PAUL FRIEDLȀNDER, ΠΛΑΤΩΝ (165)

Συνέχεια από: Τρίτη 7 Ιανουαρίου 2025

PAUL FRIEDLȀNDER
ΠΛΑΤΩΝ
ΤΡΙΤΟΣ ΤΟΜΟΣ
ΤΑ ΠΛΑΤΩΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ –
ΔΕΥΤΕΡΗ ΚΑΙ ΤΡΙΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
ΤΡΙΤΗ ΜΕΣΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ: ΤΟ ΟΨΙΜΟ ΕΡΓΟ
ΠΡΩΤΗ ΟΜΑΔΑ ΔΙΑΛΟΓΩΝ : Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ

28. Φίληβος 

Φίληβος

(Ή περί ηδονής, Ηθικός)

Στα χειρόγραφα, ο Φίληβος φέρει τον υπότιτλο «Περί Ηδονής (χαράς, απόλαυσης). Ηθικός διάλογος» και έτσι συχνά ερμηνεύτηκε από τους σύγχρονους. Ωστόσο, ήδη ο νεοπλατωνικός Ολυμπιόδωρος αντιτίθετο έντονα σε αυτή την ερμηνεία. Ορθώς ο Αριστοτέλης δίνει στο δέκατο βιβλίο της Ηθικής του Νικομάχειας τον τίτλο «Περί Ηδονής». Ωστόσο, η περίπτωση του Φίληβου είναι διαφορετική, διότι υπάρχουν μεγάλα τμήματα του διαλόγου που ασχολούνται με τη διαλεκτική και την οντολογία και δεν έχουν καμία σχέση με την ηδονή και την ηθική, ή τουλάχιστον όχι άμεσα. Ο διάλογος αποτελεί την περιγραφή μιας δραματικής αντιπαράθεσης μεταξύ ηδονής και γνώσης, κατά την οποία αναδύεται μια τρίτη κατάσταση πέρα από αυτές. Υποστηρικτές της αρχής της ηδονής είναι ο Φίληβος και ο Πρώταρχος. Ο Σωκράτης εκπροσωπεί τη γνώση. Δεν χρειάζεται να προστεθεί ότι ο Σωκράτης υπερασπίζεται τη δική του θέση με εντελώς διαφορετικό τρόπο από εκείνον με τον οποίο οι δύο νεαροί υποστηρίζουν τις δικές τους. Η διαφορά είναι αμέσως εμφανής όταν ο Σωκράτης θεωρεί πιθανό, ή μάλλον προαναγγέλλει (11 D 11), ότι μια τρίτη οδός μπορεί να αποδειχθεί καλύτερη.

Λέγεται ότι στον «Φίληβο» ο Πλάτων εισέρχεται σε μια συζήτηση που προκλήθηκε στην Ακαδημία από τον Εύδοξο, τον μεγάλο μαθηματικό και επιστήμονα, ο οποίος υποστήριζε ότι το Αγαθό είναι ταυτόσημο με την ηδονή (μια θέση που αργότερα αμφισβητήθηκε από τον Σπεύσιππο). Πιθανώς αυτή είναι και η έννοια με την οποία ο διάλογος ερμηνεύτηκε από τον Αριστοτέλη, δεδομένου ότι στα «Ηθικά Νικομάχεια», αμέσως μετά την αναφορά στη θέση του Εύδοξου, κάνει μνεία στον «Φίληβο». Παρ' όλα αυτά, ο Πλάτων είχε ήδη συζητήσει (δηλαδή αμφισβητήσει) την αρχή της ηδονής στον «Πρωταγόρα» και την είχε πολεμήσει με πιο ριζοσπαστικό τρόπο στον «Γοργία» και στο κεντρικό τμήμα της «Πολιτείας» (VI 505 AB), όπου η Ιδέα του Αγαθού ή το «αρχέτυπο της τελειότητας» είχε αναγνωριστεί ως το υπέρτατο αντικείμενο της γνώσης. Επομένως, πρέπει να ήταν ο ίδιος ο Πλάτων που υποκίνησε την ακαδημαϊκή συζήτηση σχετικά με τα αντίστοιχα πλεονεκτήματα του ηδονισμού και της φρονήσεως, αντί να «ενταχθεί» σε αυτήν γράφοντας τον «Φίληβο». Όπως ο Εύδοξος, πριν φύγει από την Κνίδο της Μικράς Ασίας και ενταχθεί στην Ακαδημία, είχε προτιμήσει να ερευνήσει τις ουράνιες σφαίρες και τις γεωμετρικές αναλογίες παρά το ζήτημα του υπέρτατου Αγαθού.

