Ο καθηγητής δογματικής και Φιλοσοφίας στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης, π. Νικόλαος Λουδοβίκος, συζητά “Εκ Βαθέων” ( Απρίλιος 2023), διασχίζει τη σκέψη του Γρηγορίου Παλαμά τονίζοντας την ισχυρή σύνδεση της με τη φαντασία.
«Θάνατος και ανάσταση της στοχαστικής φαντασίας στον Γρηγόριο Παλαμά»
Β
Παναγιώτης Δόικος (10:49): Αναφερόμενος στον τίτλο της ομιλίας του π.Ν. Λ., ο οποίος είναι «Θάνατος και ανάσταση της στοχαστικής φαντασίας στον Γρηγόριο Παλαμά», ως προς την στοχαστική του φαντασία, θα έλεγα το εξής: η στοχαστική φαντασία, η μορφές της, τα όντα της, που προκύπτουν από ενσωματώσεις νοημάτων μέσα σε αισθητές μορφές, και προκαλούν ένα κόσμο άλλο, ο οποίος είναι οικείος με τον εξωτερικό, με την έννοια ότι αλληλοκοιτάζεται και βρίσκεται σε αμοιβαία επαφή με τον εξωτερικό, από αυτή λοιπόν την άποψη, ούτε θανατώνεται, ούτε ανασταίνεται ο κόσμος της στοχαστικής φαντασίας. Αυτό όμως που μπορώ να πω είναι το εξής: εάν εννοήσουμε με θάνατο, την σκοτεινή πλευρά μέσα στην στοχαστική φαντασία, η οποία βρίσκεται σε δυναμική σχέση με την φωτεινή πλευρά, και αν εννοήσουμε με ανάσταση, μια νίκη της φωτεινής πλευράς κατά τη διεργασία της σύγκρουσης με την σκοτεινή πλευρά, τότε καταλαβαίνουμε τι σημαίνει θάνατος και ανάσταση της στοχαστικής φαντασίας.
Ν. Δ (11:59): Σήμερα ας πούμε μιλάμε για το ισλάμ, έτσι. Το ισλάμ για τους πολλούς, και για μας, είναι ένα φόβητρο, λόγω μιας άκρας, ηθικιστικής τη λέω εγώ, επιθετικότητας, η οποίας σας στερεί (δείχνει με το χέρι του προς τη Μ. Δ) τη δυνατότητα να υπάρχετε. Έτσι, και λέω εσάς, γιατί πρώτα από τις γυναίκες αρχίζει…και το άλλο είναι ότι ιστορικά και πολιτισμικά, αισθάνεται ότι είναι προσβεβλημένο, και αισθάνεται ότι πρέπει να διεκδικήσει μια ιστορία, την οποία όμως διεκδικεί αποκλειστικά για τον εαυτό του. Πρέπει να βρεθεί όμως ένας τρόπος να γίνει ένας διάλογος. Γι’ αυτό και σε ανθρώπους σαν τον Corbin ή τον Louis Massignon, οφείλουμε πραγματικά χάριτες, διότι ανοίξανε αυτό το δρόμο, παίρνοντας τα πιο γόνιμα στοιχεία από το ισλάμ.
Μ. Δ: Της κοινωνίας ουσιαστικά, όπως λέει και ο Παλαμάς.
Ν. Δ: Ναι, ναι, της κοινωνίας. Τα πιο γόνιμα στοιχεία. Ξέρετε, εδώ η δική μας θεολογία και σκέψη, για 1500 χρόνια σχεδόν, λιγότερα στην πραγματικότητα, …να κουβεντιάσει με το ισλάμ. Αλλά δεν μπορείς να κουβεντιάσεις με κάποιον όταν είναι τύραννος σου, όταν σε κόβει, σε καίει, σε κρεμάει, δεν έχει τη νηφαλιότητα να το κάνεις αυτό. Νηφαλιότητα υπάρχει μόνο όταν αποκατασταθεί αυτό το πράγμα, και τον έχεις απέναντι, και είσαι με ασφάλεια απέναντι. Ε, τότε πρέπει να κουβεντιάσεις.
Μ. Δ: Αυτή είναι η ώρα λέτε.
Ν. Δ (13:20): Ναι θεωρώ πως είναι η ώρα. Αν την χάσουμε αυτή την ώρα, δεν ξέρω τι θα συμβεί στο άμεσο μέλλον. Ας πούμε, ειδικά με το Sadra, εγώ βλέπω μια μεγάλη οικείωση με την βιβλική παράδοση. Ξέρετε, το Κοράνι είναι η Βίβλος. Όποιος έχει διαβάσει την Παλαιά Διαθήκη, και διαβάσει και το Κοράνι, και την Καινή Διαθήκη, απ’ την Καινή παίρνει λίγα στοιχεία, αλλά απ’ τη παλιά είναι full!
Μ. Δ: Είναι λόγιο.
Ν. Δ: Είναι λόγιο. Σου λέει στάσου εδώ, ε, ε, ε. Έχει λοιπόν όλη αυτή την κατανόηση του αριστοτελισμού, η οποία προέρχεται από την βιβλική εμπειρία, και γι’ αυτό έχω γράψει κάτι εγώ σε ένα από τα βιβλία μου, τα τελευταία, το τι σόι Αριστοτέλης είναι αυτός. Είναι ένας Αριστοτέλης διαφορετικός. Δεν είναι ένας Αριστοτέλης, ας πούμε το νόησις νοήσεως νόησις, το οποίο το εξηγούν όλοι ότι το έν ας πούμε, το ον σκέπτεται τον εαυτό του. Εκεί μέσα υπήρξαν σχολιαστές, οι οποίοι κατάλαβαν και μια κοινωνία προς τα έξω. Δηλαδή, όταν σκέφτομαι εγώ τον εαυτό μου, και αυτό είναι πάρα πολύ επιτυχημένο, έτσι, εγώ θεωρώ διασκεπτικά, πάντα σκέφτομαι κάποιον άλλον, σε σχέση με τον οποίο σκέπτομαι τον εαυτό μου. Δηλαδή αυτό δε θα μπορούσε να εξαιρέσει ο Θεός, να σκέπτεται τον εαυτό του χωρίς να κινείται προς κάποιον. Αυτή η προφητικότητα έγινε κατανοητή από την παλαμική παράδοση, ως, είναι πολύ προχωρημένο όμως αυτό, μόνο σήμερα βλέπω μερικούς ερευνητές που το προσήγγισαν. Η κλασσική αριστοτελική ερμηνευτική δεν φτάνει ποτέ στο σημείο αυτό. Και παραξενεύονται μερικοί που το ακούνε ακόμα. Αν δείτε και την μετάφραση που κάνει ο Alan Ross στον Αριστοτέλη, στο σημείο αυτό, θα δείτε, να ερμηνεύει το νόησις νοήσεως, ως thinking of himself. Στην πραγματικότητα είναι thinking as if he thinks of himself, δηλαδή είναι σκέφτεται σκεφτόμενος ταυτόχρονα τον εαυτό του. Δεν είναι ότι σκέπτεται μόνο τον εαυτό του, έτσι. [ΕΙΝΑΙ Ο ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΣΥΝΕΙΔΗΣΙΑΣ. ΤΗΣ ΣΚΕΨΗΣ. ΚΟΙΝΟΣ ΤΟΠΟΣ ΣΗΜΕΡΑ. ΔΕΝ ΣΚΕΦΤΟΝΤΑΝ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ, ΔΕΝ ΕΙΧΑΝ ΕΓΩ. ΜΗΠΩΣ ΧΑΝΕΙ ΠΟΛΥ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ]
Μ. Δ: Εμείς να μείνουμε σε αυτό το οποίο λέτε, και το οποίο πραγματικά είναι πρωτάκουστο, με την έννοια ότι, τι λέτε εσείς, ότι ήρθε η ώρα τώρα, να συνομιλήσει η ορθόδοξη πίστη με το ισλάμ.
Ν. Δ:Ναι καινούργια πράγματα αυτά… Ο Χριστιανισμός γενικά (κοιτάζει τα νύχια του για μια στιγμή)
Μ. Δ: Ο Χριστιανισμός γενικά με το ισλάμ. Όπου εκεί θα βρεθούν κοινά σημεία επαφής, διαλόγου, κοινωνίας, με σκοπό τι;
Ν. Δ (15:57): Μα κοιτάξτε, η αλήθεια είναι κάτι που μας αφορά όλους. Ε, ο,..μιλάμε για την αλήθεια του ανθρώπου. Δηλαδή πάντοτε, σε παραδόσεις μεγάλες, εγώ προσωπικά δεν είμαι μουσουλμάνος, αλλά είμαι ιερωμένος Χριστιανός;;;;, και είμαι, μ’ αρέσει αυτό που είμαι;;;;, δεν έχω κανένα θέμα. Αλλά το να δω την αγωνία την πνευματική του άλλου, να την χρησιμοποιήσω όσο γίνεται, και να του δανείσω και απ’ τη δική μου, για μια κοινή ανθρώπινη πορεία, εντάξει, αυτό νομίζω είναι ότι πιο όμορφο και πιο καλό υπάρχει. Δεν βρίσκω κανένα που θα είχε λόγους να πει όχι. Η εναλλακτική σ’ αυτό είναι ένας ατέλειωτος πολιτιστικός πόλεμος, που θα φτάσει να γίνει και πραγματικός πόλεμος. Μην ξεχνάτε ότι ο Huntington είπε, ότι ο επόμενος πόλεμος, δεν ξέρω αν θα πέσει μέσα ή έξω, θα είναι μεταξύ θρησκειών. Και ήταν και ο μεγάλος καημός του Καστοριάδη αυτός. Γιατί συνέχεια οι μονοθεϊσμοί να τσακώνονται; Και ξέρετε ήταν και άθεος ο ίδιος. [Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΜΟΝΟΘΕΙΣΜΟΣ]
Το θέμα δεν είναι όμως να κάνουμε χαζές παραχωρήσεις και σαλάτες. Εγώ μιλάω για σοβαρά πράγματα. Είμαι ενάντια της σαλάτας γενικώς. Και πολύ περισσότερο σε τέτοια μεγάλα θέματα.
Μ. Δ: Σε τέτοια μεγάλα θέματα καλά κάνετε και είστε, γενικώς είναι ωφέλιμη.
Ν. Δ: Ναι..
Μ. Δ: Να σας ρωτήσω όμως, αυτό που απαντήσατε σε αυτό που σας ρώτησα, είναι απολύτως λογικό, σχεδόν αυτονόητο, τι πιο ωραίο να είμασταν όλοι μαζί. Πρέπει όμως να υπάρχει ένα πολύ σοβαρό δια ταύτα, μετά από αυτή την ένωση, η οποία δεν γίνεται…
Ν. Δ (17:40): είπατε ένταξη, ένωση;
Μ. Δ:…για λόγους οι οποίοι διατηρούνται για πάρα πολλά χρόνια, που αυτό σημαίνει για τον ίδιο τον άνθρωπο και τον τρόπο που σκέπτεται ή που φαντάζεται, για να εισαχθούμε και στον τίτλο της ομιλίας σας, κάτι πολύ σοβαρό, κάτι πολύ προβληματικό. Αυτό καλούμαστε να εντοπίσουμε, εσείς κυρίως οι στοχαστές, οι διανοητές. Εδώ λοιπόν τώρα εσείς ασχοληθήκατε με τον Mulla Sadra, ασχοληθήκατε με τον Corbin, ασχοληθήκατε με τον Suhrawardi ενδεχομένως, ή και με άλλους ανατολικούς φιλοσόφους, οι οποίοι έγραψαν πριν από χιλιάδες χρόνια,
Ν. Δ: εκατοντάδες
Μ. Δ: πολύ σημαντικά πράγματα, τα οποία έχουν μια κοινή ρίζα, με αυτά τα οποία έγραψαν οι Έλληνες φιλόσοφοι
Ν. Δ: Προσέξτε, και οι πατέρες..
Μ. Δ:… αλλά και οι Έλληνες πατέρες της Εκκλησίας.
Ν. Δ: Ο Παλαμάς είναι από τον Mulla Sadra τρεις αιώνες νεότερος.
Μ. Δ: Κατά συνέπεια, σε αυτά τα διαβάσματα σας, τι βρίσκετε κοινό, και το οποίο μπορεί να αξιοποιηθεί σήμερα, ώστε να φέρει κοντά αυτούς τους θρησκευτικούς πολιτισμούς;
Ν. Δ: Κοιτάξτε, είναι πολύ νωρίς για να απαντήσουμε σε ένα τέτοιο ερώτημα…Δεν είναι το θέμα μου αυτό. Είχα συμμετάσχει στον ισλαμοχριστιανικό διάλογο, τον οποίο και εγκατέλειψα, διότι έβλεπα ότι δεν υπάρχει κανένα κοινό σημείο, διότι ερχόταν όλοι προκατειλημμένοι, και θα έλεγα περισσότερο οι ισλαμιστές, …πράγματα αθεολόγητα…δηλαδή υπάρχει μια συγκεκριμένη καρικατούρα του Χριστιανισμού μες στο ισλάμ. Το ισλάμ είναι μέρος της βιβλικής διαδικασίας,.. της βιβλικής ιστορίας, γιατί από εκεί πήρε, τα καθαρά ισλαμικά στοιχεία είναι ελάχιστα.
Μ. Δ: σωστό
Ν. Δ (19:51): Εμένα το θέμα μου είναι αυτή την στιγμή η στοχαστική φαντασία και ο Παλαμάς. Δεν είμαι σε θέση αυτή την στιγμή να δώσω καμιά καθολική απάντηση στο άλλο ερώτημα. Θεωρώ, για λόγος που αφορούν την αλήθεια, και τη διεξαγωγή μιας μεταφυσικής,… ταυτόχρονα με τον τρόπο αυτό εγώ ξαναβλέπω τη δική μου παράδοση
Μ. Δ: Ποια είναι η οντολογία της φαντασίας στον Γρηγόριο Παλαμά; Και η επέκταση στην ορθόδοξη χριστιανική φιλοσοφία φυσικά.
Ν. Δ: Κοιτάξτε, ο Παλαμάς έχει ορισμένα χαρακτηριστικά τα οποία είναι πολύτιμα. Κατ’ αρχήν ότι προτιμά από τη θεωρία την κοινωνία. Δεύτερο, είναι το σώμα, το οποίο έχει ενσημενομένας πνευματικάς διαθέσεις. Το σώμα είναι για τον Παλαμά ενεργούμενο γεγονός μιας πληθώρας κοσμολογικών βιωμάτων, ούτως ώστε, κάθε τι του, κάθε του ενέργεια, να αναφέρεται στο όλον. Και να μην είναι απλώς, εξ ου και η ασκητική. Η ασκητική δεν έχει κατανοηθεί σωστά. Η ασκητική υπάρχει σε όλες τις θρησκείες, υπερβολική ασκητική στην αρχαία σκέψη. Η ασκητική αυτή εδώ για την οποία μιλάμε, η χριστιανική ασκητική, είναι μια ασκητική, η οποία αφορά την πραγματικότητα τη βαθύτερη του σώματος και των αισθημάτων. Δεν είναι η εγκατάλειψη τους. Όπως σε μια παλαμική εκδοχή (21:28), σε μια στωική εκδοχή…(ακατανόητη λέξη)..μια πλήρη εξάλειψη του συναισθήματος, διότι ο Θεός είναι μόνο νους. Έτσι τα λένε αυτά, είναι απ’ τα κείμενα. Στο βιβλίο μου για την αρχαία μεταφυσική τα αναφέρω και τα κείμενα.
Εδώ έχουμε να κάνουμε με την πνευματικοποίηση της σωματικής πράξης. Αυτό είναι το ζήτημα. Και αυτό είναι τελείως διαφορετικό. Είναι η αποδοχή κατ’ αρχήν του σώματος. Δεν μπορούμε να έχουμε ενσάρκωση, χωρίς να έχουμε αποδοχή του σώματος.[ΟΧΙ ΤΗΣ ΣΑΡΚΑΣ] Το λένε αυτό ξεκάθαρα οι μεγάλοι πατέρες. Κατά λέξη όπως το είπα, το λέει ο Μάξιμος ο Ομολογητής. Τι σημαίνει ενσάρκωση; Κατάφαση κατ’ αρχήν της φύσεως και των αυτής φυσικών. Αυτό είναι φοβερό, είναι επαναστατικό. Δεν είναι κατάφαση ότι κλείνεται μέσα στη φύση, αλλά ότι της ανοίγει ένα ορίζοντα μεταφυσικό, όπου ανοίγεται που; Σε μια σκηνοθεσία, σ’ ένα πράττειν, το οποίο μέσα στην ιστορία ουσιαστικά είναι θεοειδές πλέον. Γιατί ουσιαστικά μπαίνει και ο Θεός μέσα εκεί. Είναι επικλητικό, δεν είναι απλά αυτοβεβαίωση. Και το τρίτο είναι αυτό που είπα, η διυποστατική συνενέργεια. Δηλαδή, ότι το υποκείμενο, είναι ένα ενεργούμενο γεγονός σχέσης, το οποίο ακριβώς πραγματώνει το Είναι του, μέσα από αυτή την ενέργεια του υπάρχειν, ο όρος είναι του Gilson, από ένα θαυμάσιο βιβλίο, το οποίο επηρέασε και εμένα, το οποίο έχω σχολιάσει εκτενώς, σε ένα νέο βιβλίο το, οποίο θα βγει στα αγγλικά, «Το ον και η ουσία».
(23:07) Μες στην πράξη του υπάρχειν λοιπόν, δεν είναι τυχαίο ότι αυτό θα το βρείτε και στον Mulla Sadra, ότι η ενέργεια είναι ουσιαστικά αυτή που πραγματώνεται, ότι είμαστε πολυσήμαντες ενεργειακές εκφάνσεις, αυτού του πράγματος. Και με τον τρόπο αυτό λοιπόν, ο Παλαμάς εγκαθίσταται για μένα μέσα ακριβώς στο κέντρο της νεότερης μεταφυσικής διερώτησης. Και δεν έχει προσεχθεί αυτό.. τι να κάνουμε οι θεολόγοι δεν θέλουν να ασχοληθούν. Το να κάθομαι ενώπιον ενός καθρέφτου και να επαναλαμβάνω χωρία, είχε ίσως νόημα τη δεκαετία του ’60 και ’70, που δεν τα ξέραμε τα χωρία αυτά, και του ’80, έκτοτε όμως, και οι σημαντικότεροι στον θεολογικό χώρο, και στη Δύση και στην Ανατολή, επιχείρησαν αυτό το πράγμα, αλλά αυτό το πράγμα είναι στην αρχή ακόμα. Πολλά καινούργια έχουμε ακόμα να δούμε!!
Αυτά που σας ανέφερα είναι όλα δικά μου! Ντρέπομαι που το λέω. Αλλά θέλω πω, τα έχω επισημάνει σε δικά μου αυτά, άλλοι έχουν επισημάνει άλλα. Και νομίζω ότι με την έννοια αυτή, αυτή η δουλειά θα μας ταπεινώσει κιόλας λίγο, καταλάβατε, με την καλή έννοια. Γιατί χρειαζόμαστε όλοι όλους σήμερα.
Παν. Δ (24:21): Στο βιβλίο μου Kierkegaard και Mulla Sadra, το ζήτημα της ύπαρξης και η ανατολική σκέψη, επιχείρησα να σκεφτώ συγκριτικά, αλλά και δημιουργικά, τη φιλοσοφική σχέση μεταξύ των δυο μεγάλων φιλοσόφων της υπάρξεως σε Δύση και Ανατολή. Kierkegaard 1811-1856, Mulla Sadra 1571-1640. Για το Mulla Sadra, στον οποίο αναφέρθηκε ο Νικόλαος Λουδοβίκος, θέλω να κάνω δυο παρατηρήσεις. Η πρώτη παρατήρηση αφορά στο μεταφυσικά πραγματικό, για το οποίο συζητήσαμε και νωρίτερα. Τι κάνει ο Mulla Sadra (Μ. S), έχοντας και αυτός τη μεγάλη του αναφορά από τον Henry Corbin, σε ότι αφορά τον οραματικό κόσμο. Ο Μ. S δείχνει με ποιο τρόπο η οραματική φαντασία, δηλαδή σύμφωνα με τη δική μου αντίληψη, η κορύφωση της στοχαστικής φαντασίας, συγκροτεί ένα κόσμο, ο οποίος είναι προσωπικός, και συγχρόνως διαπροσωπικός, και αθάνατος. Και το λέει πολύ ριζικά, το δείχνει με μεγάλη διαύγεια, το εξής: μετά τον ανθρώπινο θάνατο, και ενόσω ο άνθρωπος βρίσκεται στη βιολογική ζωή, αλλά και μετά επαναλαμβάνω τον ανθρώπινο θάνατο, η φαντασία η οραματική παραμένει. Δηλαδή παραμένουμε ως βαθείς εαυτοί μετά το θάνατο μας. Και αυτή η παραμονή είναι και μια δυνατότητα να συνεχίσουμε να συναντούμε τον άλλο, σε ένα κόσμο διαπροσωπικό, που είναι οραματικός, ως κορύφωση του στοχαστικού κόσμου. Το πρώτο είναι αυτό. Το δεύτερο έχει να κάνει με μια παρατήρηση, που πάντοτε με προκαλούσε και με προσκαλούσε, σε ότι αφορά τη σχέση της φιλοσοφίας του Heidegger με τον Mulla Sadra. Λέμε, και δικαίως, ότι ο Heidegger έχει μια ιδιοφυή σκέψη, η οποία συγκεντρώνεται στη σύνδεση μεταξύ του Είναι και των όντων. Δίνει έμφαση σε αυτό που κάνει τα όντα να είναι, στο Είναι. Και επομένως αναφέρεται στη σχέση μεταξύ του Είναι και των όντων. Και αυτό το αναγνωρίζουμε ως καθοριστική συμβολή και πρωτοτυπία του Heidegger στη φιλοσοφία. Όμως, διατηρώντας την ιδιοφυή του σύλληψη ο Heidegger, πρέπει να πούμε ότι δεν πρωτοτυπεί και τόσο. Δεν το λέω για λόγους ανταγωνισμού μεταξύ των φιλοσόφων, αλλά για λόγους ακρίβειας και βαθύτητας. Ο Μ. S δυόμιση περίπου αιώνες νωρίτερα, έχει μιλήσει για την πράξη του Είναι. Η πράξη του Είναι είναι ο τρόπος με τον οποίο πράττει εσωτερικά και εξωτερικά ο άνθρωπος, κάνοντας το Είναι να συγκεκριμενοποιηθεί σύμφωνα με τη δική του εαυτότητα, σύμφωνα με τη δική του μοναδικότητα. Αυτό αναγνωρίζεται και έξω, αλλά αναγνωρίζεται και μέσα, στον κόσμο της φαντασίας. Εκεί επομένως, ο Μ. S έχει δείξει, πως μια τέτοια σκέψη, υπαρξιακή και οντολογική, μπορεί να πάει παραπέρα, εκεί που δεν πήγε ο Heidegger. Δηλαδή να πάει στο σημείο, απ’ όπου θα ξεκινήσει ένας στοχασμός πάνω στον τρόπο με τον οποίο γίνεται συγκεκριμένη η σχέση μεταξύ του Είναι και των όντων. Δηλαδή τα βλέπουμε, τα ακούμε, τα ζούμε τα όντα, μέσα σε ένα κόσμο όχι εξωτερικό, αλλά εσωτερικό, που έχει εφαρμογές στην εξωτερικότητα. Επομένως από την άποψη αυτή, ο Μ. S είναι ένας πάρα πολύ μεγάλος οντολόγος, και θα ήταν γόνιμο για τους φιλοσόφους της Δύσεως να ξανασκεφτούν τη σχέση της οντολογίας του Heidegger με μια οντολογία κατά την άποψη μου βαθύτερη, και πιο προχωρημένη, που είναι του Μ. S. Ως προς τη σχέση της φαντασίας στον Γρηγόριο Παλαμά, ή σε συνάρτηση με τον Γρηγόριο Παλαμά, και τη στοχαστική φαντασία, σε αναφορά στον Μ. S, ως φιλόσοφο της οραματικής φαντασίας, θα είχα να πω το εξής, πράγμα το οποίο με ενδιέφερε, από τότε που με ενδιέφερε η φαντασία, δηλαδή σχεδόν από πάντα. ..Ένα ερώτημα το οποίο ανακύπτει, για τη φαντασία και την οντολογική της σημασία, γιατί στη μεγάλη παράδοση της ορθόδοξης χριστιανικής φιλοσοφίας, δεν είναι κεντρικό θέμα μια οντολογία της φαντασίας. ..Το διαπιστώνω αυτό, διότι όλη η ορθόδοξη σκέψη, όσο τη γνωρίζω, εκεί σε πηγαίνει, αλλά η ίδια η ορθόδοξη σκέψη, δεν πηγαίνει μέσα στη φαντασία. …Άκουγα συχνά, από ορθοδόξους στοχαστές, διανοητές και συγγραφείς, να λέγεται το εξής: ξέρεις κάτι, απέχουμε από μια κεντρική αναφορά στη φαντασία, γιατί, και εγώ κοιτούσα με ανοικτό το στόμα, γιατί η φαντασία είναι ο προνομιακός χώρος, για να μας επισκέπτεται ο διάβολος. Αυτό εμένα δεν με ξενίζει, υπό την έννοια, ότι αυτό είναι το ήμισυ της αλήθειας. Διότι η σχέση του σκοτεινού στοιχείου, ως διαβολικό, με το φωτεινό στοιχείο, ως λαμπερό στοιχείο, και η δυναμική των βαθμών ανάμεσα τους, είναι το ζητούμενο. Επομένως ένας τέτοιος δισταγμός δεν δικαιολογείται. Ίσα ίσα, θα έδινε ένα έναυσμα στην ορθόδοξη φιλοσοφία να προχωρήσει… τα λέω αυτά από την άποψη του φιλοσόφου, και όχι από την άποψη του θεολόγου, του ειδικού πάνω στα πράγματα… όπως ακούσαμε από τον Νικόλαο Λουδοβίκο, υπάρχουν σημαντικοί στοχαστές, που αναφέρονται στη φαντασία στο εσωτερικό της ορθοδοξίας. Ότι ένας μέγιστος φιλόσοφος, όπως ο Γρηγόριος Παλαμάς, μπορεί να εννοηθεί από όλους μας ως ένας φιλόσοφος, που πλέον υπό το φως της στοχαστικής φαντασίας εισχωρεί και εγκαθίσταται σε μια φιλοσοφία της φαντασίας, και ανοίγει ένας δρόμος για την ορθόδοξη σκέψη, αλλά και ευρύτερα. Αυτό το οφείλουμε στην ομιλία του Νικολάου Λουδοβίκου, ο οποίος αναφέρθηκε πολύ παραγωγικά στην θεωρία μου για την στοχαστική φαντασία. (31:34)
Συνεχίζεται
ΚΑΙ ΔΕΝ ΚΟΥΝΙΕΤΑΙ ΦΥΛΛΟ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου