοντας με το δάχτυλό του εκείνα τα διάκενα της πραγματικότητας που ψιθυρίζουν μυθολογικά την ύπαρξη μας στον κόσμο. Έτσι στο τέλος έρχονται στο μυαλό το «Tappetini nuovi Arbre Magique» του Pezzali, τη θαμπή έκφραση της έκπληξης του Ομήρου και κυρίως αυτό το μυθικό επιφώνημα που τραγουδά ο De Gregori. Η εικόνα του «Άνθρωποι στη σκόνη ενός κομήτη, / άντρες στο δίχτυ χωρίς στόχο» σίγουρα έχει ανάγκη από μύθο.

Luca Barachetti, The Echo of Bergamo