Η αντιπαράθεση μεταξύ της ηδονιστικής και της διανοητικής ηθικής είχε προαναγγελθεί από την αντίθεση μεταξύ των Κυρηναϊκών και των Κυνικών. Μια γενιά πριν, ο ίδιος ο Πρόδικος είχε περιγράψει τη σύγκρουση αυτή στην περίφημη αλληγορία του Ηρακλή στο σταυροδρόμι, όπου ο ήρωας καλείται να επιλέξει ανάμεσα σε δύο γυναίκες: η μία ενσαρκώνει την αρετή, ενώ η άλλη (που άλλοτε ταυτίζεται με το κακό και άλλοτε με την ευτυχία) υπόσχεται όλες τις απολαύσεις της ζωής. Πριν καν αυτή η αλληγορία γίνει θρύλος, γεγονός που της εξασφάλισε μεγάλη και διαρκή επιρροή, υπήρχε η αφήγηση της κρίσης του Πάρη. Ο Σοφοκλής την είχε αναπαραστήσει στο σατυρικό δράμα του «Κρίσις», φαινομενικά απλοποιώντας την αρχαία επική παράδοση έτσι ώστε ο Τρώας πρίγκιπας να βρίσκεται μπροστά στην επιλογή μεταξύ της Αθηνάς και της Αφροδίτης, μεταξύ σοφίας και ηδονής. Η αντιπαράθεση των δύο οδών στην αλληγορία του Πρόδικου είχε επίσης προαναγγελθεί στους περίφημους στίχους του Ησιόδου, όπου διακρίνεται το εύκολο και σύντομο μονοπάτι του κακού από τον μακρύ και βασανιστικό δρόμο της αρετής. Όταν ο Πλάτων γράφει τον «Φίληβο», κληρονομεί, συνεπώς, μια πλούσια παράδοση που είχε απορροφήσει για δεκαετίες. Αυτό από μόνο του αποδεικνύει ότι δεν περιορίστηκε απλώς να ακολουθήσει την παράδοση. Πέρα από την απλότητα του αρχικού ερωτήματος και την ευκολία της απάντησης (το αληθινό Αγαθό και η αληθινή τελειότητα υπερβαίνουν τόσο τη λογική όσο και την ηδονή, αλλά η φρόνηση και η νοημοσύνη είναι ασύγκριτα πιο κοντά στην τελειότητα απ' ό,τι η ηδονή και η ευχαρίστηση μπορούν ποτέ να είναι), υπάρχει κάτι άλλο. Πηγαίνοντας πέρα από την ερώτηση και την απάντηση, ο διάλογος ανοίγει προοπτικές και δίνει ιδέες που καθιστούν σαφές ότι «το αρχικό ερώτημα δεν είναι καθόλου το μοναδικό και ίσως ούτε καν το κύριο» (Σλαϊερμάχερ).

Η πλειονότητα των σύγχρονων ερμηνευτών αποτυγχάνει να συλλάβει το διαλογικό πνεύμα του «Φιλήβου», όπως φαίνεται από τη στίξη της σύγχρονης έκδοσής μας. Περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο έργο του Πλάτωνα (ακόμη και από τον «Σοφιστή» και τον «Πολιτικό»), αυτός ο διάλογος είναι γεμάτος με σημεία όπου ο Σωκράτης διακόπτει για να συνοψίσει τη συλλογιστική του μετά από μια παρέμβαση (μια απάντηση ή μια συγκατάθεση) του συνομιλητή του. Αυτές οι παύσεις θα έπρεπε να σημειώνονται με μια άνω τελεία, ένα κόμμα, ή μια σειρά αποσιωπητικών, ανάλογα με τα συμφραζόμενα. Ωστόσο, οι εκδότες, με ομοφωνία, χρησιμοποιούν μόνο τελείες ή ερωτηματικά. Αφού γίνει κατανοητή αυτή η προσέγγιση και εισαχθεί ένα πιο δυναμικό σύστημα στίξης, θα μπορούσε να τεθεί το ερώτημα αν θα ήταν καλύτερα να ακολουθούν τα λόγια του Πρώταρχου που κλείνουν τον διάλογο («θέλω να σου υπενθυμίσω τι πρέπει ακόμη να ειπωθεί και να γίνει...») αποσιωπητικά αντί για τελεία, ώστε να υποδηλώνεται ότι η συζήτηση συνεχίζεται χωρίς διακοπή, αλλά ο αφηγητής, κατά κάποιον τρόπο, δεν την καταγράφει πλέον.

Έτσι, τελικά, ο «Φίληβος» δεν είναι «στερημένος καλλιτεχνικής έλξης» και πιθανότατα δεν μπορεί να ταυτιστεί «εύκολα με μια μεθοδολογική πραγματεία», όπως πολλοί φαίνεται να πιστεύουν. Η συζήτηση πρέπει να ιδωθεί ως ένα απόσπασμα από ένα ευρύτερο πλαίσιο. Μια ομάδα νεαρών συζητά ευχάριστα σε ένα γυμναστήριο, γεγονός που επιτρέπει στο θέμα της αντιπαράθεσης να εισαχθεί στον διάλογο με έναν ανάλαφρο και παιγνιώδη τόνο. Οι νέοι ανταλλάσσουν απόψεις για πολύ δημοφιλή θέματα (ποιο από τα ανθρώπινα αγαθά πρέπει να θεωρείται το καλύτερο;) και, στο σημείο όπου αναδύονται δύο αντίθετες θέσεις, εμπλέκουν τον Σωκράτη στη συζήτηση. Η συζήτηση είναι λοιπόν προορισμένη να συνεχιστεί, ίσως την επόμενη ημέρα, από το σημείο αυτό και μετά. Οι νέοι αστειεύονται απειλώντας τον Σωκράτη ότι θα τον κρατήσουν μέχρι να φτάσουν σε ένα συμπέρασμα. Η καταληκτική φράση «μπορώ να φύγω;» και μια προηγούμενη φράση (50 D) «σκοπεύετε να με αφήσετε ελεύθερο ή θέλετε να με κρατήσετε μέχρι τα μεσάνυχτα;» υπαινίσσονται αυτό. Η ατμόσφαιρα είναι φορτισμένη με ερωτισμό: «ω όμορφε Φίληβε...» λέει ο Πρώταρχος παίρνοντας τη θέση του στην αρχή της συζήτησης (11 C 7). «Πανέμορφε Φίληβε!» τον προσφωνεί μια φορά ο Σωκράτης (26 B) όταν πρόκειται να δείξει ότι η Αφροδίτη είναι η θεά της ύψιστης τάξης και όχι, όπως νομίζει ο Φίληβος, της ηδονής. Ακόμη και το όνομα Φίλ-ηβος φαίνεται να έχει επιλεγεί και πιθανότατα επινοηθεί από τον Πλάτωνα για να χαρακτηρίσει την ατμόσφαιρα με αυτόν τον τρόπο.

Ο ίδιος ο Φίληβος παραμένει εντελώς στο περιθώριο. Πιο συγκεκριμένα, εμφανίζεται ξαπλωμένος στο πλάι, γι' αυτό και πρέπει να λάβουμε κατά γράμμα τον Πρώταρχο όταν λέει ότι ίσως θα ήταν καλύτερα να μην ταράξουμε τον Φίληβο με προβλήματα, δεδομένου ότι βρίσκεται «καλά ξαπλωμένος» (μὴ κινεῖν εὖ κείμενον, 15 C 9). Μπορεί λοιπόν κανείς να αναρωτηθεί γιατί ο χαρακτήρας που δίνει το όνομά του στον διάλογο συμμετέχει τόσο λίγο στη συζήτηση. Οι ελάχιστες εξαιρέσεις όπου μιλάει μας δίνουν το κλειδί της απάντησης. Ο Φίληβος παρεμβαίνει δύο φορές στον διάλογο: όταν η συζήτηση ξεπερνά το αρχικό ζήτημα και προχωρά σε ένα πολύ πιο αφηρημένο και μακρινό πρόβλημα, όπως αυτό του Ενός και των πολλών, ρωτάει θυμωμένα τι σχέση έχει αυτό με το θέμα (18 A-E). Αργότερα παρεμβαίνει ξανά (27 E) για να δηλώσει με έμφαση ότι η ηδονή είναι «απεριόριστη» σε κάθε πτυχή της. Τώρα είναι σαφές γιατί ο Πλάτωνας εισήγαγε αυτόν τον χαρακτήρα και μάλιστα αφιέρωσε τον διάλογο σε αυτόν: ο Φίληβος ενσαρκώνει την «καθαρή» αρχή της ηδονής, «απεριόριστη» στη φύση της. Δεν είναι μικρής σημασίας το γεγονός ότι είναι ξαπλωμένος ενώ οι συμμετέχοντες στη συζήτηση φαντάζονται όρθιοι γύρω του ή καθισμένοι. Ο Φίληβος αρνήθηκε να συνεχίσει τη συζήτηση (11 C 8). Η ηδονή δεν μπορεί «να λογοδοτήσει» ούτε αναμένεται να το κάνει, αφού οι διαμάχες και οι διαφωνίες από μόνες τους δεν είναι ευχάριστες. Αν το έκανε, θα έμπαινε σε συμφωνία με τον αντίπαλό της, τον Λόγο, και έτσι θα είχε ήδη χάσει. Ο καθαρός ηδονισμός αποκλείει κάθε διαλεκτική, καθώς είναι εχθρός κάθε δυνατότητας διαλόγου, επομένως δεν ανήκει στην ανθρώπινη φύση. Το όνειρο του ηδονιστή αποκαλύπτεται τελικά ότι μοιάζει με τη ζωή ενός στρειδιού (21 C). Θυμηθείτε ότι στον «Γοργία», ο Καλλικλής, προφήτης της βίας ή, όπως τον ερμηνεύει ο Σωκράτης, της ηδονής, είναι προορισμένος να ηττηθεί μόλις πάψει να είναι καθαρά βίαιος και επιτρέψει να εξεταστεί διαλεκτικά η θέση για την «απεραντοσύνη» (το «άπειρο»)  της ηδονής. Έτσι γίνεται σαφές τι σηματοδοτεί η σιωπηλή παρουσία του Φίληβου. Δεν αντιπροσωπεύει «το ασθενέστερο στοιχείο της δραματικής δομής», διότι αυτό που είναι συνεχώς παρόν μέσω αυτού είναι η σταθερή αντίσταση του καθαρού ηδονισμού.

ΓΙΝΕΤΑΙ ΕΠΙΣΗΣ ΣΑΦΕΣ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΕΠΙΘΕΣΗΣ ΤΩΝ ΝΕΟΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΟΣ.